Nederlandse samenvatting
|
|
- Erika van Veen
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare afmeting verspreid liggen (zie afbeelding 1). Deze sterrenstelsels (waarvan onze Melkweg er slechts één is) zijn opgebouwd uit miljarden sterren (zoals onze zon) en vermoedelijk bevinden vele sterren zich ook te midden van een systeem van planeten (zoals ons zonnestelsel). Het gezamenlijke licht van hun sterren geeft sterrenstelsels een aantal karakteristieke eigenschappen, zoals bijvoorbeeld hun helderheid (ook wel uitgedrukt in magnitude), hun afmeting (gemeten in kiloparsecs, 1 kpc is zo n 200 miljoen maal de afstand van de aarde tot de zon), en hun kleur (het verschil in helderheid gemeten in verschillende golflengtegebieden, bijvooorbeeld ultraviolet, blauw, rood, infrarood of radio). Deze en nog vele andere eigenschappen zijn het gevolg van natuurkundige en chemische processen die zich in sterren en sterrenstelsels afspelen. De sterrenkunde bestudeert deze astrofysische processen. Het licht van sterren en sterrenstelsels dat met telescopen versterkt wordt opgevangen is reeds in het verleden uitgezonden. Dit komt omdat de afstanden in het heelal erg groot zijn en licht zich niet oneindig snel voortplant. Zo heeft licht afkomstig van de zon bijvoorbeeld acht minuten nodig om de aarde te bereiken. Dus wil je weten hoe de zon er precies op dit moment uitziet? Kijk dan pas over acht minuten even naar buiten! De afstand tussen de zon en de aarde is - astronomisch gezien - een split-second. Het licht van de dichtstbijzijnde sterren in onze Melkweg heeft enkele lichtjaren nodig om ons te bereiken, en het licht van de sterren van andere sterrenstelsels heeft miljoenen of zelfs miljarden lichtjaren afgelegd alvorens de aarde te bereiken. Door sterrenstelsels op verschillende afstanden te bestuderen, komen sterrenkundigen dus meteen te weten hoe sterrenstelsels er vroeger uitzagen. 2. Kosmologie en de structuur van het heelal De eigenschappen van het heelal worden echter niet alleen bepaald door de eigenschappen van de individuele sterrenstelsels. Als je kijkt naar de verdeling 1
2 2 CHAPTER 1. NEDERLANDSE SAMENVATTING Afbeelding 1 Sterrenstelsels in de Hubble Ultra Deep Field (HUDF) gezien met de Hubble ruimtetelescoop. Deze opname, de diepste opname van het heelal ooit gemaakt, toont de verscheidenheid aan sterrenstelsels in een gebiedje ter grootte van één-tien-miljoenste deel van de gehele hemel. Bron: NASA, ESA, S. Beckwith (STScI) en het HUDF Team. van sterrenstelsels door de ruimte, dan heeft het heelal een uiterst complexe structuur. Sterrenstelsels staan namelijk niet willekeurig door het heelal verspreid, maar vormen een kosmisch web waarin kleine en grote groepen van sterrenstelsels met elkaar verbonden zijn door middel van dunne, draadvormige structuren van weer andere sterrenstelsels. Het kosmische web bestaat behalve uit de zichtbare materie van de sterrenstelsels ook uit zogenaamde donkere materie. Deze mysterieuze materie is tot nog toe op geen enkele manier direct waargenomen, maar zijn aanwezigheid verraadt zich door zijn interactie met de sterrenstelsels via de onderlinge aantrekkingskracht die op talloze manieren uit sterrenkundige waarnemingen blijkt. De karakteristieke structuur van de sterrenstelsels en donkere materie tezamen noemen we de grote-schaal structuur van het heelal (zie afbeelding 2). Uit metingen van de kosmische achtergrondstraling weten we dat de huidige
3 3 Afbeelding 2 De grote-schaal structuur van het heelal, geïllustreerd aan de hand van computersimulaties. De bovenste afbeeldingen tonen de verdeling van de donkere materie (links) en de sterrenstelsels (rechts, aangegeven met de circels) in een groot gebied rondom een cluster. De onderste afbeeldingen tonen een uitvergroting van deze cluster. Bron: V. Springel et al., Nature, 435, 629, (2005). grote-schaal structuur niet altijd hetzelfde is geweest. Zwakke microgolven uit alle richtingen van het heelal tonen aan dat het heelal zo n 14 miljard jaar geleden is ontstaan uit een zogenaamde oerknal. In tegenstelling tot de grote variatie in de verdeling en de eigenschappen van sterrenstelsels in het huidige heelal, vertoont de microgolfstraling slechts hele kleine variaties in de intensiteit. Dit betekent dat vlak na de oerknal alle materie zeer gelijkmatig over het heelal verdeeld moet zijn geweest. De kosmologie houdt zich bezig met het zoeken naar astrofysische verklaringen voor hoe de huidige grote-schaal structuur uit de oerknal tot stand is gekomen. De observationele kosmologie, waarin men de grote-schaal structuur op steeds grotere afstanden van de Melkweg en dus tot ver in het verleden in kaart probeert te brengen, speelt hierin een belangrijke rol. Grote telescopen, zoals de Very Large Telescope (VLT) in Chili en de Hubble ruimtetelescoop, gebruiken grote spiegels om het licht van de uiterst zwakke sterrenstelsels op miljarden lichtjaren afstand op te vangen, zodat de structuur van het heelal ook op die afstanden bestudeerd kan worden.
4 4 CHAPTER 1. NEDERLANDSE SAMENVATTING Afbeelding 3 Het radiosterrenstelsel Cygnus A. De enorme radiostraling is afkomstig van een zwart gat in het centrum van het sterrenstelsel. Het sterrenstelsel zelf is niet veel groter dan het zwarte stipje in het midden. Bron: R. Perley, C. Carilli & J. Dreher (NRAO/AUI). 3. Het ontstaan van sterrenstelsels en clusters De wijze waarop de structuur van het heelal zich ontwikkeld heeft kan in grote lijnen door de kosmologie verklaard worden, maar vele details zijn onbekend. De gangbare theorie beschrijft hoe kleine variaties in de materiedichtheid kort na de oerknal onder de invloed van zwaartekracht uitgroeiden tot steeds grotere concentraties van de donkere materie, en hoe vervolgens in het centrum van deze concentraties de eerste sterren en sterrenstelsels ontstonden. De eerste generaties sterren bestonden enkel uit die elementen die na de oerknal aanwezig waren, waterstof en helium. Alle andere elementen die we van het periodiek systeem kennen zijn het gevolg van (astro-)fysische processen tijdens de evolutie van sterren. De leeftijden (jong of oud), magnituden (helder of zwak), kleuren (blauw of rood) en morfologische kenmerken (elliptisch, spiraalvormig of onregelmatig, groot of klein) van de sterrenstelsels die we waarnemen zijn het gevolg van de evolutie van zowel de sterren als de sterrenstelsels zelf. Aangenomen wordt dat vooral in de beginfase van de ontwikkeling van het heelal kleine sterrenstelsels zijn gegroeid door samen te smelten met andere sterrenstelsels. Op deze manier moet het heelal uiteindelijk zijn huidige samenstelling en hiërarchische structuur gekregen hebben. Gebieden in het jonge heelal waar de fluctuaties in de materiedichtheid het grootst waren, groeiden gedurende miljarden jaren uit tot de grootste concentraties van donkere materie en sterrenstelsels. De meest extreme voorbeelden hiervan zijn de clusters van sterrenstelsels. Clusters bestaan uit vele honderden sterrenstelsels die dichtbijeengepakt in een enorme wolk of halo van donkere materie en gas bewegen. De totale massa van zulke halo s bedraagt honderd tot duizend maal de massa van de Melkweg. Alhoewel de eigenschappen van sterrenstelsels tot diep in het heelal bestudeerd kunnen worden, blijkt de ontwikkeling van clusters van sterrenstelsels veel moeilijker te onderzoeken. Dit komt doordat clusters uiterst zeldzaam zijn in het heelal. Bovendien waren de dichtheidverschillen tussen clusters en hun omgeving vroeger vele malen kleiner
5 5 en daardoor zijn ze moeilijk te onderscheiden in de overvloed aan voor- en achtergrondstelsels. De meest verre clusters die tot nu toe gevonden zijn, staan op een afstand van ongeveer negen miljard lichtjaar. Dit toont aan dat zelfs sommige van de allergrootste structuren in het heelal zich al vrij vroeg ontwikkelden. Door hun grote massa, gigantische afmeting en hoge leeftijd zijn deze objecten uitermate geschikt om de theorie voor de ontwikkeling van de grote-schaal structuur van het heelal te testen. Omdat clusters grote groepen van relatief rode, oude sterrenstelsels bevatten zal hun licht gemeten in een rood filter duidelijk afsteken tegen dat in een blauw filter. Een veel gebruikte methode om clusters van sterrenstelsels te vinden is dus om waarnemingen te doen over een groot gebied aan de hemel in zowel een blauw als een rood filter en te zoeken naar groepen van vooral rode objecten. Deze techniek is echter moeilijk toepasbaar voor het zoeken naar clusters op de allergrootste afstanden. Ten eerste verschuift ten gevolge van de uitdijing van het heelal het licht van ver weg gelegen objecten naar langere (rodere) golflengten. Hoe verder weg de objecten staan, hoe groter deze roodverschuiving (de wet van Hubble). Voor de clusters die het verst weg liggen moeten de waarnemingen gedaan worden op infrarode golflengten, wat technisch gezien relatief moeilijk is. Ten tweede verwacht men dat naarmate de clusters verder weg staan (en dus jonger zijn), ze nog geen karakteristieke rode stelsels hebben maar vooral blauwe, jonge stelsels die veelvuldig voorkomen in het heelal, ook buiten clusters. Een andere techniek om ver weg gelegen clusters te vinden maakt gebruik van de karakteristieke röntgenstraling die uitgezonden wordt door het zeer hete clustergas van ongeveer 10 miljoen graden. Op deze manier heeft men met satellieten die gevoelig zijn voor röntgenstraling een aantal van de grootste en meest verre clusters gevonden. Ondanks het feit dat men met deze twee technieken vele interessante ontdekkingen met betrekking tot clusters heeft gedaan, zijn de mogelijkheden om clusters te vinden in het nog vroegere heelal zeer beperkt. 4. Radiosterrenstelsels en protoclusters Radiosterrenstelsels behoren tot het type sterrenstelsels met een zogenaamde aktieve kern. In het centrum van deze stelsels bevinden zich de grootste zwarte gaten die in het heelal bestaan. De massa van deze zwarte gaten is vergelijkbaar met die van een klein sterrenstelsel, maar de afmeting is oneindig klein. Rondom deze zwarte gaten vinden hoogenergetische processen plaats, die onder andere krachtige radiostraling kunnen veroorzaken (zie afbeelding 3). Deze straling is tot diep in het heelal waarneembaar, bijvoorbeeld met de radiotelescopen in Westerbork. Nader onderzoek van radiosterrenstelsels heeft aangetoond dat ze behoren tot de meest massieve stelsels in het vroegere heelal. In het nabije heelal zien we dat de centra van clusters bevolkt worden door hele zware stelsels (zie ook afbeelding 2) en deze stelsels hebben, net als de radiosterrenstelsels, massieve zwarte gaten in hun kern. Deze overeenkomsten in eigenschappen zouden kunnen duiden op een verband tussen radiosterrenstelsels en het ontstaan van clusters. Een van de theoretische voorspellingen voor het ontstaan van clusters is dat deze ontstonden rondom de grootste objecten die er tot dan toe in het heelal waren en dat deze stelsels bovendien een fase van kernaktiviteit doormaakten door de toestroom van materiaal naar het
6 6 CHAPTER 1. NEDERLANDSE SAMENVATTING Afbeelding 4 Een foto van de Hubble ruimtetelescoop in zijn baan om de aarde. Bron: NASA. zwarte gat. Waarnemingen van verre radiosterrenstelsels hebben aangetoond dat in de buurt van deze stelsels zich inderdaad vaak grote groepen van kleinere stelsels ophouden. Het is waarschijnlijk dat deze objecten, de zogenaamde protoclusters, de voorouders van clusters van sterrenstelsels zijn. De studie van de protoclusters maakt het dus mogelijk om het ontstaan van enkele van de meest spectaculaire objecten in het heelal tot op vele miljarden jaren terug in de tijd te traceren. 5. De Advanced Camera for Surveys van de Hubble ruimtetelescoop In maart 2002 werd met de Space Shuttle Columbia een nieuwe camera naar de Hubble ruimtetelescoop (zie afbeelding 4) gebracht en door de astronauten tijdens een ruimtewandeling geïnstalleerd. Omdat de telescoop zich buiten de dampkring van de aarde bevindt kunnen sterrenkundigen met behulp van de Advanced Camera for Surveys (ACS) ongekend scherpe en gevoelige foto s maken van sterrenstelsels op vele miljarden lichtjaren afstand. Het merendeel van het onderzoek dat beschreven is in dit proefschrift is gebaseerd op opnamen met de ACS. We bestudeerden onder andere de eigenschappen van enkele ver weg gelegen radiosterrenstelsels en zochten naar protoclusters van sterrenstelsels in hun directe omgeving. Foto s door verschillende filters werden gebruikt om een selectie te maken van sterrenstelsels die ruwweg in de omgeving van de radiostelsels staan. Het licht van ver weg gelegen stelsels wordt tijdens de lange
7 7 weg naar de aarde gedeeltelijk geabsorbeerd door tussenliggende gaswolken. Hoe langer de reis, hoe meer licht er wordt geabsorbeerd. Deze verzwakking van het licht door het intergalactische medium vindt bovendien voor elke roodverschuiving op een specifieke plek in het spectrum plaats, zodat met strategisch gekozen filters sterrenstelsels op de gewenste roodverschuiving (en dus afstand) gezocht kunnen worden. Ook stelden deze waarnemingen ons in staat om de eigenschappen van reeds eerder geïdentificeerde radiostelsels en hun protoclusters te onderzoeken. Dit project is onderdeel van een omvangrijk onderzoek naar de oorsprong van clusters van sterrenstelsels, een relatief jong onderzoeksgebied met nog talloze onopgeloste vraagstukken. 6. De inhoud van dit proefschrift Hieronder geven we een kort overzicht van de inhoud van elk van de hoofdstukken in dit proefschrift. Hoofdstuk 2 In dit hoofdstuk onderzoeken we de clustering, of samenklontering, van radiosterrenstelsels op kosmologische afstanden. Radiosterrenstelsels zijn sterker geclusterd dan normale (d.w.z. niet aktieve) sterrenstelsels. Dit duidt erop dat radiosterrenstelsels een speciale positie binnen de grote-schaal structuur innemen. Mogelijk bevinden ze zich vooral op plaatsen waar men relatief grote sterrenstelsels en/of groepen of clusters van sterrenstelsels vindt. Hoofdstuk 3 In dit hoofdstuk beschrijven we waarnemingen van verre radiosterrenstelsels met de Chandra röntgensatelliet. De röntgenstraling van deze radiosterrenstelsels wordt voor een belangrijk deel veroorzaakt doordat fotonen (lichtdeeltjes) afkomstig van de microgolfachtergrondstraling door middel van een verstrooiingsproces energie stelen van electronen afkomstig van de radiobron en daardoor een kortere golflengte krijgen. We zoeken ook naar de aanwezigheid van heet gas en quasars (aktieve sterrenstelsels), omdat beide een indicatie voor jonge clusters in de omgeving van de radiostelsels kunnen zijn, maar hebben daarvoor nog geen aanwijzingen gevonden. Hoofdstukken 4 & 5 In deze hoofdstukken tonen we de resultaten van een grote studie met de ACS van een van de beste voorbeelden van een protocluster rond radiosterrenstelsels: TN J Naast de objecten die eerder gevonden waren door middel van een karakteristieke waterstoflijn in hun spectrum op dezelfde roodverschuiving als het radiostelsel, vinden we een grote hoeveelheid aan nieuwe objecten op ruwweg dezelfde afstand. Deze objecten, waarvan de afstand echter niet exact kan worden bepaald, vertonen een sterke clustering rond het radio stelsel en zijn extra bewijs dat in dit veld een massieve cluster in aanbouw is. We bepalen de typische stervormingsnelheden, afmetingen, morfologieën en massa s van deze objecten. De eigenschappen van TN J zouden representatief kunnen zijn voor de eigenschappen van clusters die in een zeer vroeg stadium van hun evolutie verkeren. Hoofdstuk 6 In dit hoofdstuk bestuderen we enkele bijzondere astrofysische processen die zich afspelen in het radiosterrenstelsel TN J De grote mate waarin dit stelsel sterren vormt en het feit dat het in een protocluster omgeving ligt (zie hoofdstukken 4 & 5) kunnen betekenen dat dit stelsel het dominante clusterstelsel in wording is. Het totale systeem bestaat uit een paar
8 8 CHAPTER 1. NEDERLANDSE SAMENVATTING afzonderlijke stelsels die elk de afmeting van een klein sterrenstelsel hebben. De stervorming in dit stelsel wordt mogelijk veroorzaakt door de wisselwerking tussen de radiostraling en het aanwezige gas. We vinden ook aanwijzingen voor de uitstroom van gas in een zogenaamde superwind, een proces waarbij de straling afkomstig van hevige stervorming in sterrenstelsels gas tot op grote afstanden buiten het stelsel blaast. De superwind en de interactie tussen het gas en de radiostraling zijn voorbeelden van ingewikkelde terugkoppelingen die mogelijk belangrijk zijn tijdens het ontstaan van massieve sterrenstelsels. Hoofdstuk 7 Hier bestuderen we het verst bekende radiosterrenstelsel, TN J , met een roodverschuiving van 5.2. Foto s met de ACS tonen aan dat dit stelsel, afgezien van zijn radiostraling, niet zo veel verschilt van andere (niet-aktieve) sterrenstelsels op deze roodverschuiving. De oppervlaktedichtheid van stelsels in de omgeving van het radiosterrenstelsel is ongeveer twee keer zo hoog als men voor een willekeurig veld zou verwachten. Dit is in overeenstemming met de eerdere ontdekking van zes stelsels met een waterstoflijn op de roodverschuiving van het radiostelsel en dus dat dit stelsel deel uitmaakt van een grote structuur van stelsels. Hoofdstuk 8 De ACS heeft de detectie van sterrenstelsels op een roodverschuiving van 6 relatief eenvoudig gemaakt. Deze enorme roodverschuiving correspondeert met een zo grote afstand dat we de sterrenstelsels zien zoals ze er uitzagen toen het heelal slechts zo n 7% van zijn huidige leeftijd had! We meten de mate van clustering van ongeveer 500 van deze objecten en vinden dat zelfs in het vroege heelal sterrenstelsels al aanzienlijk geclusterd zijn. Deze blauwe, sterrenvormende stelsels op roodverschuiving 6 zijn mogelijk de voorlopers van relatief oude, massieve stelsels die later in het heelal (en dus dichterbij) te vinden zijn. Hoofdstuk 9 We zoeken in de omgeving van een krachtige radiobron op roodverschuiving 6 naar begeleiders die kunnen duiden op grote-schaal structuur rond deze quasar. Het aantal stelsels dat we vinden op ongeveer dezelfde roodverschuiving is groter dan het verwachte aantal van dit soort stelsels in willekeurige velden. Onze bevinding is in overeenstemming met recente simulaties van het ontstaan van clusters, die voorspellen dat de eerste tekenen van het ontstaan van clusters van sterrenstelsels mogelijk rond heldere quasars op zeer hoge roodverschuiving te vinden zijn. Het feit dat de door ons ontdekte stelsels zo zwak zijn maakt het helaas moeilijk om een fysische relatie met de quasar definitief aan te tonen. Hoofdstuk 10 In dit hoofdstuk geven we een uitgebreid overzicht van de tot nu toe gevonden bewijzen voor vormende clusters zeer vroeg in het heelal. We laten zien dat de structuren die gevonden zijn rondom radiostelsels en in enkele andere velden over het algemeen voldoen aan de eigenschappen die men verwacht voor protoclusters op grond van de theorie voor het ontstaan van massieve clusters van sterrenstelsels. We laten zien dat de hoge mate van stervorming in de protoclusters in overeenstemming is met het totaal aantal sterren waargenomen in oude, rode stelsels in volgroeide clusters.
Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift is Growing up in the city: a study of galaxy cluster progenitors at z > 2. Dit kan in het Nederlands ongeveer vertaald worden als Opgroeien in de
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieSterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Het vraagstuk van onze oorspong fascineert mensen van jong tot oud. Binnen dit vraagstuk specialiseert de extragalactische sterrenkunde zich op het ontstaan van sterrenstelsels
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatieCover Page. Author: Herbonnet R.T.L. Title: Unveiling dark structures with accurate weak lensing Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/55951 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Herbonnet R.T.L. Title: Unveiling dark structures with accurate weak lensing Date:
Nadere informatieDonkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatieSamenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Nadere informatieO NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1.
Nederlandse Samenvatting De Oorsprong en Eigenschappen van Sterrenstelsels O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1. VanafditmomentishetHeelalgaanuitdijenenafkoelen. Indebegintijdvan
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19107 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Velander, Malin Barbro Margareta Title: Studying dark matter haloes with weak
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting T IJDENS het aanschouwen van de pracht van de sterrenhemel bekruipt menigeen een gevoel van verwondering en nietigheid, waarna al gauw vragen rijzen omtrent haar oorsprong, samenstelling
Nadere informatie178 Het eerste licht
178 Het eerste licht Het eerste licht et ontstaan van het heelal heeft de mensheid al sinds de vroegste beschavingen bezig H gehouden. Toch heeft het tot de vorige eeuw geduurd voor een coherent model
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19026 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Uitert, Edo van Title: Weak gravitational lensing in the red-sequence cluster
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies
Nadere informatieSterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Nadere informatieThe Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg
The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28962 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Sande, Jesse van de Title: Dawn of the red and dead stellar kinematics of massive
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 6. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Afstanden worden in eerste instantie gemeten met Cepheïden.
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatieDonkere Materie Een groot mysterie
Donkere Materie Een groot mysterie Donkere Materie Al in 1933 toonde studie Fritz Zwicky dat 10-100 keer meer massa benodigd was om in clusters sterrenstelsels bijeen te houden. Mogelijkheid dat dit ontbrekende
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18643 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Voort, Frederieke van de Title: The growth of galaxies and their gaseous haloes
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Hoewel sterren op het eerste gezicht willekeurig verdeeld lijken, zijn ze in werkelijkheid gegroepeerd in collecties van miljarden sterren. Dergelijke eilanden van sterren, in
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/30086 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Daalen, Marcel Pieter van Title: Galaxy formation and the structure of the Universe
Nadere informatieDe Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm
75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieNederlandstalige samenvatting
6 Nederlandstalige samenvatting Wanneer we naar de nachtelijke sterrenhemel kijken is deze bezaaid met sterren. Kijken we nog beter dan zien we structuur aan de hemel: een band met meer sterren dan de
Nadere informatieSterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87
Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Sterrenkundig Practicum 2 3 maart 2005 Vele sterrenstelsels vertonen zogenaamde nucleaire activiteit: grote hoeveelheden straling komen uit het centrum.
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Chapter 8 Nederlandse Samenvatting Clusters van melkwegstelsels zijn in veel opzichten de grote steden van ons heelal. Ze bestaan uit honderden melkwegstelsels die op hun beurt weer miljarden sterren bevatten.
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatieEindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur
Eindpunt van een ster Project voor: middelbare scholieren (profielwerkstuk) Moeilijkheidsgraad: Categorie: Het verre heelal Tijdsinvestering: 80 uur Inleiding Dit is een korte inleiding. Als je meer wilt
Nadere informatieAndromeda stelsel nadert ons 20% sneller
Introductie en relevantie De wet van Hubble berust op de veronderstelling dat snelheid de belangrijkste oorzaak van de roodverschuiving "z" van sterrenstelsels zou zijn. De auteurs van dit artikel betogen
Nadere informatieWerkstuk ANW Zwarte gaten
Werkstuk ANW Zwarte gaten Werkstuk door een scholier 2033 woorden 8 juni 2001 6,5 152 keer beoordeeld Vak ANW Wat is een zwart gat? Een object van een bepaalde massa, oefent aantrekkingskracht uit op een
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33101 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Kazandjian, Mher V. Title: Diagnostics for mechanical heating in star-forming galaxies
Nadere informatieOerknal kosmologie 1
Inleiding Astrofysica Paul van der Werf Sterrewacht Leiden Evolutie van massa dichtheid vroeger M ρ λ = = = = + M ρ λ ( 1 z) Evolutie van fotonen dichtheid E hν = = 1+ z E hν E c 2 ρ = = + ρ E c 2 4 (
Nadere informatieHet weidse Universum. Donkere materie
1 Wij zijn maar een progressieve soort apen op een kleine planeet rond een zeer gewone ster. Maar wij kunnen het Universum begrijpen. Dat maakt ons iets speciaals. Stephen Hawking Het weidse Universum
Nadere informatieWerkstuk Natuurkunde Negen planeten
Werkstuk Natuurkunde Negen planeten Werkstuk door een scholier 1608 woorden 3 januari 2005 5,7 93 keer beoordeeld Vak Natuurkunde Planeten Ontstaan van het zonnestelsel Vlak na een explosie, de Big Bang
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieJ.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift gaat over dubbelsterren: twee sterren die als gevolg van de zwaartekracht om elkaar heen draaien. Deze systemen zijn van groot belang voor de sterrenkunde,
Nadere informatieHet nieuwe heelal. de mooiste resultaten van de. Hubble Space Telescope. HST Copernicus, 21 febr 2013. Edwin Hubble. Edwin Hubble.
Het nieuwe heelal de mooiste resultaten van de Hubble Space Telescope Edwin Hubble 1889-1953 Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl 1923 Ontdekte dat Andromeda nevel
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieBig Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Nadere informatieERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt
Nederlandse samenvatting ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt zich een kleine blauwe planeet, onder haar inwoners ook wel bekend als Aarde. De Aarde draait om de
Nadere informatieVan Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april Melkwegstelsels. Paul Wesselius, 18 maart Melkwegstelsels, HOVO 1
Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013 Melkwegstelsels Paul Wesselius, 18 maart 2013 18-3-2013 Melkwegstelsels, HOVO 1 Achtergrond Informatie Deze presentatie is een aangepaste
Nadere informatieOverzicht. Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014. uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond.
Vandaag: Frank Verbunt Het heelal Nijmegen 2014 Kosmologie Overzicht uitdijing heelal theorie: ART afstands-ladder nucleo-synthese 3 K achtergrond Boek: n.v.t. Frank Verbunt (Sterrenkunde Nijmegen) Het
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
Nadere informatieRadioastronomie Marijke Haverkorn
Radioastronomie Marijke Haverkorn Sterrenkunde onderzoekt alle soorten straling in het electromagnetisch spectrum gamma röntgen ultraviolet infrarood radio zichtbaar licht Eén melkwegstelsel, vele gezichten
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28941 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Ortiz, Pablo Title: Effects of heavy fields on inflationary cosmology Issue Date:
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nadere informatieSpectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels
Nederlandse samenvatting: Spectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels 1. Sterrenstels/melkwegstelsels(galaxies) Een sterrenstelsel is een enorme verzameling van sterren, zo n paar honderd
Nadere informatieWordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties.
Nog niet gevonden! Wordt echt spannend : in 2015 want dan gaat versneller in Gevene? CERN echt aan en gaat hij draaien op zijn ontwerp specificaties. Daarnaast ook in 2015 een grote ondergrondse detector.
Nadere informatieWaarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen?
Waarvan is het heelal gemaakt? Hoe is het allemaal begonnen? We leven op aarde, een kleine blauwgroene planeet, de derde van de zon en één van de naar schatting 400 miljard sterren van de Melkweg, één
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Introductie: stervorming De zon is slechts één onbeduidend exemplaar van de circa 200 miljard sterren die onze Melkweg rijk is en de Aarde is één van de acht planeten die hun baantjes rond de zon draaien.
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het
Nadere informatieDe mooiste waarnemingen van de
De mooiste waarnemingen van de Hubble Space Telescope Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl Edwin Hubble 1889-1953 1923 Ontdekte dat Andromeda nevel buiten ons melkweg
Nadere informatieTweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld. Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy
Tweede Bijeenkomst: Zoektocht naar het Verborgen Hemelbeeld Rond de Waterput donderdag 31 oktober 2013 Allan R. de Monchy Twee bijeenkomsten: Donderdag 17 oktober 2013: Historische ontwikkelingen van Astrologie.
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 143 Nederlandse samenvatting Sterrenstelsels komen in alle maten en soorten aan de hemel voor. Sommige hebben indrukwekkende spiraalarmen en stofschijven, andere zijn elliptisch
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26290 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Maaskant, Koen Maarten Title: Tracing the evolution of protoplanetary disks Issue
Nadere informatieHet mysterie van donkere energie
Het mysterie van donkere energie Het mysterie van donkere energie Donkere Energie In 1998 bleken supernova s type 1A zwakker dan verwacht Door meerdere teams gemeten Dit betekent dat de uitdijingsnelheid
Nadere informatieUitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/42752 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Sifón Andalaft, Cristóbal Title: The connection between mass and light in galaxy
Nadere informatieNederlandse samenvatting Summary in Dutch
Nederlandse samenvatting Summary in Dutch Mysterieuze nevels Astronomen zijn al een paar eeuwen op de hoogte van het bestaan van nevels tussen de sterren. Kleine, wazige vlekjes, die in bijna alle gevallen
Nadere informatieDiffuse neutral hydrogen in the Local Universe Popping, Attila
Diffuse neutral hydrogen in the Local Universe Popping, Attila IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieDe bouwstenen van het heelal Aart Heijboer
De bouwstenen van het heelal Aart Heijboer 13 Jan 2011, Andijk slides bekijken: www.nikhef.nl/~t61/outreach.shtml verdere vragen: aart.heijboer@nikhef.nl Het grootste foto toestel ter wereld Magneten
Nadere informatieVroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen.
Nederlandse Samenvatting Vroege beschavingen hebben zich al afgevraagd waar alles vandaan kwam en hoe alles is begonnen. Eeuwenlang heeft de mensheid zich afgevraagd wat zijn positie is in dit onmetelijke
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38874 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Martinez-Barbosa, Carmen Adriana Title: Tracing the journey of the sun and the
Nadere informatieJe weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een
Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...
Nadere informatieNederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels
Nederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels Botsende sterrenstelsels Vlak na de Big Bang, zo n 13,7 miljard jaar geleden, vulde een hete, dichte oersoep het hele Universum (wat toen
Nadere informatieUniversity of Groningen. Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang
University of Groningen Local Group galaxies in a LambdaCDM Universe Li, Yang-Shyang IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting TWINKLE TWINKLE LITTLE STAR, HOW I WONDER WHAT YOU ARE. UP ABOVE THE WORLD SO HIGH, LIKE A DIAMOND IN THE SKY.... WHEN THE BLAZING SUN IS GONE, WHEN HE NOTHING SHINES UPON, THEN
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Context I n de wetenschap zijn de ontstaansvragen meestal de moeilijkste te beantwoorden vragen. Denk maar aan de volgende nog openstaande vragen: hoe ontstaat zelfbewustzijn,
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieAfstanden tot Melkwegstelsels
Afstanden tot Melkwegstelsels De afstandsladder: reeks van relatieve afstandsindicatoren In de Melkweg: km 10 20!! Mpc Afstanden op Aarde Venus-overgang Parallax Convergentiepunt Hoofdreeks-fitten Cepheiden
Nadere informatieNederlandse samenvatting
De spectroscopie en de chemie van interstellaire ijs analogen Het onderzoek dat in dit proefschrift wordt beschreven richt zich op laboratorium experimenten die astrochemische processen nabootsen onder
Nadere informatieProf.dr. J. Schaye. De vorming van sterrenstelsels.
Prof.dr. J. Schaye De vorming van sterrenstelsels. De vorming van sterrenstelsels. Oratie uitgesproken door Prof.dr. J. Schaye bij de aanvaarding van het ambt van op het gebied van the Formation of Galaxies
Nadere informatieBijna iedereen heeft s nachts wel eens omhoog gekeken en de met sterren bezaaide
Nederlandse samenvatting Bijna iedereen heeft s nachts wel eens omhoog gekeken en de met sterren bezaaide hemel bekeken. Op zo n moment rijzen er vaak vele vragen zoals: Hoe groot is het? Wat zijn die sterren
Nadere informatieBram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen
Bram Achterberg Afdeling Sterrenkunde IMAPP, Radboud Universiteit Nijmegen Een paar basisfeiten over ons heelal: Het heelal expandeert: de afstanden tussen verre (groepen van) sterrenstelsels wordt steeds
Nadere informatieRIETVELD-LYCEUM. les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU. de compononenten. V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar
RIETVELD-LYCEUM les 3. dd. 20 NOVEMBER 2012 HET ZONNESTELSEL NU de compononenten V.s.w. Corona Borealis, Zevenaar de Zon KERNFUSIE: waterstof >> helium. t.g.v. de ZWAARTEKRACHT >> temperatuur inwendig
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting 10.1 Actieve melkwegstelsels Melkwegstelsels bestaan uit vele miljarden sterren die door zwaartekracht bijeen gehouden worden. Het licht van de meeste melkwegstelsels
Nadere informatieHonderd jaar algemene relativiteitstheorie
Honderd jaar algemene relativiteitstheorie Chris Van Den Broeck Nikhef open dag, 04/10/2015 Proloog: speciale relativiteitstheorie 1887: Een experiment van Michelson en Morley toont aan dat snelheid van
Nadere informatieInterstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes
Interstellair Medium Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Neutraal Waterstof 21-cm lijn-overgang van HI Waarneembaarheid voorspeld door Henk
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/33272 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Meshkat, Tiffany Title: Extrasolar planet detection through spatially resolved
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Verdolini, Silvia Title: Modeling interstellar bubbles : near and far Issue Date:
Nadere informatieCover Page. Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/56249 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatie