This summary is just about Sociale Filosofie, the first 4 chapters of "Samenleving ter Discussie" of F. van Peperstraten.

Transcriptie

1 Sociale filosofie en wetenschapsfilosofie This summary is just about Sociale Filosofie, the first 4 chapters of "Samenleving ter Discussie" of F. van Peperstraten. This summary is incomplete. Feel free to finish it and please mail your result to es@assetsbit.nl. A reward might be offered! First 4 chapters of "Samenleving ter Discussie" of F. van Peperstraten 0 Inleiding Sociale filosofie: de vraag naar de juiste samenleving (onderwerpen: rol van staat, rechtstelsel, economie, techniek, moraal, religie, kunst, onderwijs, sekseverhouding, taal). Macht (het ordeningsprincipe voor elke relatie), getoetst aan redelijkheid/rationaliteit, is de basis voor sociale filosofie. Drie subthema s van sociale filosofie: Mensbeeld: relatie lichaam geest, natuur cultuur, individu samenleving. Praktijk: de relatie ethiek samenleving en ethiek filosofie. Kennis: verwerving en verantwoording van kennis, speculatief-theoretisch vs. empirisch-feitelijk. Verhouding filosofie wetenschap: filosofie stelt zich universeel op, wetenschap focust op vakgebied; filosofie wil theorieën, wetenschap wil zekerheid door empirie. Verhoudingen filosofie wetenschap: filosofie is een metafysica en daarom verwerpelijk filosofie als dienstmaagd van wetenschap (leggen van verbanden tussen wetenschappen) filosofie als integratie en kritiek van wetenschappen (wetenschappen in ruimer kader plaatsen) filosofie als enige bron van kennis (wetenschap is schijn, filosofie is wezenlijk) Tot de 19 e eeuw (Hegel) was filosofie nog geen aparte discipline, maar overkoepelend. Vanaf 1822 (Comte) ontstaat sociologie/sociale filosofie. Verschil sociale filosofie sociale wetenschappen: filosofie moet zich breder opstellen, filosofie moet blijven vragen en logisch nadenken/redeneren. 1 Oudheid en Middeleeuwen: een hogere orde

2 1. Inleiding Grieken leefden in een polis, een staatkundige gemeenschap. Volgens Socrates en Plato zoeken Sofisten niet naar waarheid, maar naar overtuigingskracht. Plato en Socrates koppelen politiek en ethiek: de staat is een uitvloeisel van het goede leven (ethisch juist handelen). Ook zijn maatschappij en staat hetzelfde. Hun filosofie baseert zich op de ontologie, de algemene beginselen van de werkelijkheid (Plato: Ideeen, Aristoteles: natuurlijke doeleinden). Alle filosofen uit dit hoofdstuk verklaren dat politiek voortkomt uit een hogere orde, en dat ethiek ook op deze hogere orde gebaseerd moet zijn. 1. Plato Relatie ethiek kennis: kennis is nodig om te bepalen wat goed is, wie weet wat goed is, doet goed (kwaad komt voort uit gebrek aan kennis). Plato s ontologie bestaat uit twee werkelijkheden: de zintuiglijk waarneembare dingen: veranderlijk, ongelijk, komen en gaan, verschillen de Ideeën: blijvend, gelijk, transcendent, onderdeel van Idee van het Goede. De (zintuiglijke) waarneembare dingen zijn reproducties van de (rationeel bepaalde) Ideeën (de gelijkenis van de grot). Rechtvaardigheid: eerlijk zijn en ieder het zijne geven (en algemeen belang boven eigen belang). Immoraliteit levert minder op dan (schijn-)eerlijkheid. De staat ontstaat door verschillen in aanleg en mogelijkheden die leiden tot samenwerking en arbeidsdeling. De ideale staat heeft drie standen: 1. Wachters (ziel: energie, deugden: dapperheid, zelfbeheersing) zijn bezitloos en leven in een commune 2. Regeerders (ziel: rede, deugden: wijsheid, zelfbeheersing) worden gekozen uit de beste wachters en krijgen een lange opleiding. 3. Werkers (ziel: begeerte, deugden: zelfbeheersing) hebben eigendom en een gezinsleven. Elke inwoner behoort tot één stand en iedereen heeft de overkoepelende deugd rechtvaardigheid. Het (stoffelijke) lichaam is de kerker van de (onstoffelijke) ziel. De driedeling van de ziel: begeerte (behoeftevervulling), energieke deel (onderdrukker), de rede (conflict beheerst begeerte en energie). De ideale staat wordt bestuurd door filosofen-regeerders (de intellectuele en morele elite). Er zijn vier staatsvorm ontstaan door verval:

3 1. Timocratie: heerschappij van vrees (de wachters hebben de macht, er ontstaat competitie) 2. Oligarchie: bewind van de rijken (rijkdom boven deugd, begeerte boven kennis) 3. Democratie: vrijheid en gelijkheid (niet aanleg, maar wil bepaalt handelen, dat geeft anarchie) 4. Tirannie: constante oorlogsvoering (om onmisbaarheid te bewijzen en aandacht af te leiden) 1. Aristoteles Ontologie verklaart door één wereld: het wezen is immanent aan het ding. Dat geeft dat filosofen geen bestuurders moeten zijn en dat kennis zich moet baseren op ervaringen. Het wezen wordt bepaald door het doel (teleologie: alles bestaat omwille van een doel), met als einddoel harmonie. Het goede is gelijk aan het doel. De praktische filosofie: het ethisch beoordelen van handelen; het goede leven kan enkel in de polis bereikt worden. De mens bezit van nature logos(taalvermogen, rede) en leeft daarom in een polis, dus een polis is natuurlijk. De natuur is maatstaf voor de praktische filosofie. Natuurrecht: rechten/normen afleiden uit de natuur. Van nature (in overeenstemming met de natuurlijke aard) ßà conventie. De staat is van nature (argumenten: logos leidt tot polis; het goede leven alleen in polis; autarkie alleen in polis), de inrichting is menselijk. Doordat de mens met logos begiftigd is, is het van nature ook een politiek wezen. Maar de polis staat boven het individu, hierbij geldt: de polis is een gemeenschap van vrije en gelijke burgers (politieke macht is niet gelijk aan huiselijke macht). Een goede staatsvorm kent een regering door wetten en is gericht op het algemeen belang. Er zijn drie goede staatsvormen, met elk een slecht tegenhanger: Monarchie (tirannie): het is moeilijk om de perfecte heerser te vinden Aristocratie (oligarchie): gevaar van machtsmisbruik en passiviteit Politeia (democratie): beste vorm vanwege grote betrokkenheid burgers. Het natuurrecht bepaalt wie vrije en gelijke burgers zijn: niet-slaven, -vrouwen en -werkenden. Het verschil tussen politiek en economie: openbaarheid of private sfeer. De politiek gaat over handelen (praxis) door verstandigheid (phronèsis) voor het algemeen belang. De economie gaat over produceren (poièsis) door techniek (technè) voor het eigen belang. Politiek streeft naar gemeenschappelijk goed om autarkie te bereiken. Economie streeft naar overleven, maar blijft afhankelijk. Revoluties zijns het gevolg van grote ongelijkheid, daarom moet de middenklasse het talrijkst zijn.

4 1. Romeinse en christelijke filosofie Cicero legt de beginselen voor het Romeinse recht. Een gemeenschap wordt een politieke gemeenschap door overeenstemming over het recht, m.a.w. het wezen van de staat is de rechtsorde. De hoogste wet is de (supranationale) hemelse wet: de juiste rede in overeenstemming met de natuur. Recht komt voort uit natuur en is dus overal gelijk. Augustinus over recht: een staat met recht als enkel wetten en regels vervalt, een goede staat kent rechtvaardigheid voortkomend uit de morele gemeenschap. Rechtvaardigheid voortkomend uit moraliteit is ieder het zijne geven, vooral aan God. Het doel is genieting van God en van elkaar in God. De mens komt van nature tot een staat door de neiging tot liefde en door erfzonde. Huiselijke macht en politieke macht zijn aan elkaar gelijk, de macht van een vorst komt van God (theocratie). Thomas van Aquino volgt Aristoteles met de noodzaak tot een politieke gemeenschap om het natuurlijke doel te bereiken en de staat boven het individu, omdat God dat ingesteld heeft. Er zijn vier niveaus van wetten: de eeuwige wet (de werkelijkheid zoals die door God geordend is), de natuurwet (inzicht in de eeuwige wet verkregen door rede, zoals streven naar zelfbehoud), de menselijke/positieve wet (feitelijke wetten in staten) en de goddelijke wet (zorgt voor geleiding naar het goede). 1. Discussie Het denken over de samenleving oriënteert zich op de een voorgegeven kosmische orde (Ideeën, natuurlijke doeleinden dan wel hemelse of eeuwige wet), dat geeft absolute maatstaven 2 De Renaissance: de mens 2. Inleiding De Renaissance stelt de mens centraal en heeft twee kenmerken humanisme: belangstelling voor res humanae (menselijke zaken). Het theocentrisch wereldbeeld wordt een antropocentrische benadering herontdekking van de wereld: de mens wilde zelf de werkelijkheid onderzoeken

5 Humanisme leidt tot bewondering van het unieke en geniale individu, filosofen richten zich daarom op individuen. 2. Machiavelli Politiek is een bedrijf voortkomend uit de menselijke natuur. Unieke aspecten van Machiavelli: 1. Loskoppeling van politiek denken en ethiek en religie (natuur is niet meer dan vertoond gedrag, geen morele norm) vanwege een empirische benadering (waardevrijheid: wetenschap onthoudt zich van moraal). 2. Antropocentrische filosofie: er is geen voorgegeven kosmische orde, enkel de menselijke natuur. De staat, een gemeenschap van mensen, is een ruimte voor de menselijke natuur. Machiavelli s mensbeeld: 1. Machtsdrift: politiek is een voortdurende strijd om macht. Machtsdrift, politiek en machtsuitoefening zijn natuurlijk. In elke staat wint één heerser. 2. Pessimistisch: de mens is slecht, daarom moet de heerser morele waarden negeren. 3. Statisch en deterministisch: de (onveranderlijke) natuur bepaalt de mens, maar er is ook eigen initiatief: virtù (deugd): vermogen tot analyseren en optreden, tot verwezenlijken van wil, menselijke roem fortuna (noodlot, toeval): beïnvloedbaar door virtù, gedetermineerdheid van het totale proces van op elkaar botsende machtsdriften. Vrijheid: mogelijkheid om greep te krijgen op gebeurtenissen. Fortuna bepaalt slechts de helft, virtù is eveneens bepalend. Een sterke heerser rust sterk, maar niet volledig op virtù. Machiavelli s politieke denkbeelden: 1. basis is het effectiviteitbeginsel/doelmatigheid: wees niet immoreel, maar amoreel. De heerser moet vooral schijnen te zijn om indrukken te wekken (moreel schijnen om loyaliteit te winnen) 2. autocratie van de vorst (eigenmachtig): macht maakt eenzaam, want andere macht wordt niet geduld. Wreedheden moeten plotseling en eenmalig plaatsvinden, weldaden weinig en gespreid. De heerser moet strijden door wetten en doorgeweld 3. De vorst is afhankelijk van de genegenheid van het volk en moet daarom enige vrijheid geven (volgens Rousseau betekent toestaan van vrijheid/ontwikkeling de ondergang van de vorst). 2. More

6 Utopie: hersenspinsel dat een tegendeel van de huidige werkelijkheid toont (maatschappelijkkritisch). More geeft kritiek op de huidige situatie (hoge straffen, verpaupering, kostenstijgingen, werkloosheid, financiele politiek) die voortkomt uitprivaatbezit en geld als maatstaf. Utopia: gemeenschappelijk eigendom geeft gelijkheid, door ontvangst naar behoefte heeft iedereen (ook vrouwen, geestelijken, rijkelui, knechten) een korte werkdag. Iedereen leeft in een kleine gemeenschap met democratisch gekozen leiders. Utopia heeft een kloosterleven en andere faciliteiten, een huurleger. Utopia eindigt met dat alleen de vorst, en niet de intellectuelen, de samenleving kunnen wijzigen. Utopia gaat ervan uit dat de maatschappijstructuur de mens bepaalt, maatschappelijke problemen ontstaan door het kwaad in de mens, het grootste kwaad is de hoogmoed. 3 De nieuwe tijd: het sociaal contract 3. Inleiding Soevereiniteit: heeft de staat/het staatshoofd of het volk de hoogste macht? Descartes wil (1) inzichten redenerend ontwikkelen, waardoor filosofie meer systematisch wordt, en (2) de grondslag van de filosofie wordt het bewustzijn van de mens als individu (het hoofdkenmerk van de Moderne Wijsbegeerte). Door de menselijke rede als basis te nemen, wijzigt het natuurrecht (de natuur als basis voor normatieve uitspraken): het moderne natuurrecht beschouwt de staat als breuk met de natuur. De staat, als gevolg van een rationeel en bewust gekozen sociaal contract, breekt met de natuur. Volgens Hobbes, Locke en Rousseau is de staat niet van nature: eerst is er een natuurtoestand (zonder recht en politiek), die overgaat in een politieke toestand door een sociaal contract. Hobbes rechtvaardigt een absolute macht. Volgens Locke is er volkssoevereiniteit en is eigendomsbescherming als belangrijkste functie van de staat. Volgens Rousseau is de staat een morele gemeenschap in democratische vorm. 3. Hobbes

7 Hobbes gebruikt het deductieve redeneermodel (enkele algemene beginselen gebruikt voor bijzondere conclusies) van de fysica: de werkelijkheid bestaat uit lichamen die in natuurlijke toestand bewegen. In het mensbeeld worden alle functies bewegingen, hartstochten zijn vrijwillige bewegingen in twee groepen: begeerte en afkeer. Een mens heeft drie eigenschappen. 1. Mensen hebben een eindeloze begeerte naar macht (beschikking over middelen om in de toekomst een goed te verwerven). Begeerte streeft naar zekerheid omtrent toekomstige genietingen, daarom is de strijd naar macht, die ontstaat door bezit van een bepaald vermogen, eindeloos. De mens is van nature geen politiek wezen omdat het algemeen belang verschilt van het particulier belang, de staat ontstaat door kunstmatige overeenstemming. 2. Angst voor de dood en voor letsel: het streven naar zelfbehoud. 3. Mens begiftigd met rede: de rede is een aangeleerd verstand, een vermogen om conclusies te trekken en tot algemene regels te komen. In de natuurtoestand zijn geen staat en wet, enkel de natuur van de gelijke vermogens bezittende mens. Schaarste zal leiden tot een oorlog van allen tegen allen (moreel en recht zijn afwezig). De rede zal leiden tot het verlaten van de natuurtoestand: natuurrecht (macht gebruiken voor zelfbehoud) en natuurwet (plicht tot zelfbehoud). De natuurwet staat boven het -recht en door de rede leidt dit door middel van een sociaal contract tot een staat (machtsoverdracht). Een geschapen kunstmatige natuur, een dwingende macht, zorgt voor naleving van het contract. De soevereiniteit ligt bij voorkeur bij een monarch, de heerser(s) krijgt de absolute macht, machtsoptreden is nooit onrechtmatig. Het gezag dient gehoorzaamd te worden. Onderdanen hebben vrijheid opgegeven, maar ook behouden via het sociale contract. De soeverein moet zorgen voor veiligheid: lichaamsbehoud en beperkte algemene maatregelen. 3. Locke Natuurwet (recht en plicht tot behoud van zichzelf en anderen) is al bindend in de natuurtoestand. De natuurwet bevat de basisrechten zelfbeschikking en eigendom (leven, vrijheid, bezit), en de basisplicht om andermans recht te respecteren. Locke schetst een gefaseerde ontwikkeling: 1. de eerste fase van de natuurtoestand: alle mensen zijn vrij en gelijk, de natuurwet is geldig. Er ontstaat eigendom door arbeid en onder de voorwaarden: slechts zoveel als je kunt bewerken; niet verspillen; voldoende overblijven voor anderen. De arbeidswaardeleer: de waarde van

8 goederen is afhankelijk van geïnvesteerde arbeid. De verdeling leidt tot aanzienlijke ongelijkheid in eigendom. 2. de tweede fase van de natuurtoestand: invoering geld maakt eigendom nog ongelijker, dat geeft conflicten. Om eigen rechten te beschermen sluiten groepen een sociaal contract dat leidt tot een staat. De staat moet de natuurwet handhaven, d.w.z. reeds bestaande rechten, vrijheden en vooral het eigendom van haar individuen beschermen (liberalisme). In een burgerlijke maatschappij, enkel bestaande uit eigenaren, gaat het economische aspect boven het politiek. Het sociale contract houdt een machtsoverdracht van het individu naar de gemeenschap in. Niemand mag zichzelf boven de wet mag stellen: volkssoevereiniteit, de wetgevende macht staat boven de uitvoerende macht. Het doel van de staat, bescherming van eigendom, vereist een trias politica. Besluiten worden genomen via het meerderheidsbeginsel. Het sociale contract geeft de staat geen absolute macht, als de staat zijn macht overschrijdt, mag het volk in opstand komen. Volgens Locke moet de staat enkel rechten, ofwel eigendom beschermen (liberalisme), ook wijst hij op een democratisch staatsbestel: volkssoevereiniteit, machtenscheiding en het meerderheidsprincipe. Het hebben van bezit is een bestuurdersvereiste. 3. Rousseau De Verlichting streefde naar een rationele hervormde samenleving: mondigheid en rationaliteit moesten onwetendheid en bijgeloof vervangen. Rousseau is tegen de vooruitgangsgedachte: ontwikkeling van kunsten, wetenschappen en talenten, wegens eigenbelang, leidde tot zedelijk verval. De natuurtoestand is een niet-samenleving (bestaande toestand zonder al het maatschappelijke): solitair, zonder taal, rede, arbeid en eigendom. De natuurmens (1) streeft naar zelfbehoud, (2) heeft vermogen tot medelijden en (3) bezitontwikkelingsvermogen. De mens is vooral een voelend wezen i.p.v. redelijk wezen, en van nature goed. In de natuurtoestand is er zakelijke onvrijheid (afhankelijkheid van omstandigheden), maar geen maatschappelijke onvrijheid(afhankelijkheid van mensen). Hetzelfde geldt voor natuurlijke ongelijkheid (fysieke kenmerken) en maatschappelijke ongelijkheid (voortkomend uit bezit). Ontwikkeling ontstaat door gebruik van het ontwikkelingsvermogen als gevolg van gedwongen samenleven. Er zijn vier fasen van ontwikkeling: 1. Eerste vorm van samenleving: gezinnen; ontstaan van ongelijkheid tussen seksen. De liefde voor zichzelf (hartstocht naar zelfbehoud) wordt vervangen door eigenliefde (egoïsme).

9 2. Metaalbewerking en landbouw leidden tot eigendom, dat dwingt armen tot arbeid of stelen. De eigenliefde en rede worden gebruikt, ook zorgt schijnen voor problemen (list, vertoon). 3. Eigendom leidt tot een oorlogstoestand tussen bezitters en sterksten. De rijken komen met het sociaal contract (immoreel of pseudo-contract) dat leidt tot een beschermende staat. 4. Staatsfuncties verkozen, maar erfelijkheid van functies zal leiden tot despotie. In het kort: natuurtoestand à catastrofe à gezin à eigendom à oorlogstoestand à sociaal contract à staat à despotie. Rousseau bekritiseert de vooruitgangsgedachte, de rede is, i.p.v. gevoel, door ontwikkeling het enige middel geworden. In een nieuw sociaal contract wordt er vanuit gegaan (1) dat solitair leven niet meer mogelijk is en (2) dat de mens al eigenliefde, eigendom en rede bezit. Daardoor ontstaat de solidaire staatsburger, deze geeft natuurlijke vrijheid op aan de gemeenschap in ruil voor staatsburgerlijke vrijheid (meebeslissen over algemeen welzijn). De eenheid geeft algemene wil (algemeen belang) i.pv. wil van allen (privé-belang). De staat komt dus voort uit opgeven van eigenbelang om een gemeenschap voor algemeen welzijn te vormen. Vanwege de natuurlijke vrijheid, is er volkssoevereiniteit, maar de wetgevende macht ligt bij een buitenstaander. Volkssoevereiniteit leidt tot een volledige democratie, bij voorbaat een directe democratie of zonder politieke partijen. 4. Het Duitse idealisme: de rede 4. Inleiding Het Duitse idealisme, ingebed in de Romantiek, omvat Kant, Hegel, Fichte en Schelling. Idealisme stelt dat ideeën (mentale, bewustzijn, denken, kennis, begrip, rede, etc.) bepalend zijn voor de werkelijkheid. Tegenover idealisme staat hetmaterialisme: materiële aspecten van de werkelijkheid zijn bepalend voor ideeën. Volgens Kant bepaalt kennis de ordening van de werkelijkheid, en is de ethiek en orde in de samenleving ondergeschikt aan de rede. Hegel meent dat met de rede de volledige werkelijkheid verklaard kan worden. Beide zien de rede als tegenhanger van de natuur, de rede biedt individuele en universele ideeën. Verschillen: Kant relateert de rede aan richtlijnen en idealen, volgens Hegel heeft verwezenlijking al plaatsgevonden; Kant ziet de rede alsvermogen van het individu, Hegel zoekt de rede in de samenleving en geschiedenis.

10 Volgens Kant brengt groei van rationaliteit morele vooruitgang. In zijn rechtsstaat (een republiek), met redelijke samenleving, wordt individuele vrijheid gegarandeerd. Volgens Hegel dient de staat ook gezamenlijkheid in staat te houden. Rede is volgens Hegel verzoening van individuele vrijheid en het algemeen belang. Geschiedenis is een proces van zelfverwerkelijking van de rede. 4. Kant Volgens Kant s Verlichting moet elk autonoom individu de eigen rede gebruiken. Volgens zijn (historisch) mensbeeld is de mens een natuurlijk wezen en vooral een redelijk wezen. Ondanks natuurlijke kwade neigingen is er toch vooruitgang via het antagonisme van de asociale sociabiliteit: behoefte aan samenleven en status vereisen het onderdrukken van egoïsme. Dit plan van de natuur leidt tot cultuur en gebruik van de rede. De rede leidt tot een rechtsstaat (een burgerlijke maatschappij die het recht verwerkelijkt), ongebonden vrijheid wordt ingeruild tegen redelijke vrijheid. De mens wil een heerser, maar op wereldschaal is een volkenbond het hoogst haalbare. De aard en functie van de rechtsstaat als logische samenhang tussen: 1. de rede: door overstijgen van natuur ontstaan algemene logische en ethische ideeën. Het handelen kan hierop afgestemd worden, dat impliceert vrijheid. 2. de ethiek. Teleologische ethiek (handeling beoordeeld naar doel en gevolgen, moeilijk universaliseerbaar) ßà deontologisch ethiek (beoordeling op grond van plicht, eenvoudig te universaliseren). Kant is deontologisch: ethiek is de plichten van een redelijk wezen, om zo zedelijke gezindheid te verkrijgen. Niet-ethisch juist zijn: streven naar geluk; omstandigheden bij beoordeling betrekking (omstandigheden zijn wisselend en vaststaand, dus bepalend); gevolgen meenemen bij beoordeling (gevolgen niet volledig in de hand, utilisme is dus fout). Enkel de intentie/plicht zijn bepalend: verschil zijn behoren. Het categorisch imperatief: handel volgens stelregel waarvan je wilt dat die algemene wet wordt ofwel handel zo dat je de mensheid altijd als doel en niet als middel gebruikt. Het categorisch imperatief geeft vrijheid en gelijkheid. Autonomie: onderwerping aan plichten die de mens zichzelf oplegt. 3. recht: uiterlijke handelen (ethiek is innerlijk handelen). Recht komt voort uit ethiek, plicht wordt dwang (verhindering van vrijheidsverhindering). 4. de staat: dient enkel om het recht, voornamelijk eigendomsrecht, te handhaven. Het sociaal contract als regulatief idee: alsof staat op overeenkomst berust. De beginselen van de rechtsstaat: a. vrijheid: (1) dwang om vrijheid te beschermen en (2) vrijheid onverenigbaar met herverdeling welzijn. b. gelijkheid: ieder individu heeft dezelfde afdwingbare rechten, gelijkheid voor de wet en sociale ongelijkheid zijn onafhankelijk. c. zelfstandigheid: wetgevende macht komt toe aan stemgerechtigde staatsburgers (vrije, onafhankelijke, bezittende man), niet aan passieve leden van de gemeenschap

11 De juiste staatsvorm is de republiek met machtenscheiding (niet de democratie). Er is volkssoevereiniteit, maar verzet is altijd ongeoorloofd, en er is vrijheid van meningsuiting. 4. Hegel Historisme: begrip alleen mogelijk in historische context. Geschiedenis werkt volgens wetmatige ontwikkeling naar zelfverwerkelijking van de rede. De geschiedenis is een collectief proces van ontwikkeling van de rede, natuur speelt geen enkele rol. Individuen, handelend volgens eigenbelang, emotie of verstand, zijn marionetten van de list van de rede die tot zelfverwerkelijking leidt. De rede is een vereniging van algemeen belang en individuele vrijheid. Drie stadia: 1. polis: algemeen belang als uitgangspunt politiek, maar vrijheid enkel voor beperkt aantal mensen 2. christendom: alle mensen zijn vrij en er is individuele vrijheid 3. Hegel s tijd: volledige synthese van volledig ontplooide algemeen belang en individuele vrijheid Idealisme: de moderne staat is het product van een ideële ontwikkeling. Dialectiek: verstand (rechtlijnig, vanuit één gezichtspunt, formele logica) verschilt van rede (eenheid van tegenstellingen: productief maken van tegenstellingen door het verzoenen van tegenstellingen om zo een hoger gezichtspunt te bereiken). Wat redelijk is, is werkelijk en wat werkelijk is, is redelijk (verwezenlijking van de rede). De samenleving moet zorgen voor vrijheid: 1. recht: abstract, garandeert niets 2. moraliteit: ethiek (innerlijk), subjectief 3. zedelijkheid: gemeenschapsleven van het volk, een gemeenschappelijke verwerkelijking van vrijheid, waarbij zijn en behoren niet los staan (verwerkelijking goede). Drie secties: a. gezin: gemeenschap in het klein, liefde als beginsel b. burgerlijke maatschappij: sociaal-economische samenleving, individu is bourgeois. Gevaren voor deze nood- en verstandsstaat : individualisering en atomisering c. staat: politieke samenleving, individu is citoyen. Staat zorgt voor het algemene belang

12 Hegel erkent drie sociale standen: substantiële stand, bedrijvigheid en algemene stand. Hegel keert zich tegen liberalisme: economische ongelijkheid doen burgerlijke maatschappij teniet. Corporatie: samenwerking tussen individuen van één bedrijfstak. De staat is het redelijke, een eenheid van algemeen belang en individuele vrijheid, en de voltooiing van de zedelijkheid. Hegel is tegen sociaal contract, liberalisme en democratie: individu komt tot recht bij overstijgen individuele. Twee functies voor de staat: algemene belang uitdrukken (politiek) en bemiddeling van zedelijkheid. Daarom is de staat opgebouwd als organisme: vorstelijke macht, regeringsmacht en wetgevende macht (constitutionele monarchie). De eerste bemiddeling: regeringsmacht (staat) bestaat uit de algemene stand (burgerlijke maatschappij). De tweede bemiddeling: standenvertegenwoordigers (adel uit de substantiële stand, corporaties uit de bedrijvigheidsstand) vormen onderdeel van de wetgevende macht, deze mag gewone wetten maken.