Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april Melkwegstelsels. Paul Wesselius, 18 maart Melkwegstelsels, HOVO 1
|
|
- Juliana Brander
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Van Zonnestelsel tot Ontstaan Heelal Leeuwarden, jan-april 2013 Melkwegstelsels Paul Wesselius, 18 maart Melkwegstelsels, HOVO 1
2 Achtergrond Informatie Deze presentatie is een aangepaste versie van 2 powerpoints van professor Peter Barthel van het Kapteyn Instituut van de RUG te Groningen: extragalactische heelal en sterrenstelsels, van 2010 Blz (Melkweg) en (Sterrenstelsels) in Handboek Sterrenkunde, Govert Schilling, Fontaine Uitgevers, vijfde druk onderaan staat de link: Meten aan melkwegstelselsleerlingmateriaal, gecertificeerde versie 1.0 (Word 12 MB) Datum: 11 september Melkwegstelsels, HOVO 2
3 De Melkweg Melkwegstelsels, HOVO 3
4 De Melkweg in infrarood Licht met langere golflengte gaat wel door stof Melkwegstelsels, HOVO 4
5 Schematisch bovenaanzicht van de Melkweg Melkwegstelsels, HOVO 5
6 Melkwegcentrum massaconcentratie in centrum van 3 miljoen zonsmassa s Melkwegstelsels, HOVO 6
7 De Melkweg samengevat Melkweg: grote pannenkoek met 20 miljard sterren, honderdduizend lichtjaar diameter Verschillende theorieën voor spiraalarmen Tussen de sterren zit gas, stof, en donkere materie van nog volstrekt onbekende aard In het centrum van de Melkweg zit een zwaar zwart gat Melkwegstelsels, HOVO 7
8 EDWIN HUBBLE (1924): VARIABELE STERREN IN M31 LIETEN ZIEN DAT DEZE NEVELVLEK ZICH OP EEN PAAR MILJOEN LICHTJAAR AFSTAND BEVOND MET ANDERE WOORDEN: IN HET EXTRA-GALACTISCHE HEELAL Melkwegstelsels, HOVO 8
9 DEZE MONTAGE TOONT DE SCHIJNBARE AFMETING VAN DE MAAN, M31 EN DIENS TWEE BEGELEIDERS M32 EN NGC Melkwegstelsels, HOVO 9
10 STERRENSTELSELS KOMEN VOOR IN VORMEN EN MATEN, MET AL DAN NIET GROTE STER-VORMINGSACTIVITEIT Stervorming NGC Melkwegstelsels, HOVO 10
11 NGC Melkwegstelsels, HOVO 11
12 Het zgn. grand-design spiraalstelsel Messier Melkwegstelsels, HOVO 12
13 Door de ijle buitenste lagen zijn andere sterrenstelsels te zien M104, het zgn. Sombrero-stelsel, foto van Peter Barthel met de VLT; zeer succesvol in de verkoop bij ESO Melkwegstelsels, HOVO 13
14 NGC4013: omdat we dit stelsel op zijn kant bekijken zien we het stof in de schijf goed (en stervorming er vlak boven) Edge on Melkwegstelsels, HOVO 14
15 RUGBYBAL- EN SIGAARVORMIGE ELLIPTISCHE STELSELS VORMEN EEN ANDERE BELANGRIJKE KLASSE: ZE ZIJN ARM AAN GAS EN AAN JONGE STERREN M Melkwegstelsels, HOVO 15
16 EDWIN HUBBLE BRACHT SYSTEMATIEK IN DE STERRENSTELSELS: DOMINANTIE VAN BULGE /SPIRAALARMEN AANWEZIGHEID VAN GAS EN JONGE STERREN Melkwegstelsels, HOVO 16
17 DE HUBBLE-STEMVORK, GEILLUSTREERD MET ECHTE STERRENSTELSELS: Melkwegstelsels, HOVO 17
18 NGC1365 IS EEN PRACHTIG VOORBEELD VAN EEN BALKSPIRAAL Melkwegstelsels, HOVO 18
19 VREEMDE EENDEN IN DE BIJT: ONREGELMATIGE STELSELS ZOALS DE MAGELHAENSE WOLKEN Van: Melkwegstelsels, HOVO 19
20 MET NAME DIE ONREGELMATIGE STELSELS ZIJN ZEER RIJK AAN GAS EN JONGE STERREN HIER DE GROTE MAGELHAENSE WOLK Foto van Eckhard Slawik, op website van ESA Melkwegstelsels, HOVO 20
21 STERRENSTELSELS ZIJN DE BOUWSTENEN VAN HET HEELAL. ZE KOMEN NET ALS STERREN IN HET ALGEMEEN NIET GEÏSOLEERD VOOR, MAAR VEELAL IN GROEPEN OF CLUSTERS VIRGO- CLUSTER ( nl/wp6/2011 /12/virgocluster) staat dichtstbij, beslaat 5 graden aan de hemel, omvat meer dan 2000 sterrenstel sels Melkwegstelsels, HOVO 21
22 HUBBLE ONTDEKTE DE EXPANSIE VAN HET HEELAL RECESSIESNELHEDEN ZIJN AFHANKELIJK VAN DE AFSTAND HET HEELAL DIJT UIT (BLAAST ZICHZELF OP, ZONDER CENTRUM) EXTRAGALACTISCHE AFSTANDEN WORDEN DAAROM WEERGEGEVEN MET DE ZGN. ROODVERSCHUIVING- PARAMETER z (MAAT VOOR DE RECESSIESNELHEID) Melkwegstelsels, HOVO 22
23 RECESSIESNELHEDEN (DUS ROODVERSCHUIVINGEN) MEET MEN BIJVOORBEELD DOOR GEBRUIK TE MAKEN VAN DE ABSORPTIELIJNEN IN DE SPECTRA VAN STERRENSTELSELS (Dit zijn de z.g. H en K lijnen van Calcium) Melkwegstelsels, HOVO 23
24 DANKZIJ VERRE STERRENSTELSELS KUNNEN WE TERUGKIJKEN IN DE TIJD: Nette stelsels nu, steeds chaotischer in het verleden, dit vertelt ons iets over de vorming van sterrenstelsels Melkwegstelsels, HOVO 24
25 HUBBLE DEEP FIELD: STERRENSTELSELS TOT IN DE VERSTE VERTEN Melkwegstelsels, HOVO 25
26 NIEUW EXTRAGALACTISCH FENOMEEN DE ZWAARTEKRACHT ALS LENS! Melkwegstelsels, HOVO 26
27 Principe zwaartekrachtslens (Wikipedia) Bronvlak Lensvlak Vlak van waarnemer Het licht van de lichtbron links volgt de volle pijlen, onder en boven de lens in het midden tot bij de waarnemer rechts. Die ziet de beelden van de lichtbron - volg de stippellijnen terug van rechts naar links - als twee afzonderlijke afbeeldingen Melkwegstelsels, HOVO 27
28 TOT 1950: HET SERENE HEELAL: Andromedanevel Melkwegstelsels, HOVO 28
29 HET EERSTE STEENTJE IN DE SERENE VIJVER: M87 toont een jet! FATH, Melkwegstelsels, HOVO 29
30 MEER STENEN IN DE VIJVER: Ultraviolet KERNEN en EMISSIELIJNEN VAN HEET GAS NGC1068 SEYFERT, Melkwegstelsels, HOVO 30
31 GIGANTISCHE RADIO-WOLKEN ROND STERRENSTELSELS WORDEN GEMETEN Cygnus A sterrenstelsel in het midden Het íets 1954: radio metingen aan CYGNUS A; alleen de beide gebieden rondom iets zijn gemeten Melkwegstelsels, HOVO 31
32 CENTAURUS A Centrale deel van linker plaatje Optisch beeld (ESO) Radio straling van Centaurus A (= NGC 5128) ( Melkwegstelsels, HOVO 32
33 VIRGO A Virgo A Optisch plaatje met jet Radio plaatje Melkwegstelsels, HOVO 33
34 Cygnus A: RADIO LICHT STERKTEN BEDRAGEN ~10 40 W Dat is 3 x L zon = 3000 L ons melkwegstelsel Melkwegstelsels, HOVO 34
35 IN DE JAREN ZESTIG EN DAARNA BLIJKEN ACTIEVE STELSELS OOK STERKE BRONNEN VAN HOOG-ENERGETISCHE RÖNTGEN- EN GAMMASTRALING TE ZIJN IN EEN ACTIEF STELSEL HUIST, NAAST DE THERMONUCLEAIRE ENERGIEBRON IN ZIJN STERREN EEN KRACHTIGE, CENTRALE ENERGIEBRON Melkwegstelsels, HOVO 35
36 QUASARS WORDEN ONTDEKT IN HOEWEL ZE ONTDEKT ZIJN ALS STERKE RADIOBRONNEN BLIJKT DAT LATER EERDER UITZONDERING DAN REGEL TE ZIJN Quasars blijken in zeer zwakke actieve stelsels te zitten! Ontdekt door onze landgenoot Maarten Schmidt Melkwegstelsels, HOVO 36
37 DE EMISSIELIJNEN IN QUASARSPECTRA VERTONEN FORSE ROODVERSCHUIVINGEN Melkwegstelsels, HOVO 37
38 HOOFDBESTANDDELEN VAN ACTIEVE STELSELS ZIJN: Ultraviolette KERN, SOMS VARIABEL HEET GAS, TOT OP 1000-lichtjaar SCHAAL RADIO-EMISSIE, op schaal van een lichtjaar TOT miljoenen lichtjaren INFRAROOD-EMISSIE RÖNTGEN-STRALING (VAR.) GAMMA-STRALING (VAR.) GERICHT ZOEKEN! Melkwegstelsels, HOVO 38
39 INTERMEZZO: STARBURST GALAXIES in snel tempo condenseert interstellair gas tot dichte sterclusters, met veel jonge, zware sterren M Melkwegstelsels, HOVO 39
40 WISSELWERKINGEN TUSSEN STELSELS KOMEN DUS RELATIEF VAAK VOOR VROEGER WELLICHT NOG VAKER HST plaatje NGC4038/39 (ANTENNAE) Melkwegstelsels, HOVO 40
41 Sterrenstelsels zijn leeg Sinaasappel in hand = onze Zon Volgende sinaasappel (= dichtsbijzijnde ster) is in Parijs!! Als 2 sterrenstelsels botsen raken de honderden miljarden sterren elkaar zeer zelden Gas en stof in sterren raakt elkaar wel en ze kunnen uit beide botsende stelsels geveegd worden In verre infrarood zien we soms een nieuw stervormend stelsel naast de 2 oorspronkelijke Alle sterren van een geheel sterrenstelsel beïnvloeden elkaar via de zwaartekracht Sterren in een cluster staan veel dichter bij elkaar Sterrenstelsels staan i.h.a. veel dichter bij elkaar dan sterren Melkweg is lichtjaar groot, Andromedanevel op 2,5 miljoen lj (25 keer verder, sinaasappel paar meter verderop) Melkwegstelsels, HOVO 41
42 VERDUISTERDE STARBURST GALAXIES! Arp220 STARBURST GALAXIES VERTONEN NIET ZELDEN TEKENEN VAN RECENTE INTERACTIE einde Intermezzo Melkwegstelsels, HOVO 42
43 WE BEGRIJPEN DE INGREDIENTEN VAN HUN SPECTRALE ENERGIE-VERDELINGEN STEEDS BETER Meer dan 90% van energie van Arp 220 in het verre infrarood! Melkwegstelsels, HOVO 43
44 WELKE BLOEMEN STAAN ER IN DE ACHTERTUIN? LINER = low ionisation narrow emission region STERRENSTELSELS IN HET NABIJE HEELAL Normale stelsels Overgangsobjecten LINERs Seyfert stelsels Melkwegstelsels, HOVO 44
45 SERENE SCHIJN BEDRIEGT.. Sombrero sterrenstelsel = M Melkwegstelsels, HOVO 45
46 ER SLUIMERT IETS IN DE SOMBRERO.. K band (nabij infrarood), IRAS 60 micrometer, radio, röntgen EEN RADIO- EN RÖNTGENKERN! Melkwegstelsels, HOVO 46
47 EVENALS IN M81: Melkwegstelsels, HOVO 47
48 EEN RADIO- EN RÖNTGENKERN (EN OOK NOG EEN SUPERNOVA!) Melkwegstelsels, HOVO 48
49 DEZE ZGN. LINER- STELSELS HEBBEN ACTIEVE KERNEN DIE ZO N 10 TOT 50 KEER STERKER ZIJN DAN DE KERN VAN ONZE EIGEN MELKWEG Melkwegstelsels, HOVO 49
50 DE BRON ZIT DIEP IN DE KERN Kernen zijn slechts een paar lichtdagen groot Melkwegstelsels, HOVO 50
51 OP DE LICHTDAG- SCHAAL AGN Melkwegstelsels, HOVO 51
52 WAT WETEN WE NU, ANNO 2013: ACTIEVE STELSELS, OF BETER: STELSELS MET ACTIEVE KERNEN KOMEN TAMELIJK FREQUENT VOOR IN EXOTISCHE EN MINDER EXOTISCHE VERSCHIJNINGSVORM DE SUBKLASSE VAN EXTREEM RADIO-HELDERE OBJECTEN ( TURBO MODEL) HUIST I.H.A. IN ELLIPTISCHE MOEDERSTELSELS ER IS SPRAKE VAN KOSMISCHE EVOLUTIE VAN HET FENOMEEN Melkwegstelsels, HOVO 52
53 DE AANWIJZINGEN DAT ER EEN FYSISCH VERBAND IS MET CIRCUM-NUCLEAIRE STERVORMING NEMEN TOE Seyfert galaxy NGC Melkwegstelsels, HOVO 53
54 SEYFERT GALAXY NGC1068 PROTOTYPE VAN DE SYMBIOSE VAN AGN EN STERVORMING Melkwegstelsels, HOVO 54
55 QUASAR MOEDERSTELSELS: OPNIEUW INTERACTIE? Melkwegstelsels, HOVO 55
56 DE RECORD HOUDER in Hubble ultra deep field (UDF) UDFy bij z = 8.6, 600 miljoen jaar na Big Bang Melkwegstelsels, HOVO 56
57 DE AARD VAN DE ACTIVITEIT: ZWAAR ZWART GAT HEET GAS RADIO JETS (STRAAL-STROMEN) HETE ACCRETIESCHIJF Hoe je er tegen aan kijkt bepaalt hoe het stelsel er uit ziet Melkwegstelsels, HOVO 57
58 UNIFICATIE- MODELLEN STELLEN ORDE OP ZAKE Barthel, 1989, beroemd artikel! Melkwegstelsels, HOVO 58
59 M31 en M32 hebben grote massaconcentraties in hun centra M Melkwegstelsels, HOVO 59
60 DE CENTRALE MASSA IN M87 WEEGT RUIM een miljard M zon Melkwegstelsels, HOVO 60
61 DIE IN M106 BIJNA 100 miljoen M zon Melkwegstelsels, HOVO 61
62 UIT DE BEWEGING VAN sterren, die dicht om de kern heen bewegen WETEN WE DAT ER EEN CENTRALE MASSA IS VAN ONGEVEER 0,4% VAN DE BULGEMASSA VAN HET STELSEL Melkwegstelsels, HOVO 62
63 ALLE INGREDIENTEN ZIJN DUS BEKEND WAT WE ECHTER NOG NIET WETEN IS: WIE OF WAT ZET DE MOTOR AAN?? Melkwegstelsels, HOVO 63
Sterrenstelsels: een aaneenschakeling van superlatieven
: een aaneenschakeling van superlatieven Wist u dat! Onze melkweg is een sterrenstelsel! Het bevat zo n 200000000000 sterren! Toch staat de dichtstbijzijnde ster op 4 lichtjaar! Dit komt overeen met 30.000.000
Nadere informatieSterrenstelsels. prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen
Sterrenstelsels prof.dr. Paul Groot Afdeling Sterrenkunde, IMAPP Radboud Universiteit Nijmegen Sterrenstelsels Uur 1: Ons Melkwegstelsel Uur 2: Andere sterrenstelsels De Melkweg Galileo: Melkweg bestaat
Nadere informatieSterrenstelsels en kosmologie
Sterrenstelsels en kosmologie Inhoudsopgave Ons eigen melkwegstelsel De Lokale Groep Sterrenstelsels Structuur in het heelal Pauze De geschiedenis van het heelal Standaard big bang theorie De toekomst
Nadere informatiePandora's cluster, 2/12/2018. inhoud. Het vroege heelal. HOVO-Utrecht 9 februari HOVO-Utrecht 9 februari 2018
2/12/2018 Evolutie van het vroege heelal: proces van samenklonteringen vanaf de gelijkmatige verdeling tot de huidige structuur: de vorming van clusters en superclusters in het kosmische web vanaf 10 miljard
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 6. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Afstanden worden in eerste instantie gemeten met Cepheïden.
Nadere informatieDe Melkweg: visueel. sterren, nevels en stof. De Melkweg: atomair waterstof. atomair waterstof straalt bij een golflengte van 21cm
75 50 25 0-25 0 25 50 75 100 125-25 -50-75 2003 Inleiding Astrofysica De Melkweg: visueel De Melkweg: nabij-infrarood Paul van der Werf Sterrewacht Leiden sterren, nevels en stof nabij-infrarood licht
Nadere informatieSterrenkundig Practicum 2 3 maart Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87
Proef 3, deel1: De massa van het zwarte gat in M87 Sterrenkundig Practicum 2 3 maart 2005 Vele sterrenstelsels vertonen zogenaamde nucleaire activiteit: grote hoeveelheden straling komen uit het centrum.
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde. Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 8 Mei 2019
Basiscursus Sterrenkunde Sterrenwacht Tweelingen, Spijkenisse 8 Mei 2019 Deze les Zijn er nog vragen n.a.v. de vorige les? Deze les: Ontstaan zonnestelsel De Zon Ons zonnestelsel binnen het sterrenstelsel
Nadere informatieSpectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels
Nederlandse samenvatting: Spectroscopie en centrale dynamica van starburst-stelsels 1. Sterrenstels/melkwegstelsels(galaxies) Een sterrenstelsel is een enorme verzameling van sterren, zo n paar honderd
Nadere informatie11/15/16. Inleiding Astrofysica College 8 14 november Ignas Snellen. De melkweg
Inleiding Astrofysica College 8 14 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen De melkweg 1 De melkweg Anaxagoras (384-322 BC) en Democritus (500-428 BC): Melkweg bestaat uit verwegstaande sterren Galilei
Nadere informatieSamenvatting. Sterrenstelsels
Samenvatting Sterrenstelsels De Melkweg, waarin de Zon één van de circa 100 miljard sterren is, is slechts één van de vele sterrenstelsels in het Heelal. Sterrenstelsels, ook wel de bouwstenen van het
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Spiraalstelsels Het heelal wordt bevolkt door sterrenstelsels die elk uit miljarden sterren bestaan. Er zijn verschillende soorten sterrenstelsels. In het huidige heelal zien we
Nadere informatieMelkwegstelsels. Eigenschappen en ruimtelijke verdeling. - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid
Melkwegstelsels Eigenschappen en ruimtelijke verdeling - morfologie - sterpopulaties - ISM eigenschappen - massa, afmeting en helderheid Messier 51, de draaikolknevel, door de jaren heen Lord Rosse (1845)
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieInterstellair Medium. Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes
Interstellair Medium Wat en Waar? - Gas (neutraal en geioniseerd) - Stof - Magneetvelden - Kosmische stralingsdeeltjes Neutraal Waterstof 21-cm lijn-overgang van HI Waarneembaarheid voorspeld door Henk
Nadere informatieHet nieuwe heelal. de mooiste resultaten van de. Hubble Space Telescope. HST Copernicus, 21 febr 2013. Edwin Hubble. Edwin Hubble.
Het nieuwe heelal de mooiste resultaten van de Hubble Space Telescope Edwin Hubble 1889-1953 Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl 1923 Ontdekte dat Andromeda nevel
Nadere informatieGROTE STRUCTUREN: DEEL 2. Kurt Christiaens
GROTE STRUCTUREN: DEEL 2 Kurt Christiaens STRUCTUUR VAN DE PRESENTATIE Deel 2: Beyond The Milky Way Lokale Groep Nabije Clusters Virgo Cluster Supercluster Sheets and voids DE MELKWEG EN ZIJN BEGELEIDERS
Nadere informatieWerkstuk ANW Melkwegstelsel
Werkstuk ANW Melkwegstelsel Werkstuk door een scholier 1987 woorden 13 januari 2003 6,2 185 keer beoordeeld Vak ANW INLEIDING Wij maken ons werkstuk over de melkweg omdat het ons interessant lijkt om er
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Chapter 1 Nederlandse samenvatting 1. Elementen van de sterrenkunde Het heelal is bezaaid met miljarden sterrenstelsels die als eilanden van vele soorten en maten in een donkere oceaan van onvoorstelbare
Nadere informatieNederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels
Nederlandse Samenvatting Extreme Stervorming in Starburststelsels Botsende sterrenstelsels Vlak na de Big Bang, zo n 13,7 miljard jaar geleden, vulde een hete, dichte oersoep het hele Universum (wat toen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Hoofdstuk 10 Nederlandse samenvatting 10.1 Actieve melkwegstelsels Melkwegstelsels bestaan uit vele miljarden sterren die door zwaartekracht bijeen gehouden worden. Het licht van de meeste melkwegstelsels
Nadere informatieGravitatie en kosmologie
Gravitatie en kosmologie FEW cursus Jo van den Brand Sferische oplossingen: 10 november 2009 Ontsnappingssnelheid Mitchell (1787); Laplace (± 1800) Licht kan niet ontsnappen van een voldoend zwaar lichaam
Nadere informatienaarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere afmeting of grotere helderheid nodig als standard rod of standard candle
Melkwegstelsels Ruimtelijke verdeling en afstandsbepaling Afstands-ladder: verschillende technieken nodig voor verschillend afstandsbereik naarmate de afstand groter wordt zijn objecten met of grotere
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Hoewel sterren op het eerste gezicht willekeurig verdeeld lijken, zijn ze in werkelijkheid gegroepeerd in collecties van miljarden sterren. Dergelijke eilanden van sterren, in
Nadere informatieIk doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Boekverslag door J. 1981 woorden 29 juli 2003 6.3 208 keer beoordeeld Vak Nederlands Ik doe mijn spreekbeurt over de ruimte omdat ik het een interessant onderwerp vind en ik er graag meer over wilde weten.
Nadere informatieStof en gas in de Melkweg
Stof en gas in de Melkweg Stofwolken Galactische centrum Onzichtbaar door interstellair stof. Extinctie bij visuele golflengten: AV ~ 30 mag (factor 10 12!) http://home.arcor-online.de/axel.mellinger/
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Actieve Galactische Kernen We weten nu dat er een super-massief zwart gat in het centrum van elk sterrenstelsel aanwezig is. In de meeste sterrenstelsels, bevat het zwarte gat
Nadere informatieDe mooiste waarnemingen van de
De mooiste waarnemingen van de Hubble Space Telescope Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl Edwin Hubble 1889-1953 1923 Ontdekte dat Andromeda nevel buiten ons melkweg
Nadere informatieSoorten nevels. Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster
Soorten nevels Planetaire nevels: afgestoten buitenlagen van dode ster Soorten nevels HII gebieden (emissienevels) Soorten nevels Open sterhopen Soorten nevels Bolhopen Soorten nevels Spiraalstelsels Soorten
Nadere informatieClusters van sterrenstelsels
Nederlandse samenvatting In dit proefschrift worden radiowaarnemingen en computer simulaties van samensmeltende clusters van sterrenstelsels besproken. Om dit beter te begrijpen wordt eerst uitgelegd wat
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Het vraagstuk van onze oorspong fascineert mensen van jong tot oud. Binnen dit vraagstuk specialiseert de extragalactische sterrenkunde zich op het ontstaan van sterrenstelsels
Nadere informatieUniversity of Groningen. Star formation and AGN activity in distant massive galaxies Podigachoski, Pece
University of Groningen Star formation and AGN activity in distant massive galaxies Podigachoski, Pece IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/34937 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Stroe, Andra Title: When galaxy clusters collide : the impact of merger shocks
Nadere informatieSPACE. Een visuele verkenningstocht naar de rand van het heelal en het begin van de tijd. Govert Schilling
SPACE Een visuele verkenningstocht naar de rand van het heelal en het begin van de tijd Govert Schilling Copyright 2014 Govert Schilling en Fontaine Uitgevers bv Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze
Nadere informatieRADIO-STELSELS zijn op het eerste gezicht normale sterrenstelsels, totdat je ze gaat bekijken
Nederlandse Samenvatting Gebaseerd op: Emonts, B. 2005, ZENIT, september nummer RADIO-STELSELS zijn op het eerste gezicht normale sterrenstelsels, totdat je ze gaat bekijken met een radiotelescoop. Dan
Nadere informatieJ.W. van Holten
Afstandsbepaling in het heelal i. Parallax methode Definitie: d = 1 parsec als α = 1 1 parsec = 3.26 lichtjaar = 3.09 10 13 km ii. Variabele sterren A. Cepheiden: sterk statistisch verband tussen maximale
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35085 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Fumagalli, Mattia Title: Star formation and aging at cosmic noon : the spectral
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Als je iets niet op een eenvoudige manier kunt uitleggen dan begrijp je het niet goed genoeg. -Albert Einstein Onze plaats in het heelal Ons perspectief op de plaats van de mensheid
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting TWINKLE TWINKLE LITTLE STAR, HOW I WONDER WHAT YOU ARE. UP ABOVE THE WORLD SO HIGH, LIKE A DIAMOND IN THE SKY.... WHEN THE BLAZING SUN IS GONE, WHEN HE NOTHING SHINES UPON, THEN
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 22 oktober 2010 STERREWACHT LEIDEN ASTROCHEMIEGROEP Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Xander Tielens Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 10 postdocs 12 promovendi
Nadere informatieRuud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Postdoc, Sterrewacht Leiden 30 oktober 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s) Stervorming
Nadere informatieDe evolutie van het heelal
De evolutie van het heelal Hoe waar te nemen? FERMI (gamma array space telescope) op zoek naar de specifieke gamma straling van botsende WIMP s: Nog niets waargenomen. Met ondergrondse detectoren in de
Nadere informatieProf.dr. A. Achterberg, IMAPP
Prof.dr. A. Achterberg, IMAPP Hoorcollege: Woensdag 10:45-12:30 in HG00.308 Data: 13 april t/m 15 juni; niet op 27 april & 4 mei Werkcollege: Vrijdag, 15:45-17:30, in HG 03.053 Data: t/m 17 juni; niet
Nadere informatieSamenvatting door D woorden 28 november keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Samenvatting door D. 1387 woorden 28 november 2016 0 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Kosmografie Onderzoeken van heelal basis wetenschap = fysica Hoofdstuk 1: Structuur van het heelal 1.1 Samenstelling
Nadere informatieThe Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg
The Properties and Impact of Stars Stripped in Binaries Y.L.L. Götberg In dit proefschrift, getiteld De eigenschappen en impacts van sterren die gestript zijn in dubbelstersystemen, addresseren wij de
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting De titel van dit proefschrift is Growing up in the city: a study of galaxy cluster progenitors at z > 2. Dit kan in het Nederlands ongeveer vertaald worden als Opgroeien in de
Nadere informatieDonkere Materie. Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht
Donkere Materie Bram Achterberg Sterrenkundig Instituut Universiteit Utrecht Een paar feiten over ons heelal Het heelal zet uit (Hubble, 1924); Ons heelal is zo n 14 miljard jaar oud; Ons heelal was vroeger
Nadere informatieAfstanden tot Melkwegstelsels
Afstanden tot Melkwegstelsels De afstandsladder: reeks van relatieve afstandsindicatoren In de Melkweg: km 10 20!! Mpc Afstanden op Aarde Venus-overgang Parallax Convergentiepunt Hoofdreeks-fitten Cepheiden
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 Groot Historische inleiding
Nadere informatieRuud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden
Ruud Visser Promovendus, Sterrewacht Leiden 19 februari 2009 Sterrewacht Leiden Astrochemiegroep Prof. Ewine van Dishoeck Prof. Harold Linnartz Dr. Michiel Hogerheijde 5 postdocs 12 promovendi (aio s)
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/24302 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Verdolini, Silvia Title: Modeling interstellar bubbles : near and far Issue Date:
Nadere informatieDe mooiste waarnemingen van de
De mooiste waarnemingen van de Hubble Space Telescope Edwin Hubble 1889-1953 Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl 1923 Ontdekte dat Andromeda
Nadere informatieDe mooiste waarnemingen van de
De mooiste waarnemingen van de Hubble Space Telescope Edwin Hubble 1889-1953 Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl 1923 Ontdekte dat Andromeda
Nadere informatieComacluster van sterrenstelsels
Wat voor verschillende vormen hebben sterrenstelsels? Hoe classificeren astronomen eigenlijk sterrenstelsels? 1. Verschillende typen sterrenstelsels Bedenk je eigen typen voor de sterrenstelsels hierboven.
Nadere informatieBig Bang ontstaan van het heelal
Big Bang ontstaan van het heelal Alfred Driessen Amsterdam A.Driessen@utwente.nl 910-heelal.ppt slide 1 datum: 2 oktober 2009 A. Driessen@utwente.nl ESO's Very Large Telescope (VLT) 910-heelal.ppt slide
Nadere informatieBasiscursus Sterrenkunde
Basiscursus Sterrenkunde Les 1 Sterrenwacht Tweelingen te Spijkenisse 24 April 2019 Inhoud van de cursus Inleiding Geschiedenis Afstanden in het heelal Het zonnestelsel Onze zon en andere sterren Sterrenstelsels
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 9.1 De hemel Wanneer s nachts naar een onbewolkte hemel wordt gekeken is het eerste wat opvalt de vele fonkelende sterren. Met wat geluk kan ook de melkweg worden gezien als een
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1011 1.0 Het doel van dit college: Ontstaan en ontwikkeling van het
Nadere informatieWerkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk
Werkstuk Nederlands De Ruimte werkstuk Werkstuk door Denise 1472 woorden 24 maart 2019 0 keer beoordeeld Vak Nederlands Het zonnestelsel Inhoudsopgave Inleiding Onderzoeksvraag Het ontstaan Planeten De
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) Frits de Mul Jan. 2017 www.demul.net/frits 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? (soorten sterren en afstanden) 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting T IJDENS het aanschouwen van de pracht van de sterrenhemel bekruipt menigeen een gevoel van verwondering en nietigheid, waarna al gauw vragen rijzen omtrent haar oorsprong, samenstelling
Nadere informatieMid-infrared imaging of dust in galaxies van der Wolk, Guido
Mid-infrared imaging of dust in galaxies van der Wolk, Guido IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 4
Newtoniaanse kosmologie 4 4.2 De leeftijd van het heelal Liddle Ch. 8 4.1 De kosmologische constante Liddle Ch. 7 4.3 De dichtheid en donkere materie Liddle Ch. 9 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis
Nadere informatieWerkstuk ANW Zwarte gaten
Werkstuk ANW Zwarte gaten Werkstuk door een scholier 2033 woorden 8 juni 2001 6,5 152 keer beoordeeld Vak ANW Wat is een zwart gat? Een object van een bepaalde massa, oefent aantrekkingskracht uit op een
Nadere informatieNewtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology
Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling Sterrenkunde IMAPP http://particle.astro.ru.nl/goto.html?cosmology1112 Newtoniaanse Kosmologie Newtonian Cosmology Jörg Hörandel Afdeling
Nadere informatieHoe meten we STERAFSTANDEN?
Hoe meten we STERAFSTANDEN? Frits de Mul voor Cosmos Sterrenwacht nov 2013 Na start loopt presentatie automatisch door 1 Hoe meten we STERAFSTANDEN? 1. Afstandsmaten in het heelal 2. Soorten sterren 3.
Nadere informatieWetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%?
Wetenschappelijke Nascholing Deel 3: En wat met de overige 96%? Dirk Ryckbosch Fysica en Sterrenkunde 23 oktober 2017 Dirk Ryckbosch (Fysica en Sterrenkunde) Elementaire Deeltjes 23 oktober 2017 1 / 27
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/19026 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Uitert, Edo van Title: Weak gravitational lensing in the red-sequence cluster
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch Het vroege heelal Liddle Ch. 11
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de oerknal
Nadere informatieNederlandse samenvatting Summary in Dutch
Nederlandse samenvatting Summary in Dutch Mysterieuze nevels Astronomen zijn al een paar eeuwen op de hoogte van het bestaan van nevels tussen de sterren. Kleine, wazige vlekjes, die in bijna alle gevallen
Nadere informatieNewtoniaanse kosmologie 5
Newtoniaanse kosmologie 5 5.1 De kosmische achtergrondstraling Liddle Ch. 10 5.2 Het vroege heelal Liddle Ch. 11 1 1.0 Overzicht van het college Geschiedenis Het uitdijende Heelal Terug in de tijd: de
Nadere informatieO NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1.
Nederlandse Samenvatting De Oorsprong en Eigenschappen van Sterrenstelsels O NSHEELALisongeveer13,7miljardjaargeledenontstaantijdensdeoerknal1. VanafditmomentishetHeelalgaanuitdijenenafkoelen. Indebegintijdvan
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/36145 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Turner, Monica L. Title: Metals in the diffuse gas around high-redshift galaxies
Nadere informatieNederlandse samenvatting Summary in Dutch
Nederlandse samenvatting Summary in Dutch Mysterieuze nevels Astronomen zijn al een paar eeuwen op de hoogte van het bestaan van nevels tussen de sterren. Kleine, wazige vlekjes, die in bijna alle gevallen
Nadere informatieNederlandse Samenvatting: Hoe ondoorzichtig is de schijf van. van melkwegstelsels
Nederlandse Samenvatting: Hoe ondoorzichtig is de schijf van een melkwegstelsel? Niet alles wat verborgen is, is verloren. (vrij naar J.R.R. Tolkien) Melkwegstelsels zijn heldere eilandjes van licht in
Nadere informatieAndromeda stelsel nadert ons 20% sneller
Introductie en relevantie De wet van Hubble berust op de veronderstelling dat snelheid de belangrijkste oorzaak van de roodverschuiving "z" van sterrenstelsels zou zijn. De auteurs van dit artikel betogen
Nadere informatieHOVO cursus Kosmologie
HOVO cursus Kosmologie Voorjaar 2011 prof.dr. Paul Groot dr. Gijs Nelemans Afdeling Sterrenkunde, Radboud Universiteit Nijmegen HOVO cursus Kosmologie Overzicht van de cursus: 17/1 24/1 31/1 7/2 14/2 21/2
Nadere informatieERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt
Nederlandse samenvatting ERGENS in een hoekje van ons adembenemend grote en uitdijende heelal bevindt zich een kleine blauwe planeet, onder haar inwoners ook wel bekend als Aarde. De Aarde draait om de
Nadere informatieHuygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW)
Huygens Institute - Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences (KNAW) Citation: J.H. Oort, Levensbericht W.H.W. Baade, in: Jaarboek, 1960-1961, Amsterdam, pp. 281-284 This PDF was made on 24 September
Nadere informatieDe Fysica van Sterren. Instituut voor Sterrenkunde
De Fysica van Sterren Overzicht Sterrenkunde en de universaliteit van de natuurwetten Astro-fysica: wat is een ster? De kosmische cyclus van ontstaan en vergaan De vragen over het heelal zijn ook vragen
Nadere informatieHoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde
Hoe werkt een astronoom Achter de schermen van de sterrenkunde Prof. Henny J.G.L.M. Lamers Astronomisch Instituut Universiteit van Amsterdam h.j.g.l.m.lamers@uu.nl www.hennylamers.nl Overveen 15 october
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Op een heldere avond kunnen we aan de hemel een witte, op sommige plekken onderbroken band van licht tegenkomen. Wat we zien zijn miljoenen sterren die samen de schijf van ons eigen sterrenstelsel, de
Nadere informatieCitation for published version (APA): Fathi, K. (2004). Dynamics and morphology in the inner regions of spiral galaxies Groningen: s.n.
University of Groningen Dynamics and morphology in the inner regions of spiral galaxies Fathi, Kambiz IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to
Nadere informatieTE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013,
TE TAME I LEIDI G ASTROFYSICA WOE SDAG 6 FEBRUARI 2013, 14.00-17.00 LEES O DERSTAA DE GOED DOOR: DIT TE TAME OMVAT VIER OPGAVES OPGAVE 1: 2.5 PU TE OPGAVE 2: 2.5 PU TE OPGAVE 3: 2.5 PU TE OPGAVE 4: 2.5
Nadere informatieInleiding Astrofysica College 8 9 november Ignas Snellen
Inleiding Astrofysica College 8 9 november 2015 13.45 15.30 Ignas Snellen De chemische verrijking van het heelal o In het begin bestaat het heelal alleen uit waterstof, helium, en een beetje lithium o
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28962 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Sande, Jesse van de Title: Dawn of the red and dead stellar kinematics of massive
Nadere informatie12/2/16. Inleiding Astrofysica College november Ignas Snellen. Kosmologie. Studie van de globale structuur van het heelal
Inleiding Astrofysica College 10 28 november 2016 15.45 17.30 Ignas Snellen Kosmologie Studie van de globale structuur van het heelal 1 12/2/16 Afstanden tot sterrenstelsels Sommige sterren kunnen als
Nadere informatieSupernova SN2014J in M82 gefotografeerd door VSRUG leden.
Supernova SN2014J in M82 gefotografeerd door VSRUG leden. Hugo Van den Broeck Supernovae oefenen een aantrekkingskracht uit op de astrofotografen van de VSRUG. Vorig jaar werd supernova SN2013am in M65
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/38874 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Martinez-Barbosa, Carmen Adriana Title: Tracing the journey of the sun and the
Nadere informatiePresentatie bij de cursusbrochure Sterrenkunde voor Jongeren
JongerenWerkGroep voor Sterrenkunde Presentatie bij de cursusbrochure Sterrenkunde voor Jongeren 1 Inhoud Wat is de JWG Sterren en dwaalsterren Alles draait! De zon en de maan Het zonnestelsel Buiten het
Nadere informatieDe Melkweg. - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica
De Melkweg - Sterverdeling - Structuur - Gas verdeling - Kinematica Groothoek opname van de zuidelijke hemel met daarin de Melkweg Omdat de melkweg een afgeplatte sterverdeling is waar we midden in zitten
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Context I n de wetenschap zijn de ontstaansvragen meestal de moeilijkste te beantwoorden vragen. Denk maar aan de volgende nog openstaande vragen: hoe ontstaat zelfbewustzijn,
Nadere informatieDe ruimte. Thema. Inhoud
Thema De ruimte Inhoud 1. Het heelal 2. Het ontstaan van het heelal en het zonnestelsel 3. Sterren en sterrenstelsels 4. De zon 5. De planeten van ons zonnestelsel 6. De stand van de aarde de maan de zon
Nadere informatieOp zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood
Op zoek naar de zwaarste ster III: Geboorte, leven en dood Claude Doom WE ZIEN UIT WAARNEmingen dat de zwaarste sterren blijkbaar bij elkaar gaan zitten in bepaalde open sterrenhopen, terwijl andere open
Nadere informatieSterrenstof. OnzeWereld, Ons Heelal
Sterrenstof OnzeWereld, Ons Heelal Mesopotamie: bestudering van de bewegingen aan het firmament vooral voor astrologie. Veel van de kennis, ook over bedekkingen (waaronder maans- en zonsverduisteringen)
Nadere informatieSTERREN EN MELKWEGSTELSELS
STERREN EN MELKWEGSTELSELS 5. Piet van der Kruit Kapteyn Astronomical Institute University of Groningen the Netherlands Voorjaar 2007 Outline Differentiële rotatie Massavedeling Ons Melkwegstelsel ontleent
Nadere informatieContents. Nederlandse samenvatting 1. Bibliography 6
Contents Nederlandse samenvatting 1 Bibliography 6 1 De terugkoppeling van protosterren op hun omgeving. Een onderzoek naar heet moleculair gas met Herschel Stervorming Het ontstaan van ons eigen zonnestelsel
Nadere informatieUitdijing van het heelal
Uitdijing van het heelal Zijn we centrum van de expansie? Nee Alles beweegt weg van al de rest: Alle afstanden worden groter met zelfde factor a(t) a 4 2 4a 2a H Uitdijing van het heelal (da/dt) 2 0 a(t)
Nadere informatieCover Page. Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/56249 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Bonnerot, Clément Title: Dynamics and radiation from tidal disruption events Date:
Nadere informatieHoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen
Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en
Nadere informatie