Leven (4b) De serie LEVEN heeft in nr 78, 80 en -tot nu toe- in 81 een weinig 'astronomisch gehalte'.
|
|
- Jonas Mulder
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Leven (4b) De serie LEVEN heeft in nr 78, 80 en -tot nu toe- in 81 een weinig 'astronomisch gehalte'. Hierin werd de evolutie (van het leven) op aarde ( en de invloed van de kosmos daarop) behandeld en in dit nummer de (nog onbeantwoorde) vraag hoe het eerste leven (op aarde) is ontstaan. Dit is echter vooral gedaan om meer inzicht te hebben op eventueel buitenaards leven. Meer...er is al iemand afgehaakt doordat VESTA naar zijn mening sterrenkunde -in de ruimste zin- te weinig bood. Tja, dat moeten we dus niet (meer) hebben, vandaar nu de -zeerintrigerende vraag : IS ER (al of niet intelligent) LEVEN IN HET HEELAL (geweest)??? De resultaten van het onderzoek hiertoe splitsen we in (eventueel) leven 1) BINNEN ons zonnestelsel: en 2) daar BUITEN. Is er (ooit) leven geweest in ons zonnestelsel? Het is belangrijk te weten aan welke voorwaarden leven moet voldoen. (Daarom was enige kennis van evolutie en ontstaan van leven op aarde toch wel belangrijk) Er is gebleken dat leven onder zeer extreme omstandigheden kan ontstaan -en in stand blijven. Er is leven gevonden bij temperaturen van - 50 tot ± 90 graden, zo ook honderden meters onder de grond (geen licht en bij grote druk), in zwavelhoudende atmosfeer of bloot staande aan (krachtige) radioactieve straling. Maar een ding is essentieel: VLOEIBAAR WATER is een absolute vereiste Welke -tot ons zonnestelsel behorende- hemellichamen kunnen dus -in principe- leven bevatten of... bevat hebben Omstandigheden kunnen zich wijzigen! Gasreuzen vallen af maar manen daarvan (bv Io -van Jupiter-en Titan -van Saturnus-) zijn niet uit te sluiten, vandaar ook het Cassini-Huygens project (Zie ook VESTA nr 74, pg 11) Van de aardachtige planeten vallen ook Mercurius en Venus (o.a. te heet) af. MARS! Blijft over Over deze planeet - en het (tot dan toe geen resultaat opleverend) onderzoek naar leven er op- is in VESTA nr 73 (augustus 2004) al uitvoerig geschreven. We eindigden met: ' We blijven U op de hoogte houden! Van de toen genoemde ruimtevaartuigen zijn de rovers Spirit en Opportunity en de orbiters Mars Odyssey, Mars Reconnaissance Orbiter en de Mars Express(ESA!) nog steeds actief. Dat op het oppervlak van Mars geen leven (meer) is, is 'zonne' klaar. Door het ontbreken van een magneetveld en een ozonlaag bombarderen kosmische en ultraviolette straling de oppervlakte genadeloos waardoor elke vorm van leven gedood wordt. 4
2 Maar daaronder? Uit diverse metingen is gebleken dat onder de oppervlakte ijs aanwezig moet zijn en waar ijs is zou (ooit) leven zich gevormd kunnen hebben toen dit ijs (heel) vroeger water geweest is. Dat er ooit water op het Marsoppervlak geweest is, blijkt uit bepaalde stromingspatronen aan de oppervlakte en ook uit bv rond afgeslepen keitjes. Maar wanneer is er vloeibaar water op Mars geweest? Uit diverse waarnemingen en (o.a. computer) berekeningen bleek dat het klimaat op Mars in de beginfase van zijn bestaan, zo'n 3,3 tot 3,9 miljard jaar geleden vergelijkbaar was met dat van de aarde. Maar.. uit laboratoriumonderzoek waarbij de vroegere Marsomgeving werd nagebootst en via computermodellen bleek dat in die tijd de omstandigheden zeer levensvijandig waren: eerst te zuur en daarna juist zeer zout. Ook zou de periode van vloeibaar water (veel) te kort zijn geweest, (slechts enkele miljoenen jaren) om leven te kunnen laten ontstaan. Niet bemoedigend allemaal maar.. het onderzoek naar leven gaat toch door! Onder de Noordpool van Mars blijkt onder het oppervlak zich veel ijs te bevinden. Daarom is 4 augustus 2007 de Phoenix (NASA) gelanceerd met een robotarm die een halve meter diep kan graven. De bodemmonsters worden in analyse-apparatuur gebracht waar het in ovens verhit en doorgelicht wordt. 25 mei jl vond (onder groot gejuich) een (zeer geslaagde) landing plaats met behulp van remraketten! Van de elf landingen daarvoor waren er al zes mislukt! De eerste boringen hebben inmiddels plaats gevonden maar aanvankelijk bleken de monsters te klonterig om de deurtjes van de ovens te passeren. Dit is nu toch gelukt. Er is inderdaad ijs onder het oppervlak : Wit opgeschept 'spul' bleek te verdwijnen - door sublimatie van ijs-, maar.. van dat ijs wisten we eigenlijk al. Kortom, de vraag naar (vroeger) leven binnen ons zonnestelsel is nog steeds onbeantwoord! En nu de vraag: Is er (al of niet intelligent) leven in het heelal buiten ons zonnestelsel? Deze vraag is al aan de orde gekomen in VESTA nr 79 van augustus vorig jaar. Hierin werd de zoektocht naar zg exo-planeten (planeten buiten ons zonnestelsel) behandeld. Drie methode's staan ons ter beschikking: 1) Variatie in radiële snelheid (m.b.v. van dopplereffect), 2) Lichtafname t.g.v. een exoplaneet die er voor langs draait. 3) Variatie van lichtsterkte van een ster doordat een andere ster -met exoplaneet) er voor langs beweegt (microlenseffect). NB: Methode 2) geldt -uiteraard- voor een beperkt aantal exoplaneten, 2% van de exoplaneten draait voor de ster langs. Geval 3) is nog zeldzamer, 7 exoplaneten zijn zo gevonden Het aantal gevonden exoplaneten staat dit jaar al op 271 (jan.'08). Veruit de meesten daarvan zijn Jupiterachtige (gas)planeten (grote massa en omvang), vaak (heel) dicht om de ster draaiend, z.g. 'hete Jupiters'. De dichtstbijzijnde draait in slechts 10 uur om de moederster, de heetste heeft een temperatuur van 2400 K, 5
3 De meest nabije staat op 10,7 lichtjaar, de oudste is 13 miljard jaar, de ster met de meeste ep's heeft er 5, de lichtste heeft een massa van 3x de aarde. Uiteraard zijn dit records tot nu toe. Leuk en aardig om dit te weten maar... wat kopen we ervoor? Veruit de meesten van de gevonden exo-planeten zijn totaal ongeschikt voor leven: veel te heet of..te koud. De lichtste -tot nu toe gevonden- exoplaneet (in juni van dit jaar!) met een massa 3x Aarde, draait om een moederster die een zo'n lage temperatuur heeft (een rode of bruine dwerg) dat op de planeet een temperatuur heerst gelijk die aan Pluto! Een ander probleem is: hoe ontdekken we of er op planeten met een eventueel bewoonbare zone, d.w.z. met temperaturen waarbij vloeibaar water mogelijk is, ook leven is? Door de atmosfeer van deze planeet te onderzoeken! Zuurstof, gevormd op aarde door het koolzuurassimilatieproces of methaan, gevormd door bacteriën, kunnen een aanwijzing zijn. Het atmosfeeronderzoek is echter geen sinecure. Bij planeten die voor de ster langs draaien kan de atmosfeer onderzocht worden door het sterlicht te meten als de planeet er niet voor langs gaat en het licht te onderzoeken als deze er wel voor langs draait. Het verschil wordt bepaald door de absorptie door de atmosfeer van de planeet. NB: Deze absorptie is het grootst in het IR (en op die golflengte wordt dus gemeten. Ook kan men het strooilicht van de planeet onderzoeken. Heel lastig want dit strooilicht wordt verre overstraald door het licht van de ster zelf. Daartoe tracht men zoveel mogelijk sterlicht zelf te elimineren. Zuurstof en methaan zijn intussen wel aangetoond maar dit was dan van 'niet bewoonbare' planeten! De middelen tot opsporing en onderzoek van exoplaneten zullen we -voor de liefhebbers!- in een aparte bijlage -hieronder- behandelen. Bijlage middelen/apparatuur i.v.m. onderzoek exo-planeten. Onderzoek gebeurt zowel vanaf de grond (telescopen) met voordeel van veel grotere en nauwkeuriger apparatuur als vanuit de ruimte (satellieten) met als voordeel dat er geen absorptie/verstrooiing door de atmosfeer kan plaats vinden. Onderzoek vanaf het aardoppervlak. Zowel TrES (Trans Atlantic Exoplanet Survey) als HATNet (Hungarian-made Autmatic Telescoop) bestaan uit een netwerk van (betrekkelijk kleine, 10cm) automatisch werkende telescopen (bij TrES in Californië, Arizona en de Canarische eilanden, bij HATNet in Arizona en Hawaii) die lichtverzwakkingen (t.g.v. planeetovergang) meten. De op deze manier gevonden exoplaneten bij deze sterren laat men door telescopen (op aarde) zoals de 10m Keck telescoop), bevestigen. Met het Super WASP (Wide Angle Search for Planets) programma worden m.b.v. groothoeklenzen miljoenen sterren tegelijk gefotografeerd Computers maken automatisch lichtkrommen om de sterren met een lichtdip (tot 1%) t.g.v. een planeetovergang op te sporen. Eventuele kandidaten worden nader onderzocht door SOPHIE, een in 2006 gereed gekomen (Frans) instrument van de sterrenwacht Haut-Provence waarmee spectra (met zeer hoog 6
4 oplossend vermogen) worden opgenomen om dopplerverschuivingen op te sporen waaruit de massa berekend wordt. Uit de lichtkromme wordt de diameter van de planeet afgeleid. Onderzoek in Chili: De ESA heeft (in Chili) de FLAMES spectrograaf, verbonden aan de 8,2m Kuyen spiegel en de HARPS (High Accuracy Radial velocity Planet Searcher), verbonden aan een 3,6 m telescoop, beide zeer nauwkeurige spectrografen die dopplersnelheden met een precisie van minder dan 1m/s kunnen meten. De in april van vorig jaar -door HARPS gevonden- exoplaneet van 5 aardmassa's zwaar -de lichtste tot dan toe-bij de rode dwergster Gliese 581 wekte de nodige opwinding: Eindelijk een aardachtige planeet in bewoonbare zone aangetoond! Kranten stonden er bol van, Jan Voet repte erover in zijn speech op de slotavond en ook in 'VESTA' [ nr 79 augustus 2007 pag. 9] werd ze genoemd. Maar helaas, uit nieuwe berekeningen bleek de planeet zo dicht bij de ster te liggen dat de temperatuur er veel te hoog is Een andere planeet bij Gliese (581d), 8 maal zo zwaar als de aarde staat wat verder weg maar deze planeet keert altijd dezelfde kant naar de ster (zoals de maan bij de aarde). Door het grote temperatuurverschil tussen dag- en nachtzijde zullen er krachtige winden heersen en door de grote afstand is het zwakke sterlicht er zeer gering. Zwitserland heeft zijn 1,2m Leonard Eulertelescoop (op La Sila Chili) met een spectrograaf die radiële snelheden tot 7m/s meet. [Onderzoek programma heet CORALIE] De Poolse telescoop op sterrenwacht van Las Campas zoekt -met zijn OGLE survey naar mini-gravitatielenzen..in 2004 waren er al sterren onderzocht (waarvan 2 daarvan met een begeleider) De zich in New South Wales bevindende 3,9m Anglo Australian Telescope onderzoekt -vanaf 1998, 200 z.g. Gliese-sterren. Dit is een lijst, opgesteld door Gliese hier niet zover vandaan.( ontdekte in ep's). De Lick Sterrenwacht heeft zijn 3m Shane telescoop voor exo-planeetonderzoek. Op La Palma heeft de 60cm KVA telescoop de omvang van de atmosfeer van een exo-planeet vastgesteld. Japan heeft op Hawaii zijn Subaru-telescoop waarmee vanaf de aarde voor het eerst de dampkring van een exo-planeet is waargenomen. Onderzoek met behulp van ruimte satellieten. Omdat Infrarood licht -t.g.v. van de absorptie door de aardatmosfeer- niet vanaf het aardoppervlak kan worden waargenomen, werd in 2005 de Infrarood ruimtesatelliet SPITZER gelanceerd. Strooilicht van exoplaneten (het licht dus van de moederster, door de exoplaneet weerkaatst) kan zowel in zichtbaar licht (op aarde met telescopen ) als in infrarood licht (vanuit de ruimte), niet (direct) waargenomen worden: Het wordt door het licht van de moederster te sterk overstraald. Door een 'truc' lukt het SPITZER toch IR licht van een exoplaneet waar te nemen: 7
5 Ze meet het IR-licht van ster en planeet te zamen en het IR licht van alleen de ster (als de planeet zich achter de ster bevindt). Door het licht van alleen de ster af te trekken van het licht van ster + planeet, vindt men zo het licht van de planeet alleen. Dit lukt wel bij IR en niet bij zichtbaar licht omdat het aandeel licht van de planeet in IR groter is dan in zichtbaar licht. Met behulp meting van IR straling van de exoplaneet kan de temperatuur van de exoplaneet gemeten worden en dus ook temperatuurverschillen die optreden bij planeten die steeds dezelfde kant naar de ster keren: sterke winden -tot 9600km/h [= 3km/s!] kunnen het gevolg zijn. COROT (satelliet van ESA, Frankrijk en Brazilië) is december 2006 gelanceerd, speciaal ter detectie van exoplaneten. De lichtintensiteitsmeting -met een 30cm telescoop- is zeer nauwkeurig: variaties van 0,01% zijn vast te stellen. Hierdoor kunnen overgangen van planeten (methode 2) -zelfs met een massa van paar keer die van de aarde - bepaald worden. Ook oscillaties t.g.v. van seismische activiteit van sterren kan de COROT meten. Hieruit zijn de massa, chemische structuur en de leeftijd van de ster te bepalen sterren worden komende jaren in de gaten gehouden Een vijftal planeten is al gevonden. Ook hebben we nog onze Hubble telescoop met zijn NICMOS IR detector a/b. Vanaf 1998 begon Hubble aan het exoplaneet onderzoek. In 2003 vond Hubble in een bolhoop de (tot nu toe) oudste exoplaneet van 13 miljard jaar! (dus nog geen miljard jaar na de oerknal). Zoals U weet, bolhopen bevatten de oudste sterren. In februari 2004 onderzocht Hubble (van een klein stukje sterrenhemel op lichtjaar afstand) sterren. Om 16 daarvan bleek (uit variatie van lichtsterkte) een exoplaneet (formaat Jupiter) te draaien. Statische berekening leert dat ons melkwegstelsel vermoedelijk 6 miljard 'Jupiters' telt. Gaan we er van uit dat 15 % 'Jupiterachtig' zijn, hoeveel 'rots(aardachtige) planeten zijn er dan wel niet?! NB: Bovengenoemde 16 exoplaneten zijn de verst gevonden ooit. (De sterren stonden op lichtjaar afstand). Vorig jaar onderzocht Hubble (met zijn Advanced Camera for Surveys) de atmosfeer van een 'hete' Jupiter (uit het spectrum van sterlicht dat deze atmosfeer passeerde). Bovenstaand 'lijkt' een wat uitputtend verslag van het hedendaags exoplaneet onderzoek. Dit is gedaan om het grote belang te onderstrepen wat het huidig astronomisch onderzoek daaraan hecht. 'Lijkt', want in feite is het een zeer beperkte weergave van exoplaneetonderzoek. Toekomstplannen betreffende zoektocht naar buitenaards leven: Tot nu toe is er nog niet echt een overtuigend 'bewijs' van buitenaards leven geleverd. Maar.. we zitten niet bij de pakken neer. Er zijn plannen voor nog meer geavanceerde apparatuur waarmee kleinere exoplaneten (zoals onze aarde) opgespoord en de atmosfeer daarvan onderzocht kan worden. 8
6 Rond 2013 moet de opvolger van Hubble, de James Webb space telescoop de lucht ingaan en start NASA met de Keppler-missie en de TPF (Terrestrial Planet Finder). Ook de Europese Darwin-missie (start 2020?) zal nieuwe stappen zetten bij het zoeken naar levenstekenen bij kleine rotsplaneten. In Chili zijn plannen voor een 'extremely large telescoop'. Het is nog maar de vraag in hoeverre deze plannen gerealiseerd zullen worden. Zal er bv voldoende geld voor beschikbaar zijn? Als er echt iets bijzonders te melden valt hoort U dat uiteraard. En dan is natuurlijk ook nog het SETI (Search for Extra Terrestrial Intelligence) project m.b.v. de Arecibo-telescoop.. [Zie Vesta 79 pag. 9/10] Ook hier een nieuwe ontwikkeling. Vanaf eind vorig jaar worden mbv 42 schotelantennes van de ATA (Allen Telescoop Array) in Calnifornië naar radiosignalen (tussen 1 en 10 Gigaherz) gespeurd. Op termijn moeten dat er 350 schotels (van elk 6m) worden. Kent U overigens de paradox van Fermi?: Als intelligent leven in het heelal niet ongewoon is waarom merken we dat dan niet? Dit leven zal dan toch ook wel signalen uitzenden, zoals wij ook doen -in de hoop dat deze opgevangen -en liefst beantwoord zullen worden! En als er nu - en in de (verre) toekomst- eens geen leven ontdekt wordt?? Dan gaat ons toch de vraag beklemmen: Zijn wij werkelijk uniek in het heelal en.. moeten we dan onze gedachten niet eens laten gaan over een eventuele (al dan niet Goddelijke) schepping :? Maar daarover meer in ons volgend VESTA nummer. Geraadpleegde literatuur betreffende buitenaards leven. Wat betreft de exoplaneten, daarvan is het meeste geput uit ruim 100 (!) artikelen, verschenen in het Informatieblad (Uitgave Stichting 'De Koepel'). De informatie betreffende telescopen, satellieten en onderzoeksprogramma's verschenen vooral in artikelen in de NRC, meestal van de hand van George Beekman. Tijdschrift 'Wetenschap, Natuur & Techniek' besteedde aandacht aan het buitenaards leven. Jaap Kuyt, juli
100 miljard sterrenstelsels... ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren. In een spiraal-arm van de Melkweg. De zon is maar een gewone ster...
ons zonnestelsel Planeten bij andere sterren Binnenplaneten: relatief klein, rotsachtig hoge dichtheid (Mercurius, Venus, Aarde, Mars) Buitenplaneten: gasreuzen - lage dichtheid (Jupiter, Saturnus, Uranus,
Nadere informatieHOE VIND JE EXOPLANETEN?
LESBRIEF GEEF STERRENKUNDE DE RUIMTE! ZOEKTOCHT EXOPLANETEN Deze NOVAlab-oefening gaat over een van de manieren om planeten buiten ons zonnestelsel op te sporen. De oefening is geschikt voor de bovenbouw
Nadere informatieIs er leven buiten ons zonnestelsel?
LEVEN (2) In het vorig VESTA nummer lazen we hoe het leven op aarde zich heeft ontwikkeld. Een intrigerende vraag is uiteraard: is het leven op aarde uniek, d.w.z. zijn wij de enige levende wezens in het
Nadere informatieWerkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk
Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Als je op een heldere nacht op een donkere plek naar de sterrenhemel kijkt, zie je honderden sterren. Als je vaker kijkt, valt het op dat sommige sterren zich verplaatsen langs
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Negen planeten
Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde
Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 1 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 1 Mei 2019 Deze les Zijn er nog na vorige keer nog vragen? Deze les: Planeten in het zonnestelsel Zonnestelsel - overzicht Mercurius Is de
Nadere informatieT2b L1 De ruimte of het heelal Katern 1
Het heelal of de kosmos is de ruimte waarin de zon, de maan en de sterren zich bevinden. Het heelal bestaat uit een oneindig aantal hemellichamen waarvan er steeds nieuwe ontdekt worden. De hemellichamen
Nadere informatieExoplaneten en de zoektocht naar buitenaards leven
Prof.dr. I.A.G. Snellen Sterrewacht Leiden, Universiteit Leiden Al duizenden jaren vragen mensen zich af of de Aarde uniek is, of dat er ook leven voorkomt op andere plekken in ons immense heelal. De kans
Nadere informatieHet draait allemaal om de Zon!
Het draait allemaal om de Zon! De zon: een doodgewone ster Henny J.G.L.M. Lamers Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht lamers@astro.uu.nl astro.uu.nl Een reusachtige gloeiend hete gasbol De zon
Nadere informatie6.1. Boekverslag door K woorden 22 mei keer beoordeeld
Boekverslag door K. 1555 woorden 22 mei 2002 6.1 301 keer beoordeeld Vak ANW 1. Inleiding Ik doe mijn werkstuk over ons zonnestelsel, omdat het me boeit wat er verder is dan onze aarde. Ook doe ik mijn
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 4 17 oktober
Inleiding Astrofysica College 4 17 oktober 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Ons Zonnestelsel Mercurius De rotsachtige planeten Iets groter dan onze Maan, hoge dichtheid! grote ijzerkern Elliptische baan!
Nadere informatieInleiding. Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig.
Het heelal Inleiding Ik heb hiervoor gekozen omdat ik het heel interessant vind en ik had een onderwerp nodig. Hoofdstukken Hoofdstuk 1 Het Heelal. blz. 3 Hoofdstuk 2 Het Zonnestelsel. blz. 4 Hoofdstuk
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatie1. Het Heelal. De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte.
De aarde 1. Het Heelal De aarde lijkt groot, maar onze planeet is niet meer dan een stip in een onmetelijke ruimte. De oerknal Wetenschappers denken dat er meer dan 15 miljoen jaar geleden een enorme ontploffing
Nadere informatieTENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, UUR
TENTAMEN PLANETENSTELSELS 30 MEI 2016, 14.00-17.00 UUR LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5PUNTEN OPGAVE 3: 2.0PUNTEN HET EINDCIJFER IS DE SOM
Nadere informatieKeuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo
Exoplaneten Keuzeopdracht natuurkunde voor 5/6vwo Een verdiepende keuzeopdracht over het waarnemen van exoplaneten Voorkennis: gravitatiekracht, cirkelbanen, spectra (afhankelijk van keuze) Inleiding Al
Nadere informatieSpreekbeurt Aardrijkskunde Zonnestelsel
Spreekbeurt Aardrijkskunde Zonnestelsel Spreekbeurt door een scholier 2417 woorden 16 december 2006 6,7 138 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het zonnestelsel Inleiding Mijn spreekbeurt gaat over het
Nadere informatieOntdek de planeten van ons zonnestelsel. In 90 minuten door het helal. Tijdens een wandeling tussen Ehrenfriedensdorf en Drebach
Ontdek de planeten van ons zonnestelsel In 90 minuten door het helal Tijdens een wandeling tussen Ehrenfriedensdorf en Drebach Zonnestelsel Sonnensystem Het zonnestelsel bestaat uit de Zon en de hemellichamen
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieHC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 NU EEN MAKKIE, MAAR OOIT BIJZONDER LASTIG Realiseer je wat je waarneemtechnisch
Nadere informatieTest je kennis! De heelalquiz
Test je kennis! heelalquiz Introductie les 3 Planeten, sterren, manen, de oerknal. Het zijn termen die leerlingen vast wel eens voorbij hebben horen komen. Maar wat weten de leerlingen eigenlijk al van
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatiePraktische opdracht ANW Planeten
Praktische opdracht ANW Planeten Praktische-opdracht door een scholier 1867 woorden 7 juni 2004 7,5 58 keer beoordeeld Vak ANW Hoofdstuk 1: HOE ONTSTAAN PLANETEN? Het woord planeet komt van het Griekse
Nadere informatieHERTENTAMEN PLANETENSTELSELS 13 JULI 2015,
HERTENTAMEN PLANETENSTELSELS 13 JULI 2015, 14.00-17.00 LEES ONDERSTAANDE GOED DOOR: DIT TENTAMEN OMVAT DRIE OPGAVES. OPGAVE 1: 3.5 PUNTEN OPGAVE 2: 2.5 PUNTEN OPGAVE 3: 2.0 PUNTEN HET EINDCIJFER OMVAT
Nadere informatieInleiding Astrofysica college 5
Inleiding Astrofysica college 5 Methoden Afstanden tot de dichtstbijzijnde sterren zijn >100,000x groter dan tot planeten in ons zonnestelsel Stralen zelf nauwlijks licht uit à miljoenen/miljarden keren
Nadere informatie4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus
Inhoud 4 Het heelal 6 De zon 10 8 De aarde De maan Jupiter 18 12 Ons zonnestelsel 14 15 16 Mars Mercurius Venus 22 Saturnus Verre planeten 24 Satellieten van het zonnestelsel 20 26 Planetoïden 27 Kometen
Nadere informatieBig Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Nadere informatieOP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN
OP ZOEK NAAR AARDE 2.0 & BUITENAARDS LEVEN Prof. Dr. Conny Aerts, KU Leuven (B) & Universiteit Nijmegen (NL) Kinderlezing @ Technopolis,11 januari 2015 S TERREN STRALEN PLANETEN STRALEN NIET ZELF MAAR
Nadere informatieHoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde
Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Astronomisch Instituut Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl Overveen 15 october
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33272 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Meshkat, Tiffany Title: Extrasolar planet detection through spatially resolved
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26290 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Maaskant, Koen Maarten Title: Tracing the evolution of protoplanetary disks Issue
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20396 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Bast, Jeanette Elisabeth Title: Hot chemistry and physics in the planet-forming
Nadere informatieTweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy
Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieDe Pluraliteit der Werelden. Ons en andere planetenstelsels. Leuven,, 20 november 2006. Instituut voor Sterrenkunde
1 De Pluraliteit der Werelden Ons en andere planetenstelsels Lessen voor de 21ste Eeuw Leuven,, 20 november 2006 2 Overzicht Het heelal in een notedop De universaliteit van de natuurwetten De verkenning
Nadere informatiePLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG. Opgaven
VOLKSSTERRENWACHT BEISBROEK VZW Zeeweg 96, 8200 Brugge - Tel. 050 39 05 66 www.beisbroek.be - E-mail: info@beisbroek.be PLANETENSTELSELS IN ONZE MELKWEG Opgaven Frank Tamsin en Jelle Dhaene De ster HR
Nadere informatieProjectboekje ruimte Oudste kleuters
Projectboekje ruimte Oudste kleuters 2016-2017 De zon (tekening: Lily Louise) De zon is eigenlijk een hele grote ster Het is er heel erg heet De zon is heel erg groot Alle planeten en sterren die rond
Nadere informatieNaam: Janette de Graaf. Groep: 7. Datum:Februari Het heelal.
Naam: Janette de Graaf. Groep: 7. Datum:Februari 2017. Het heelal. Inhoudsopgaven. Hoofdstuk 1. Ons zonnestelsel. Blz 3 Hoofdstuk 2. De zon. Blz 4-5 Hoofdstuk 3. De maan. Blz 6 Hoofdstuk 4. Planeten. Blz
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 6
Samenvatting ANW Hoofdstuk 6 Samenvatting door een scholier 1776 woorden 4 november 2006 6,4 15 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar H6 Het zonnestelsel H6.1 Dagen, maanden, jaren Rondom de zon in een
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieUitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1. 1 Het Zonnestelsel en de Zon. 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel
Uitwerking Opgave Zonnestelsel 2005/2006: 1 1 Het Zonnestelsel en de Zon 1.1 Het Barycentrum van het Zonnestelsel Door haar grote massa domineert de Zon het Zonnestelsel. Echter, de planeten hebben een
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieSTERBEVINGEN & EXOPLANETEN IN ONZE MELKWEG
STERBEVINGEN & EXOPLANETEN IN ONZE MELKWEG Prof. Dr. Conny Aerts KU Leuven (B), Radboud Universiteit Nijmegen (NL) 14 november 2015 S TERREN : HETE GASBOLLEN DIE STRALEN PLANETEN STRALEN NIET ZELF MAAR
Nadere informatie08 Praktische opdrachten. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd 26 January 2014 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/46114 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieAstronomische Technieken Hovo Cursus Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU)
Astronomische Technieken Hovo Cursus 2010 Prof.dr. Paul Groot (RU) Dr. Gijs Nelemans (RU) Opbouw van de cursus 15/3: 22/3: 12/4: 19/4: 26/4: 3/5: - Berichten uit de ruimte - Ontvangers op Aarde Paul Groot
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Gebaseerd op Werelden in Wording Zenit, mei 2008 Sinds de jaren negentig worden met de regelmaat van de klok planeten buiten ons zonnestelsel gevonden. Deze zogeheten exoplaneten
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 8 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 8 Mei 2019 Deze les Zijn er nog vragen n.a.v. de vorige les? Deze les: Ontstaan zonnestelsel De Zon Ons zonnestelsel binnen het sterrenstelsel
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatieHertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015,
Hertentamen Inleiding Astrofysica 19 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omvat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien individuele kennisvragen. Deze
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 5 17 oktober Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 5 17 oktober 2014 13.45 15.30 Ignas Snellen Ons zonnestelsel Planetoiden, kometen en dwergplaneten Pluto en de Kuipergordel NASA s New Horizon Mission naar Pluto Ons zonnestelsel
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30. Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 4 12 oktober 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen Ons Zonnestelsel De Aarde als een planeet De rotsachtige planeten dubbelplaneet systeem (Aarde-Maan). Vloeibaar water! oceanen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Introductie: stervorming De zon is slechts één onbeduidend exemplaar van de circa 200 miljard sterren die onze Melkweg rijk is en de Aarde is één van de acht planeten die hun baantjes rond de zon draaien.
Nadere informatiePlaneten. Zweven in vaste banen om een ster heen. In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet?
Planeten Zweven in vaste banen om een ster heen In ons zonnestelsel zweven acht planeten rond de zon. Maar wat maakt een planeet nou een planeet? Een planeet: zweeft in een baan rond een ster; is zwaar
Nadere informatieInhoud. DEEL 1. Klein en groot 8. DEEL 2. Heet en koud 36. DEEL 3. Dichtbij en ver weg 64
DE KOSMOS en ik Dit boek is een uitgave van Fontaine Uitgevers BV, Hilversum, in samenwerking met NEMO Science Museum, Amsterdam www.fontaineuitgevers.nl www.nemosciencemuseum.nl Vormgeving: Annelies Dollekamp
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieEinstein (2) op aardoppervlak. versnelling van 10m/s 2. waar het foton zich bevindt a) t = 0 b) t = 1 s c) t = 2 s op t=0,t=1s en t=2s A B C A B
Einstein (2) In het vorig artikeltje zijn helaas de tekeningen, behorende bij bijlage 4,"weggevallen".Omdat het de illustratie betrof van de "eenvoudige" bewijsvoering van de kromming der lichtstralen
Nadere informatieHet eetbare zonnestelsel groep 5-7
Het eetbare zonnestelsel groep 5-7 Hoe groot is de aarde? En hoe groot is de zon in vergelijking met de aarde? Welke planeet staat het dichtst bij de zon en welke het verst weg? Deze les leren de leerlingen
Nadere informatieWerkstuk ANW Zonnestelsel
Werkstuk ANW Zonnestelsel Werkstuk door een scholier 2012 woorden 16 mei 2004 5,8 188 keer beoordeeld Vak ANW Het zonnestelsel Het zonnestelsel waar wij in leven, bestaat uit de zon met daarom heen cirkelende
Nadere informatieIS ER BUITENAARDS LEVEN??
In dit Vestanummer de 'evergreen' : de zoektocht naar buitenaards leven met daaraan gekoppeld Mars en bemande ruimtevaart en ook aandacht aan de laatste meteorietinslag in Rusland. IS ER BUITENAARDS LEVEN??
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieBron: nieuwe- planeten- ontdekt- rond- rode- dwergsterren/9842 scientias.nl
BEGINVRAAG: Waaruit is het heelal ontstaan? Artikel (titel) : Acht nieuwe planeten ontdekt rond rode dwergsterren ( 2 ) Bron: http://www.scientias.nl/acht- nieuwe- planeten- ontdekt- rond- rode- dwergsterren/9842
Nadere informatieRadiotelescopen. N.G. Schultheiss
1 Radiotelescopen N.G. Schultheiss 1 Inleiding In de module Het uitdijend Heelal hebben we gezien dat het heelal steeds groter wordt. Bijgevolg zijn de lichtstralen van melkwegstelsels die ver van ons
Nadere informatieSamenvatting ANW Hoofdstuk 3, Blik op oneindig
Samenvatting ANW Hoofdstuk 3, Blik op oneindig Samenvatting door F. 1208 woorden 19 juni 2013 6,1 6 keer beoordeeld Vak Methode ANW Solar ANW Hoofdstuk 3 Blik op oneindig 3.1 Aarde en maan Van oudsher
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatieEen overzicht van de Gaia missie
Verslag vergadering Vendelinus van 9 juni 2018 We danken de jarigen voor hun gulle tractatie: Marcelline, Roland en Joseph. Ik hou er ook aan Rosa, Marcelline en Jeanine te bedanken voor hun gewaardeerde
Nadere informatieWaarom zijn er seizoenen?
Waarom zijn er seizoenen? Waarom zijn er seizoen? Vorig weekeinde was het ineens zover. Volop zomer op zaterdag met ruim 24 graden en een zonnetje, de dag erna was het herfst met 15 graden en gemiezer.
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare
Nadere informatieHC-7ii Exo-planeten GASTSPREKER : DR. MATHEW KENWORTHY
HC-7ii Exo-planeten GASTSPREKER : DR. MATHEW KENWORTHY 1 DETECTIE EXO-PLANETEN Vijf standard detectie methodes (met voor- en nadelen) 1) Astrometrie Kijk naar een (regelmatige) schommeling van de positie
Nadere informatieLeven in ons Zonnestelsel?
Leven in ons Zonnestelsel? GVWS, t Vinkhuys Vrijdag 20 oktober 2017 Jan de Boer Inhoud Iets over de chemische samenstelling van leven Intelligent buitenaards leven zoeken of het kleine? Bewoonbare zone
Nadere informatieZon, aarde en maan. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/87197
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 december 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/87197 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieSatellieten worden vanaf de aarde met raketten naar de juiste hoogte in een baan om de aarde gebracht.
Rond onze aarde draaien heel veel satellieten. Die noemen we ook wel eens kunstmanen. Net zoals een maan draaien ze in een vaste baan om een planeet, vandaar kunstmaan. Satellieten worden vanaf de aarde
Nadere informatieAstrobiologie: Detecteren van Exoplaneten
Astrobiologie: Detecteren van Exoplaneten Prof. Marco Spaans Kapteyn Instituut, RUG Email: spaans@astro.rug.nl Overzicht College Inhoud 1 Overzicht + Wat is Astrobiologie? Inleiding, wetenschappelijke
Nadere informatieHet nieuwe heelal. de mooiste resultaten van de. Hubble Space Telescope. HST Copernicus, 21 febr 2013. Edwin Hubble. Edwin Hubble.
Het nieuwe heelal de mooiste resultaten van de Hubble Space Telescope Edwin Hubble 1889-1953 Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl 1923 Ontdekte dat Andromeda nevel
Nadere informatielende hemellichamen verschillende zijn qua temperatuur, zwaartekracht, atmosfeer en zuurstof andere hemellichamen anders uit zouden zien
Leven in de ruimte GROEP 5-6 59 80 minuten 1, 42, 46 en 54 De leerling: lende hemellichamen verschillende omstandigheden zijn qua temperatuur, zwaartekracht, atmosfeer en zuurstof andere hemellichamen
Nadere informatiedag en nacht Vragen behorende bij de clip dag en nacht op
RUIMTE Naam: dag en nacht Vragen behorende bij de clip dag en nacht op www.schooltvbeeldbank.nl 1. Planeten Uit hoeveel planeten bestaat ons zonnestelsel? De aarde en dan nog.. planeten. (vul aantal in)
Nadere informatieMercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen
Mercurius Op bijna 58 miljoen kilometer afstand van de Zon staat Mercurius. Met de Zon vergeleken is het maar een kruimeltje. Hij staat op 57 miljoen kilometer van de Zon en het is er dus gloeiendheet,
Nadere informatieTuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 1
Tuesday, November 22, 2016 Martijn Loots 1 Wat voor dwergen zijn er? Naar materie: o Normaal o Bijzonder Naar type: o Sterachtig o Planeetachtig Naar kleur: o Rood o Oranje o Geel o Groen o Blauw o Bruin
Nadere informatieDetermineren van gesteente
Aarde Paragraaf 1 en atlasvaardigheden Determineren van gesteente Als je een gesteente bestudeert en daarna vaststelt wat de naam van het gesteente is, dan ben je aan het determineren. Je kunt gesteenten
Nadere informatie1) Mercurius. 2) Zoek informatie over vallende sterren. Muurkrant opdracht in 2-tallen
1) Mercurius 2) Zoek informatie over vallende sterren. 1) De Zon. 1 Wat is de zon voor iets? 2 Hoe komt hij aan zijn naam? 3 Waar staat hij in het zonnestelsel? 4 Wat is de afstand tot de aarde? 5 Wat
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies
Nadere informatieAntwoorden ANW Blok 4 Heelal
Antwoorden ANW Blok 4 Heelal Antwoorden door een scholier 2235 woorden 20 maart 2007 5,9 9 keer beoordeeld Vak Methode ANW Scala Hoofdstuk 1 1) Bewegingen in ons zonnestelsel a. Lees de inleiding. Noem
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatieTentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015,
Tentamen Inleiding Astrofysica 16 December 2015, 14.00-17.00 Let op lees onderstaande goed door! *) Dit tentamen omat 4 opdrachten. De eerste opdracht bestaat uit tien indiiduele kennisragen. Deze ragen
Nadere informatieHOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it?
HOE MAAK JE EEN BEWOONBARE PLANEET? Wat is nodig voor life as we know it? Leidse Winterlezing 050217 Dr. Bernd Andeweg Aardwetenschappen VU Amsterdam Bernd.andeweg@vu.nl IETS SPECIAALS LEVEN Op Mars niet!
Nadere informatieVoorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014
Voorronde Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014 30 april 2014 Leuk dat je meedoet aan de voorronde van de Nederlandse Sterrenkunde Olympiade 2014! Zoals je ongetwijfeld al zult weten dient deze ronde
Nadere informatieHC-7i Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere keren
Nadere informatieRadioastronomie Marijke Haverkorn
Radioastronomie Marijke Haverkorn Sterrenkunde onderzoekt alle soorten straling in het electromagnetisch spectrum gamma röntgen ultraviolet infrarood radio zichtbaar licht Eén melkwegstelsel, vele gezichten
Nadere informatiePLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 3. Opdracht 5: Exoplaneet WASP-203b
PLANETENSTELSELS - WERKCOLLEGE 3 Opdracht 5: Exoplaneet WASP-203b In deze opdracht bestuderen we de exoplaneet WASP-203b. Dit is een planeet met een grootte vergelijkbaar met Jupiter, maar in een hele
Nadere informatieWe waren alweer talrijk aanwezig en Rosa en Ludo verjaarden. We hebben genoten van hun tractatie! Bedankt.
Verslag Vendelinusvergadering 9 april 2016 We waren alweer talrijk aanwezig en Rosa en Ludo verjaarden. We hebben genoten van hun tractatie! Bedankt. Het sterrenbeeld Orion en de Orionnevel. De astronoom
Nadere informatieJ.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Nadere informatieWaarneming van de secundaire transit van WASP-103 b. 31 Maart Ewout Beukers, Frouke Kruijssen, Lennert Prins, Queeny van der Spek, Elger Vlieg
Waarneming van de secundaire transit van WASP-103 b 31 Maart 2014 Ewout Beukers, Frouke Kruijssen, Lennert Prins, Queeny van der Spek, Elger Vlieg Abstract Very Hot Jupiters spelen een belangrijke rol
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift luidt: Stars and planets at high spatial and spectral resolution, oftewel: Sterren en planeten bij hoge ruimtelijke en spectrale resolutie. Ruimtelijke
Nadere informatieHC-7i&ii Exo-planeten. Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr.
HC-7i&ii Exo-planeten Wat houdt ons tegen om te geloven dat, net als onze zon, elke ster omringd is door planeten? Chr. Huygens, 1698 CE 1 DE EERSTE DETECTIES Zoektocht naar exo-planeten heeft meerdere
Nadere informatieInleiding Astrofysica Tentamen 2009/2010: antwoorden
Inleiding Astrofysica Tentamen 2009/200: antwoorden December 2, 2009. Begrippen, vergelijkingen, astronomische getallen a. Zie Kutner 0.3 b. Zie Kutner 23.5 c. Zie Kutner 4.2.6 d. Zie Kutner 6.5 e. Zie
Nadere informatie