"Ecologische stedenbouw, een contradictio in terminis? Pleidooi voor de Lobbenstad. Studium Generale 2013 UGent 'Duurzame Steden'

Transcriptie

1 "Ecologische stedenbouw, een contradictio in terminis? Pleidooi voor de Lobbenstad. Studium Generale 2013 UGent 'Duurzame Steden' Erik P.C. ROMBAUT,Master in Biology, Asst. Prof., LUCA. Hoger Architectuurinstituut Sint-Lucas (LUCA, school of Arts), Hoogstraat 51, B-9000 Gent / Paleizenstraat 65-67, B-1030 Brussels. KaHo Sint-Lieven, Hospitaalstraat 23, B-9100 Sint-Niklaas (0) erik.rombaut@scarlet.be Tenzij anders vermeld zijn alle foto s van Erik ROMBAUT

2 Probleemstelling. Wat is klimaatbestendige stedenbouw? Wat is het beste stedenbouwkundige patroon om de ecologische voetafdruk van steden te verminderen? Wat is het beste stedenbouwkundige patroon om aantrekkelijke condities te creëren voor mensen en voor het herstel van urbane biodiversiteit (Uit Rees, 2004)

3 world population World population: urban and rural % year Sedert 2008 woont meer dan de helft van de wereldbevolking in steden. Steden worden vaak als oorzaak van ecologische en sociale problemen beschouwd. Hoe kunnen steden deel van de oplossing worden? 50% 70% total rural urban

4 Ecologisch verantwoorde planning op niveau van de stad.

5 Brussel ( inw.) Jonge families met kinderen verlaten het centrum en zoeken de groene stedelijke rand en het platteland op. (Verkeer)onleefbaarheid Gebrek aan avontuurlijk openbaar groen Uit De Corte, 2005

6 Concentrische uitbreiding van steden heeft vele nadelen: Gebrek aan ventilatie met koele en vochtige lucht (zomersmog). Toenemende afstanden voor stedelingen naar het platteland. De compacte stad: Athene ( inw. ; Griekenland. )

7 Het stedelijk hitte-eiland effect (The urban heat island effect) f/hiribrochure.pdf

8 NO x pollutie, in combinatie met het UHI-effect leidt tot zomersmog in Europa UK B/NL G RUS F SP IT

9 Gartland, Lisa Heat Islands. London, Earthscan, ISBN Stedelijk hitte-eiland effect in Karlsruhe ( inw. ; Duitsland). Hermy, 2005

10 City size The amount of the urban heat island effect is depending on the number of citizens, on the size of the city. Attention: This has little to do with temperature averages but deals with increasing extremes. Grafik: Anita Bokwa, Pawel Jezioro (From S. Lippke, 2010) Increasing maximum temperature difference between urban and rural areas

11 Lippke, 2010

12

13 New-towns ; garden-cities (tuinsteden) ; broad-acres cities zijn synoniemen als het gaat over gebrek aan densiteit: mensen wonen er ver uit elkaar in een huis met een tuin er omheen..

14 SUBURBIA = the broad acre city (sensu Frank Lloyd Wright)

15 Stedelijke densiteit versus energie consumptie. Canadese, Australische en Noord-Amerikaanse steden zijn vaak uitgestrekte tuinsteden met zeer lage densiteiten. Europese en Aziatische steden zijn Middeleeuws en hebben vaak veel hogere densiteiten. Er is een verbazende (exponentiële) correlatie tussen densiteit en energie consumptie. Ideaal lijkt densiteit rond knik: inwoners/ ha.

16 Tuinstedelijke verkavelingen leiden tot urban sprawl, met onbetaalbare openbare nutsvoorzieningen (O.V., post, rioleren, ) 11 km

17 Vlaanderen: huisje, tuintje, Lage densiteiten: Onbetaalbare openbare nutsvoorzieningen

18

19 Prognose 2050 (KUL, Poelmans, 2010) In 1976 was 7,2% van de Vlaamse oppervlakte bebouwd. Eind jaren tachtig nam dat toe tot 12% en begin 2000 zaten we al aan 18%. Als de bebouwing tegen het huidige tempo doorgaat, dan zal in 2050 maar liefst 41,5% van Vlaanderen bebouwd zijn (KUL, Poelmans, 2010)

20 Dus beide modellen voor stadsuitbreiding, de tuinstad en de concentrisch uitbreidende compacte stad, hebben talrijke ecologische nadelen. Hoe kunnen stedelijkheid (urbane kenmerken) en landelijkheid (rurale kenmerken) anders met elkaar worden gecombineerd dan in tuinsteden? Hoe kan voldoende compactheid en densiteit worden ontworpen, anders dan in de compacte, concentrische stad? Met andere woorden, is er een derde weg?

21 De derde weg: oplossing: Het Lobbenstad model. Compact bebouwde stadslobben Van elkaar gescheiden door Blauwgroene vingers Uit Tjallingii, 1996

22 In lobbensteden dringen de blauwgroene vingers diep door tot bij het centrum. Amsterdam ( inw.) uit Gieling, 2006

23 De lobbenstad (vingerstad, sterrenstad) Het lobbenstadmodel is ontwikkeld in de eerste helft van de 20 ste eeuw. In verschillende mate is dit model gebruikt ondermeer in Denemarken voor het vingerplan in Kopenhagen (1948), het algemeen uitbreidingsplan van Amsterdam (AUP 1935) en in steden als Hamburg, Köln (1927), Stuttgart, Berlin (Duitsland) en Stockholm (Zweden). Bron: De Morgen, 7 sep. 2012

24 Blauwgroene vingers temperen het stedelijk hitte-eiland effect in Berlin ( inw. ; Duitsland) Infrarood opname van de warme stadslobben en de koelere blauwgroene vingers van Berlin. (Cloos, 2006)

25 Voordelen van stadsuitbreiding volgens het lobbenstad model. Dwars doorsnede Bebouwde stadslob - blauwgroene vinger Dwarse doorsnede door een lobbenstad

26 Berekend voor de stad Valencia (Spanje): Temperatuur verminderen met 1 C: nood aan 10 ha groen 2 C: 50 ha groen 3 C: 200 ha groen

27 Tiergartenpark (Berlin), oppervlakte van 210 ha.

28 Invloed van het Tiergartenpark (Berlin) op de temperatuur. Uit De Blust, 2006.

29 Invloed van het Tiergartenpark (Berlin) op de relatieve luchtvochtigheid. Uit De Blust, 2006.

30 Invloedssfeer van het Tiergartenpark (Berlin) op het stadsklimaat. Uit De Blust, 2006.

31 Dicht bebouwde, compacte stadslobben, gescheiden van elkaar door blauwgroene vingers (Tübingen ; inw. Duitsland) In de stadslob Französisches Viertel wonen 240 inw./ha en werden 50 à 60 arbeidsplaatsen/ha gecreëerd.

32 De lobbengemeente Houten (NL) Deze gemeente is wereldbekend omwille van de fietsvriendelijke stedenbouw (bike-based city building) in een lobbenstad context. Elke wijk is via een lus toegankelijk met de auto vanaf de rondweg. Wil je met de auto naar een andere wijk, dan moet je terug naar de rondweg. Voor fietsers en stappers zijn alle wijken zeer intens met elkaar verbonden.

33 De woonwijken van Houten (NL) zijn voor fietsers en stappers goed met elkaar verbonden

34 In de blauwgroene vingers kunnen heel wat stedelijke functies een plaats krijgen: stads- en kinderboerderijen, kerkhoven, sportvelden, fit-o-meter, historische fortificaties, parken, volkstuintjes etc.

35 De steden Köln ( inw. ; Duitsland) en Kopenhagen ( inw. ; Denemarken) pasten het lobbenstad concept toe. Het vingerplan van Kopenhagen

36 Het vingerplan van Kopenhagen (DK) Finger Plan (Local Plan Office for Greater Copenhagen, 1947) The Finger Plan includes not only the relatively small Municipality of Copenhagen covering the centre part of the city with app. 0.5 mill citizens but in addition take in the Greater Copenhagen Area, and thus also covers 34 adjacent municipalities. bron: UCD, 2008.

37 Ook in Vlaanderen werd al in de jaren 1920 gepleit voor dergelijke lobbenstad benadering. Figuur links: Vingerstad schema, een concept ontworpen door architect Raphaël Verwilghen in Ondermeer het gewestplan Antwerpen werd er (deels) op gebaseerd (Jef Van den Broeck, 2012 mond.meded.) Verwilghen, R., Les transports en fonction du plan régionale. Rapport présenté à la Conférence Internationale de l'aménagement des Villes, Amsterdam, 2-9 juin 1924, in La Cité, jg 5 december 1924, nr2, p

38 Helaas. Helaas zijn deze ideeën helemaal verloren gegaan, wordt Vlaanderen gaandeweg helemaal vol gebouwd. Helaas wordt bovendien urban sprawl alleen maar bestendigd door goedbedoelde initiatieven als het decreet basis mobiliteit met ondermeer de plattelands belbussen. Bovendien wordt die urban sprawl ook door ruimtelijke planners zelf bestendigd door de introductie van new-speak concepten als De Rasterstad (1) Het begrip rasterstad gebruikt men dan voor het aanduiden van een flexibele manier van kijken naar de stad, die loskomt van om het even welke grens en die vermijdt om in volgens de auteurs niet meer bruikbare stereotiepen te vervallen: stad versus platteland, stad versus rand. Men neemt de uitgezaaide stad in het verruimde stedelijke gebied als realiteit en als kader voor nieuwe stadsbeelden. (1) BOUDRY et al. (red.), De eeuw van de stad. Witboek. Over stadsrepublieken en rastersteden. Uitgave van Project Stedenbeleid, Administratie Binnenlandse Aangelegenheden, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. 235 pp. ill. ISBN

39 Case study Sint-Niklaas ( inw.) and Aalst ( inw.) GRUP voor de concentrische uitbreiding van beide steden. Aalst Sint-Niklaas

40 Een alternatief voorstel voor stedelijke uitbreiding van Sint-Niklaas, volgens de gidsprincipes van het lobbenstadmodel (Rombaut, Vonck & Podevyn, 2008).

41 Alternatief voorstel lobbenstedelijke uitbreiding van Sint-Niklaas. 113 ha industriegebied en 214 ha woongebied kan daarbinnen gevonden worden.

42 De lobbenstedelijke uitbreiding van Aalst (rechts), vergeleken met de concentrische stadsuitbreiding (links). Waardevolle groenzones worden uitgesloten van woonuitbreiding, ze worden geïntegreerd in de voorgestelde blauwgroene vingers.

43 De door de overheid voorgestelde concentrische uitbreiding van Aalst (links) houdt geen rekening met recent overstroomde gebieden (rog s). De lobbenstad Aalst sluit deze zones langs de Dender uit en neemt ze op in de blauwgroene vingers.

44 Lobbensteden hebben een langere stedelijke rand en nemen minder oppervlakte in dan de concentrische expansie modellen.

45 De stedelijke rand van Gent (B) vertoont een grotere biodiversiteit in vergelijking met het stadscentrum maar ook met het aangrenzende landelijk landbouwgebied. From Hermy, et al. 2005

46 Populatie trend van de huismus ( ) in Gent (B). Ook hier valt een sterke afname op in de steenachtige binnensteden (urban) en in het intensieve landbouwgebied (rural). Alleen in de stedelijke randgebieden (suburban cityfringe) blijven de huismus populaties voorlopig vrij stabiel. (DE LAET, 2007 in VANGESTEL, 2011).

47 Biodiversiteit in lobbensteden is dan ook opvallend groot: Kopenhagen (DK), Berlijn (D), Biodiversity and Natura 2000 in urban areas A review of issues and experiences of nature in cities across Europe. Kerstin Sundseth and Geert Raeymaekers; Ecosystems LTD sprl/bvba. November 2006 (De Blust, 2007). Opdrachtgever: BIM(Brussel).

48 Er is voldoende hoge woondensiteit nodig in de stedelijke lobben voor rendabel bovengronds openbaar (light)rail vervoer. De ecowijk Quartier Vauban in Freiburg (D.) wordt door een frequente tramverbinding met het centrum verbonden.

49 Ecowijk Vauban Freiburg im Breisgau (Duitsland) Tjallingii (1996) pleit voor minimum 50 w(ooneenheden) / ha in de stedelijke lobben. Het Ruimtelijk structuurplan Vlaanderen legt slechts minimaal 25 w/ha op in stedelijk gebied

50 Sleutel tot het bereiken van hoge densiteiten Zorg voor een goed doordachte public-private gradiënt in de groene buitenruimten. Culemborg (NL). De ecowijk EVA-Lanxmeer

51

52 Groene zones public-private gradiënt 4 Zone 1: Privé tuinen met beschutte terrassen Zone 2: geleidelijke overgang privé naar gemeenschappelijk (mandelig) gebied, zitjes, speelplekken Zone 3: intensief gebruikte openbare ruimte, parkachtig, eetbaar landschap Zone 4: Stadsboerderij met educatieve en sociale functies Zone 5: waterwingebied, natuurlijke oevers

53 Detaillering public-private gradiënt Zones in EVA-Lanxmeer: Private tuinen 2. Semipublieke hof is mandelig terrein 3. Publiek park 4. Publieke stadsboerderij 5. Publieke natuur langs en in rivierarm

54 Semipublieke hofjes als verbindend element.

55 Overgang van de privé tuinen naar de publieke zones Langzame overgang tussen de private tuinen en de publieke blauwgroene omgeving.

56 Zicht vanuit de living door de private tuin naar de publieke groenzone. Of hoe een kleine tuin (voor de kinderen) reusachtig groot wordt

57 Is een doordachte public-private gradiënt ook in de binnenstad mogelijk? Casestudy Kolding (DK).

58 Casestudy Kolding (DK).

59

60 Wadi voor infiltratie van wit water Zwart en grijs water worden gezuiverd in een plantenzuivering

61 Planten-waterzuiverings-station (PWZ) in Kolding (DK), in een glazen piramide, midden van de semi-publieke tuin.

62 De gemeente beheert de semipublieke binnentuin, in ruil voor selectieve toegankelijkheid voor het publiek Kolding (DK) Utrecht (NL)

63 Risico: privatisering van de buitenruimten tot een ecoghetto voor de happy few. Malmö (S) Culemborg (NL) Copenhagen (DK)

64 Semipublieke tuinen in de ecowijken Loretto-areal en Französisches Viertel (Tübingen, D)

65 Zorg voor een goed doordachte public-private gradiënt tussen functies van de gebouwen op wijkniveau. Roskilde (DK). Ecowijk Munksøgård.

66 Groepeer parkeren net even verderop buiten de ecowijk. Freiburg (D). Ecowijk Quartier Vauban

67 Gemeenschappelijk en centraal parkeren in Brondby (DK)

68 Parkeren in EVA-Lanxmeer (Culemborg) 1. Geconcentreerd parkeren in de periferie 2. Parkeernorm ca Buurtauto s Wheels4all (nu 6 st.): autodelen 4. Parkeernorm bedrijven nabij station; 1:100 m 2 5. Parkeernorm bedrijven overig: 1:50 m 2

69 Zorg voor een goed doordachte public private gradiënt binnen in de gebouwen. Sociale huisvesting in Zürich (CH) (Werdwies) met op het gelijkvloers een gemeenschappelijke wasserette (laundry): sociale cohesie gegarandeerd

70 Fietsvriendelijk ontwerp in de autovrije stadswijk Stellwerk 60 (Köln, Duitsland). Gemeenschappelijke ingang en fiets stalplaats.

71 Zorg voor een goed doordachte public private gradiënt binnen in de gebouwen. (Culemborg, NL). Seniorenhuis Het Kwarteel in de ecowijk EVALanxmeer met een aantal gemeenschappelijke voorzieningen (onder meer logeerkamers) in het donker getinte ronde bouwdeel

72 Ecodorp Sieben Linden. (gemeente Poppau, D). Centraal gebouw met keuken, bibliotheek, gastenkamers en seminarie ruimten. Op de voorgrond een gemeenschappelijke ecologische zwemvijver. Gemeenschappelijke houtvoorraad met een collectieve PV-installatie

73 Ecodorp Keuruu (Fin.) Gemeenschappelijke voorzieningen in het community house.

74 Findhorn Ecovillage (Scotland, UK), Veel meer voorbeelden kan je vinden op de website van the global ecovillage network.

75 CONCLUSIE (1): Naar klimaatbestendige stedenbouw. Lobbensteden kunnen de aangekondigde klimaatswijzigingen (van temperatuur en neerslagverdeling) beter opvangen, want ze: Vertonen aaneengesloten blauwgroene vingers waarin overtollig regenwater kan infiltreren, zodat afwaarts de stad overstromingen worden vermeden. Ecologisch groenbeheer kan er bovendien de urbane biodiversiteit sterk vergroten. Milderen het stedelijk hitte-eiland effect, want blauwgroene vingers zorgen voor ventilatie van de centra.

76 CONCLUSIE (2): Naar klimaatbestendige stedenbouw. Lobbensteden kunnen ernstiger klimaatswijzigingen helpen voorkomen, want ze: Vertonen grote compactheid en densiteit in de stadslobben en kunnen daardoor worden gedragen door rendabele bovengrondse openbaar (light)railvervoer assen. Hebben een aanzienlijk lagere CO 2 uitstoot door kansen op collectieve warmtelevering (WKK aangesloten op stadsverwarmingsnet) en kansen op rendabel openbaar vervoer in de stadslobben.

77 Duurzame stedenbouw in Vlaanderen. ROMBAUT, E. & E. HEUTS Duurzame Stedenbouw in woord en beeld. Gids met praktijkvoorbeelden voor de transitie naar een ecopolis. Boek samengesteld voor VIBE vzw en ABLLO vzw (i.s.m. KaHo Sint-Lieven dep. Sint-Niklaas en het departement voor architectuur en stedenbouw Sint-Lucas Gent/Brussel). Uitgeverij Die Keure 164 pp. ill. D/2010/0147/260 ; ISBN

78 Verder lezen?