De Nederlandse binnenvaart zet koers richting de Twentse binnenhavens

Transcriptie

1 De Nederlandse binnenvaart zet koers richting de Twentse binnenhavens Onderzoek naar succesvolle handelingswijzen voor het versterken van de Enschedese binnenhaven

2 Afstudeerscriptie Jelle de Waart Ruimtelijke ordening en Planologie 2

3 Voorwoord Voor u ligt het afstudeeronderzoek voor de opleiding Ruimtelijke ordening en Planologie van t Saxion te Deventer. Het afstudeeronderzoek is uitgevoerd bij de gemeente Enschede, zij was tevens opdrachtgever. Dit onderzoeksrapport heeft betrekking op het herstructureringsproject van de Binnenhaven in Enschede. Doel van het onderzoek was het vinden van succesvolle handelingswijzen bij het versterken van de watergebonden functie van de Binnenhaven. De resultaten zijn mede voort gekomen uit een aantal casestudies bij binnenhavens in Nederland. Met behulp van het literatuuronderzoek is de huidige situatie rondom binnenvaart in Nederland onderzocht. De casestudies zijn uitgevoerd bij vergelijkbare referentieprojecten binnen Nederland. De resultaten vormen de basis van de aanbevelingen voor het project herstructurering Binnenhaven van de gemeente Enschede. Het afstudeerrapport begint met een samenvatting van het document, waarna in de inleiding de aanleiding en onderzoeksopzet wordt beschreven. Hoofdstuk 2 beschrijft de groeiende positie van de Nederlandse binnenvaart en het belang van de binnenhavens. De ontwikkelingen rondom de binnenhaven van Enschede zijn uitgewerkt in hoofdstuk 3. De hoofdpunten van de casestudies staan in hoofdstuk 4. In het daarop volgende hoofdstuk staat het advies aan de gemeente Enschede. De bijlagen geven een uitgebreide beschrijving van de casestudies. Opdrachtgever De gemeente Enschede fungeerde als opdrachtgever van de afstudeeropdracht. Rien Wilderink, projectleider bij de gemeente Enschede en Irma Lissberg-Grondstra begeleidden het afstudeertraject. Hierbij was Irma Lissberg het directe aanspreekpunt, waarmee wekelijks de voortgang werd besproken. Mijn dank gaat uit naar de opdrachtgever en de begeleiding vanuit Saxion. De afstudeerperiode heb ik als een leerzame periode ervaren. De gemeente bood de volledige mogelijkheid om mee te werken in de ambtelijke organisatie. Daarnaast bedank ik de overige betrokkenen, zoals de referentieprojecten, voor hun bijdrage. Jelle de Waart 29 mei

4 4

5 Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Opdrachtgever... 3 Inhoudsopgave... 5 Samenvatting... 6 Hoofdstuk 1: Inleiding Aanleiding en relevantie Begeleiding en organisatie Competenties Probleemstelling Onderzoeksvragen Afkadering Onderzoeksopzet Hoofdstuk 2: de groeiende positie van de Nederlandse binnenvaart Ontwikkeling Nederlandse binnenvaart Binnenhavens Capaciteit Nederlandse binnenhavens Binnenvaart Regio Twente Binnenhavens Twente Hoofdstuk 3: Project herstructurering Binnenhaven Herstructurering bedrijventerrein Havengebied Functie Binnenhaven Kansen project Binnenhaven Financiële middelen Hoofdstuk 4: Relevante referentieprojecten Afkadering referentieprojecten Selectie referentieprojecten Resultaat casestudies Extra studies Hoofdstuk 5: advies aan de gemeente Enschede Adviespunten Zelfreflectie Bronnen Korte samenvatting Lijst met trefwoorden Bijlagen Bijlage 1: Casestudies referentieprojecten Bijlage 2: Interviewvragen Bijlage 3: Scheepstypen gekoppeld aan vaarklassen Bijlage 4: Eisen watergebonden bedrijven aan kade en kavel Bijlage 5: Voorgenomen situatie Binnenhaven Contactgegevens onderzoek binnenhavens Met dank aan

6 Samenvatting Het opvangen van de groei van het goederenvervoer is een belangrijke uitdaging voor Nederland. Dit wil de overheid zoveel mogelijk via de binnenvaart en het spoor opvangen, zodat er een betere benutting van het totale infrastructurele netwerk ontstaat. Ongeveer 30% van het totale vervoerde gewicht van goederen in of via Nederland gaat via de binnenvaart. De groei van de Rotterdamse haven met onder meer de realisatie van de 2 e Maasvlakte heeft een belangrijk aandeel in de ontwikkelingen van de Nederlandse binnenvaart. Door maatschappelijke ontwikkelingen is het belang van vervoer over water weer extra onder de aandacht gekomen. Het efficiënt functioneren van de binnenvaart is altijd afhankelijk van de aanwezigheid en capaciteit van de binnenhavens. De binnenhavens vormen een belangrijke schakel in het Nederlandse vaarwegennetwerk. Het zijn belangrijke knooppunten voor de regionale economische structuur en kunnen samen met de vaarwegen de bereikbaarheidsproblemen over de weg verminderen. Via regionale samenwerking proberen de Twentse binnenhavens een sterke eenheid te voren als achterland van de Rotterdamse haven en de verbindende rol met Duitsland. Een verbetering van de logistieke sector in Twente kan duizenden nieuwe arbeidsplaatsen opleveren. De groeiende positie van de Nederlandse binnenvaart biedt kansen voor de Enschedese Binnenhaven. De binnenhaven bevindt zich aan het uiteinde van het Twentekanaal aan de westkant van Enschede. Het terrein maakt onderdeel uit van een groot en belangrijk bedrijventerrein Havengebied. Met het masterplan van 2005 is al aangezet tot de herstructurering van het totale bedrijventerrein. Hoofddoelstellingen van de herstructurering van deelgebied de binnenhaven zijn het behoud van bestaande werkgelegenheid, creëren van nieuwe werkgelegenheid en een verbetering van de fysieke uitstraling van het terrein. Dit hoopt men te realiseren door een efficiënter ruimtegebruik. Vanaf 2009 werkt de gemeente aan een versterking van de havenfunctie. De gemeente Enschede hoopt uit vergelijkbare referentieprojecten succesvolle handelingswijzen en randvoorwaarden te kunnen halen, om aan de doelen te voldoen. Gekozen is voor de (geherstructureerde) binnenhavens van Drachten, de Drechtsteden, Wageningen en Maastricht. Dit zijn allen binnenhavens met overslag van bulkgoederen en ruimte voor middel- en zware industrie. De verantwoordelijke gemeenten en regio s hebben allen de doelstelling om de functie van de binnenhavens te behouden dan wel te versterken. Drachten De binnenhaven van de gemeente Smallingerland op bedrijventerrein De Haven te Drachten is de grootste overslaghaven voor meststoffen, voedingsproducten en veevoeder. Het is één van de grootste bedrijventerreinen in Noord Nederland en het enige terrein in Friesland waar bedrijven met een milieucategorie 5 zich kunnen vestigen. Sinds enkele jaren is het terrein uitgebreid met een nieuwe insteekhaven, deze is uitsluitend bedoeld voor watergebonden bedrijven. 6

7 Drechtsteden De Regio Drechtsteden vormt een belangrijk knooppunt voor vervoer over water, spoor en wegen. Een groot deel van de bedrijventerreinen bestaat uit watergebonden kavels met voornamelijk particuliere kades. De havens hebben te maken met een schaalvergroting van de binnenvaartschepen en een toenemende vraag naar watergebonden kavels. De omvang van de binnenhaven in de Regio Drechtsteden staat niet in verhouding met de overige bepaalde referentieprojecten. Toch is er een casestudie uitgevoerd, wegens de participatie van het Havenbedrijf Rotterdam en het continue herstructureringsproces. Wageningen De Rijnhaven van Wageningen is een binnenvaarthaven voor uitsluitend watergebonden bedrijven en heeft een belangrijke regionale functie. De binnenhaven heeft een belangrijke functie in de aan- en afvoer van producten voor de intensieve veehouderij in Midden Nederland. Er bevindt zich in de haven ongeveer 700 meter openbare kade. De gemeente Wageningen is zowel de eigenaar als de beheerder van de binnenhaven en bijbehorende kadeconstructies. Maastricht De binnenhaven van Maastricht is onderdeel van het bedrijventerrein Beatrixhaven. Het terrein is een vestigingsplaats voor bedrijven met een zware milieucategorie. Goederen kunnen er worden overgeslagen via de weg, het spoor of over het water. De milieuruimte en goede overslagmogelijkheden hebben er aan bij gedragen dat er een aantal grote staalbedrijven zich hebben gevestigd. Naast de beschreven referentieprojecten zijn er nog een aantal interessante ontwikkelingen rondom binnenhavens in Nederland. Gekozen is om de voor Enschede belangrijke ontwikkelingen in de binnenhavens van Moerdijk en Hengelo nader uit te analyseren. Uit de analyse van de resultaten uit de referentieprojecten is een advies ontstaan aan de gemeente Enschede. De belangrijkste aanbevelingen zijn; - Streef naar een maximaal bakvormig vaarprofiel. - Stuur op optimaal gebruik van de kades en kavels - Voer acquisitie op bedrijven uit de omgeving die gebruik willen maken van de overslagfaciliteiten van de nieuwe kades. - Coördineer de werkzaamheden van de toekomstige Twentse havenorganisatie vanaf strategische locaties nabij de Twentekanalen. - Verkrijg inzicht in de vraag en het aanbod van watergebonden kavels in de volledige regio Twente. - Coördineer regionaal het aantal ligplaatsen en energievoorzieningen langs de Twentekanalen. 7

8 8

9 Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Aanleiding en relevantie 1.2 Begeleiding en organisatie 1.3 Competenties 1.4 Probleemstelling 1.5 Onderzoeksvragen 1.6 Afkadering 1.7 Onderzoeksopzet 9

10 1.1 Aanleiding en relevantie Het onderzoek Logistieke draaischijf Twente (Buck, 2012) toont aan dat een verbetering van de logistieke sector in Twente duizenden nieuwe arbeidsplaatsen kan opleveren. Daarin speelt een versterking van de verschillende transportsystemen op de as van Rotterdam naar Berlijn, Polen, Rusland en Scandinavië een belangrijke rol. Mede daarom is bereikbaarheid één van de economische thema s in de economische visie Enschede voor Belangrijk uitgangspunt is de optimale bereikbaarheid van het havengebied. Hiermee wil men inspelen op internationale en nationale ontwikkelingen, waarbij het belang van efficiënt en duurzaam transport steeds groter wordt. In 2005 heeft de gemeenteraad van Enschede het Masterplan Herstructurering Havengebied vastgesteld. Met dit masterplan is de grootschalige herstructurering van het bedrijventerrein ingezet. Op basis van dit plan wordt sinds 2005 de herstructurering per deelgebied uitgevoerd. De binnenhaven van Enschede is één van deze deelgebieden. Vanaf 2009 wordt gericht gewerkt aan een versterking van de watergebonden functies in de binnenhaven en een uitbreiding van de (bulk)overslag. De gemeente streeft in samenwerking met de ondernemers naar een herstructurering van de binnenhaven, waarbij het versterken en creëren van watergebonden kavels een belangrijke doelstelling is. De snel groeiende ontwikkelingen rondom de binnenvaart en het regionale belang van het project Binnenhaven vragen om kennis en knowhow bij de gemeente Enschede. De gemeente is op zoek naar binnenlandse voorbeeldprojecten, die het versterken van de binnenhaven functie als doel hebben. Men hoopt uit de referentieprojecten succesvolle handelingswijzen en randvoorwaarden te kunnen halen. Deze hebben vooral betrekking op ontwerp, juridische, organisatie en acquisitie&marketing aspecten. 10

11 1.2 Begeleiding en organisatie Vanuit Saxion is de afstudeerder begeleid door docent Johan Timmerman. Een aantal keer is er een intervisiemoment georganiseerd, waarbij met een aantal medestudenten de voortgang van het afstuderen werd besproken. De afstudeerperiode liep van 9 januari 2012 tot eind juni Het afstudeeronderzoek is uitgevoerd binnen de organisatie van de Gemeente Enschede. De gemeente heeft bijna inwoners en is de elfde gemeente van Nederland. De gemeentelijke organisatie telt ongeveer 1500 werknemers. De afstudeerder was in dienst van het projectbureau en werkzaam bij het programma Economie en Werk. De gemeente gaf de mogelijkheid om mee te draaien binnen de reguliere bijeenkomsten en overleggen van het project. Het programma is ambtelijk opdrachtgever van het project Herstructurering Havengebied. De interne projectgroep herstructurering Binnenhaven is verantwoordelijk voor de gemeentelijke werkzaamheden binnen het project. Daarnaast was er regulier een ambtelijk overleg met de Regio Twente middels het projectoverleg van het regionale binnenhaventeam. Afbeelding 1; Luchtfoto van de Enschedese binnenhaven (Gemeente Enschede, 2012). 11

12 1.3 Competenties Tijdens de afstudeerperiode is gewerkt aan algemene HBO- en beroepscompetenties. Binnen de organisatie van de gemeente Enschede waren er voldoende mogelijkheden om in de competenties een verbeterslag te maken. Daar waar het gaat om de algemene competenties zijn vooral alle onderdelen van toegepast onderzoek doen belangrijk. Het afstudeeronderzoek met bijbehorende scriptie gaf de ideale mogelijkheid tot verbetering van onderzoeksvaardigheden. Daarnaast werd de kans geboden om deel te nemen aan ambtelijk projectoverleg van de gemeente en de regio. Een uitgebreide beschrijving van de toepassing van de competenties tijdens de afstudeerperiode staat in hoofdstuk 6 Zelfreflectie. 1.4 Probleemstelling De duidelijke vraagstelling en opdrachtbeschrijving van de gemeente Enschede heeft geleid tot de volgende probleemstelling; Wat kan de gemeente Enschede leren van relevante referenties met watergebonden functies, om de havenfunctie van de Enschedese Binnenhaven te versterken? 1.5 Onderzoeksvragen In de eerste weken van de afstudeerperiode is er een werkplan opgesteld, waarin de volgende onderzoeksvragen zijn geformuleerd; 1. Wat is de huidige status van het herstructureringsproject Binnenhaven te Enschede en wat zijn de door de gemeente gestelde doelstellingen voor de Binnenhaven en bijbehorende watergebonden functies? 2. Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen in de Nederlandse binnenvaart en hoe kan het project herstructurering Binnenhaven hier op inspelen? 3. Welke (geherstructureerde) binnenhavens met watergebonden functies, die voldoen aan de afkadering, kunnen dienen als voorbeeld voor de herstructurering van de Enschedese Binnenhaven? 4. Wat kan de gemeente Enschede leren van deze referentieprojecten en welke succesvolle handelingswijzen kan men meenemen in het project Binnenhaven? 12

13 1.6 Afkadering Er is een duidelijke afkadering gemaakt waar het gaat om de referentieprojecten. Om voldoende input te kunnen leveren aan het project van de gemeente Enschede moet er sprake zijn van enige vergelijkbaarheid. Daarom is gekozen voor binnenhavens; - met goederenoverslag (geen container) - met watergebonden kavels (geen zeehavens) - binnen Nederland - met functie behoud - met zware / middelzware industrie Een uitgebreide beschrijving van onder andere de keuze en vergelijkbaarheid van de referentieprojecten valt te lezen in hoofdstuk 4 van dit document. De Enschedese binnenhaven richt zich op de op- en overslag van bulkgoederen. Vanwege de naastgelegen containerterminal in Hengelo focust men zich niet op containervervoer. De CTT heeft nog voldoende uitbreidingsmogelijkheden en bedient tevens bedrijven uit Enschede. Dit onderzoeksrapport zal zich daarom ook beperken tot een beschrijving van het containervervoer over water in Nederland en de ontwikkelingen rondom de containerterminal in Hengelo. 1.7 Onderzoeksopzet Het vereiste onderzoek dat nodig is voor de beantwoording van de onderzoeksvragen vond plaats door middel van literatuuronderzoek en interviews met betrokkenen van referentieprojecten. Met het literatuuronderzoek is de huidige situatie rondom binnenhavens in Nederland onderzocht. Het belangrijkste onderdeel van het totale onderzoek is de bepaling van de juiste en relevante referentieprojecten. De referentieprojecten zijn aan de hand van een afkadering en in samenspraak met de gemeente bepaald. Op de referentieprojecten is een casestudie uitgevoerd, doormiddel van literatuuronderzoek, interviews en een locatiebezoek. Een uitwerking van de casestudies is te vinden in hoofdstuk 4. De resultaten van de casestudies zijn geanalyseerd met interne en externe betrokkenen bij het herstructureringsproject. Onder andere met de Regio Twente, Luit Hoogenberg, Schuttevaer en interne projectgroepleden is over de bevindingen gesproken. De geanalyseerde resultaten vormen de basis voor het advies aan de gemeente Enschede. 13

14 14

15 Hoofdstuk 2: de groeiende positie van de Nederlandse binnenvaart 2.1 Ontwikkeling Nederlandse binnenvaart 2.2 Binnenhavens 2.3 Capaciteit Nederlandse binnenhavens 2.4 Binnenvaart Regio Twente 2.5 Binnenhavens Twente 15

16 2.1 Ontwikkeling Nederlandse binnenvaart Het opvangen van de groei van het goederenvervoer is een belangrijke uitdaging voor Nederland. Dit wil de overheid zoveel mogelijk via de binnenvaart en het spoor opvangen, zodat er een betere benutting van het totale infrastructurele netwerk ontstaat. De Nederlandse binnenvaart vormt een belangrijke logistieke schakel in het vervoer van goederen over de bevaarbare waterwerken. Nederland beschikt over een uitgebreid logistiek netwerk met hoogwaardige zeehavens en een uitgebreid en kwalitatief goed vaarnetwerk. Het goederentransport over water is een onmisbaar onderdeel van het logistieke systeem en daarmee voor de import en export in West- Europa. Zonder de binnenvaart zou Rotterdam niet veruit de grootste haven van Europa kunnen zijn. De Nederlandse industrie profiteert van de goede vervoersmogelijkheden, transportkostenvoordelen en werkgelegenheid van de binnenvaart. Ongeveer 30% van het totale vervoerde gewicht van goederen in of via Nederland gaat via de binnenvaart. (Ecorys, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2010) Door maatschappelijke ontwikkelingen is het belang van vervoer over water weer extra onder de aandacht gekomen. Een tweetal van deze ontwikkelingen zijn het dichtslibben van het wegennet en de vraag naar duurzame transportoplossingen. Er wordt een grote groei verwacht van de binnenvaart in Nederland. Deze groei zal mede ontstaan door de uitbreiding van de Rotterdamse haven met de tweede Maasvlakte. In het totale goederenvervoer krijgt de binnenvaart een steeds groter marktaandeel ten koste van het wegvervoer. Mede door innovaties in de binnenvaart wordt het vervoer over water betrouwbaarder, goedkoper en duurzamer ten opzichte van rail- en wegvervoer. (Ecorys, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2010) Soorten transport De binnenvaart heeft zich ontwikkeld tot een transportvorm die vrijwel elke vorm van lading kan vervoeren. Daarnaast is het vervoer over water relatief veilig, duurzaam, milieuvriendelijk en betrouwbaar. De overslag van goederen is onder te verdelen in het vervoer van bulkgoederen en het containervervoer over water. Vooral in het vervoer van bulkgoederen is de binnenvaart dominant. Bulkgoederen worden niet per stuk verpakt en geladen, maar los in het ruim van een schip, vrachtwagen of wagon. Vanwege de ligging van industrieën aan de grote vaarwegen heeft de binnenvaart een aantrekkelijke vervoersmodus en is daarmee marktleider in het vervoer van ertsen, kolen, zand, grind en chemische producten. Het meeste containervervoer per binnenvaartschip is internationaal. Het binnenlands containervervoer is, vooral door de kleinere afstanden, een kleinere markt. 16

17 Groei Rotterdamse haven De groei van de Rotterdamse haven met onder meer de realisatie van de 2 e Maasvlakte heeft een belangrijk aandeel in de ontwikkelingen van de Nederlandse binnenvaart. Het havenbedrijf Rotterdam zet in op het vergroten van het aandeel van de binnenvaart om de zeehaven ook in de toekomst bereikbaar te houden. Ten aanzien van de containerterminals op de 2 e Maasvlakte is afgesproken dat in % van de aan- en afvoer via de binnenvaart gaat. Deze afspraak vergroot het aandeel van de binnenvaart in het achterlandvervoer. Daarnaast zorgt de toenemende druk op het wegvervoer, de ontwikkeling van containertransferia en de verdergaande containerisering van goederen voor een verdere groei van het containervervoer in Nederland. Volgens de marktverwachting zal de vraag naar vervoer van bulkgoederen via het water de komende jaren, na de huidige afname van het vervoer door de crisis, een lichte tot matige groei doormaken tot Deze groei wordt vooral gedragen door nieuwe goederenstromen, zoals het vervoer van biomassa en biodiesel, afval, recycling, metaal en in bepaalde regio s door zand- en grindvervoer voor nieuwe infrastructuur. (Ecorys, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2010) De rijksoverheid beschrijft in de structuurvisie (2012) de ambitie om een vlot, betrouwbaar rijksvaarwegennetwerk te realiseren, waarbij gestreefd wordt naar een wachttijd van maximaal 30 minuten voor schepen bij sluizen en bruggen. Dit betekent onder andere dat het Rijk bij het beheer en onderhoud van het vaarwegennetwerk prioriteit geeft aan de belangrijkste achterlandverbindingen. (Ministerie van Infrastructuur en Milieu, 2012) Concurrentiepositie binnenvaart De concurrentiepositie van de binnenvaart hangt erg af van de vervoersstroom, de vervoersafstand en het eventuele voor- en natransport. Ondernemers zullen vrijwel altijd kiezen voor de goedkoopste en betrouwbaarste vervoersstroom. Voor hen is de logistiek altijd een kostenpost. Goederenvervoer over water wordt gezien als een milieuvriendelijk (zie tabel 1) en financieel aantrekkelijk alternatief voor vervoer over de weg. In het geval van de binnenvaart zijn de bestemming, het type schip en het soort lading belangrijk voor het bepalen van de kostprijs. De binnenvaart heeft mede dankzij de grote volumecapaciteit een goede positie. (Bureau Voorlichting Binnenvaart, 2011) Tabel 1; Uitstoot per tonkilometer in 2008 en 2030 naar type emissie Tabel 2 geeft de maatschappelijke voordelen van het vervoer per binnenvaart ten opzichte van vrachtwagens en treinen weer. Hieruit blijkt dat de maatschappelijke baten van het vervoer per binnenvaartschip groot zijn. 17

18 Binnenvaart is de meest kostenefficiënte en duurzame manier van transport. Een gemiddeld binnenvaartschip heeft plaats voor de lading van 60 vrachtwagens. Het gebruik van schepen vermindert de filedruk op de wegen en de capaciteitsproblemen op het spoor. Hiermee worden veel vervoersbewegingen opgevangen en wordt de CO2-uitstoot verminderd. Tabel 2; Transportkostenvoordeel t.o.v. vervoer per vrachtwagen (Gemeente Smallingerland en Oranjewoud, 2008) 18

19 Vaarklassen De Nederlandse vaarwegen zijn verdeeld in vaarklassen en bestaan uit rivieren, meren en kanalen. De vaarwegen worden met CEMT-klasses aangeduid om de afmetingen van vaarwegen in West-Europa op elkaar af te stemmen. De vaarklassen zijn gekoppeld aan de maximale afmetingen van een binnenvaartschip. Hiermee geeft de klasse aan of de vaarwegen met bijbehorende kunstwerken al dan niet bevaarbaar zijn voor een schip met een bepaalde afmeting en laadvermogen. Afbeelding 2 schetst de CEMT-klasses van de vaarwegen in Nederland. In bijlage 3 staan de scheepstypen beschreven die horen bij een bepaalde vaarklasse. Afbeelding 2; Vaarwegen CEMT-klasse II en hoger in Nederland (Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2002) 19

20 2.2 Binnenhavens De binnenhavens vormen een belangrijke schakel in het Nederlandse vaarwegennetwerk. Het efficiënt functioneren van de binnenvaart is altijd afhankelijk van de aanwezigheid en capaciteit van de binnenhavens. De Nederlandse Vereniging van Binnenhavens (2004) omschrijft de binnenhavens in Nederland als belangrijke vestigingsplaatsen voor industriële/logistieke bedrijven en multimodale knooppunten in transportketens. Ze definiëren binnenhavens als een goederenoverslagpunt of terminal gelegen aan een vaarweg, alsmede de aan deze overslagfaciliteit verbonden bedrijventerrein en bedrijvigheid. Een binnenhaven heeft een drietal functies; - een knooppunt in transportketens. - een vestigingsplaats voor industrie en dienstverlening. - een onderdeel van (internationale) productienetwerken. Afbeelding 4 geeft de belangrijkste zeehavens, binnenhavens en vaarwegen in Nederland weer. In 2006 hadden 210 gemeenten één of meerdere binnenhavens. Hiervan hadden er 50 een overslag van meer dan 1 miljoen ton goederen over water. De belangrijkste goederensoort die in de meeste binnenhavens wordt overgeslagen is ruwe mineralen en bouwmaterialen. Daarnaast heeft het vervoer van aardoliën, ertsen en vaste brandstoffen naar de zeehavens van Rotterdam en Amsterdam een groot aandeel. (Ecorys, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2010) Afbeelding 3;Totale overslag goederensoorten via water naar binnenhavens (CBS, 2006) 20

21 Afbeelding 4;Netwerk van vaarwegen en havens in Nederland (Ecorys, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2010) 21

22 2.3 Capaciteit Nederlandse binnenhavens Het ministerie van Verkeer en Waterstaat heeft in 2010 een landelijke capaciteitsanalyse van de binnenhavens laten uitvoeren. Het belangrijkste doel van deze studie was bepalen of de capaciteit van de binnenhavens voldoende is om de toekomstige vraag naar goederenvervoer via water op te vangen. Men verwacht geen tekort aan capaciteit om de vraag naar vervoer van bulkgoederen over water te kunnen opvangen, waarbij het behouden en onderhouden van bestaande natte terreinen en infrastructuur een belangrijke voorwaarde is. Een belangrijke voorwaarde is dat natte kavels uitsluitend aan watergebonden bedrijven uitgegeven worden. En dat bestaande natte terreinen beter worden benut. Mede dankzij Rijksinvesteringen via de Quick Wins regeling Binnenhavens zal de capaciteit in 2020 van de containerterminals in Nederland voldoende zijn om de groei van containerstromen op te kunnen vangen. Er is geïnvesteerd in de verlenging van kades, uitbreiding van terreinen en er worden nieuwe terminals gerealiseerd. (Ecorys Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2010) Om in te spelen op de ontwikkelingen in de binnenvaart heeft het Rijk al in 2007 het programma Quick Wins Binnenhavens opgesteld. Deze regeling komt voort uit de Nota Mobiliteit. De logistieke sector is één van de economische topsectoren, waarop het rijksbeleid en bedrijfsleven inzetten op een verdere ontwikkeling. (Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2007). 22

23 2.4 Binnenvaart Regio Twente De Regio Twente werkt samen met gemeenten, provincie Overijssel, instellingen en bedrijfsleven aan een economisch duurzame en sterke regio. Belangrijk punt in het ontwikkelingsprogramma de Agenda van Twente (2007) is de bereikbaarheid van economische kerngebieden via de weg en het water. De Regio stimuleert het vervoer over water door het wegnemen van infrastructurele knelpunten en het ontwikkelen van regionale multimodale faciliteiten voor de overslag van goederen. De binnenhavens zijn belangrijke knooppunten voor de regionale economische structuur en kunnen samen met de vaarwegen de bereikbaarheidsproblemen over de weg verminderen. Via regionale samenwerking proberen de Twentse binnenhavens een sterke eenheid te voren als achterland van de Rotterdamse haven en de verbindende rol met Duitsland. Samen met de gemeenten Almelo, Enschede, Hengelo, Hof van Twente en Twenterand, het bedrijfsleven, de Kamer van Koophandel, de provincie Overijssel en Rijkswaterstaat Oost-Nederland heeft de Regio de Binnenhavenvisie Twente (2008) opgesteld. Doel van deze gezamenlijke visie is het in beeld brengen van het functioneren van de regionale binnenhavens en de kansen voor de toekomst van de binnenhavens en vaarwegen van de regio Twente. In de binnenhavenvisie worden concrete uitvoeringsmaatregelen genoemd voor de verbetering van de bereikbaarheid, leefbaarheid en het vervoer over water in de regio. Voor de uitvoering van de Binnenhavenvisie is een binnenhaventeam gevormd. Hierin zijn bovengenoemde partijen vertegenwoordigd, waarmee structureel bestuurlijk en ambtelijk overleg wordt gevoerd. Het voornemen is om in de nabije toekomst een Twents Havenbedrijf op te richten. Rijkswaterstaat speelt hierop in met de plannen voor het verruimen van het Twentekanaal en de uitbreiding van de sluis bij Eefde. Het rijk, de regio Twente en de gemeenten investeren in de herstructurering van de bestaande binnenhaventerreinen in Twente. Ze werken aan de ontwikkeling van de havengebieden, waarbij de focus ligt op het creëren van ruimte voor bestaande en nieuwe watergebonden bedrijven, verbeteren van de ontsluiting van de havengebieden via de weg en het uitbaggeren van de havens. (Regio Twente, 2008) 23

24 Afbeelding 5: Huidig netwerk van binnenhavens in Twente (Regio Twente, 2008) 24

25 2.5 Binnenhavens Twente De binnenhavens in de regio Twente zijn gelegen aan de Twentekanalen en de zijtak naar Almelo. Vanaf de Sluis Eefde zijn de binnenhavens van Lochem, Markelo en Goor bereikbaar voor vaarklasse Va schepen. De binnenhavens van Delden, Almelo, Hengelo en Enschede zijn te bereiken door schepen met een maximale vaarklasse van IV (zie afbeelding 5 en 6). De Twentse binnenhavens zijn belangrijke vestigingsplaatsen voor de zoutproductie, zand- en grindbedrijven en betoncentrales, bouwstaalbedrijven, veevoederindustrie, recycling industrie, aardolieproducenten en metaalindustrie. Deze bedrijven zijn veelal afhankelijk van het vervoer over water. In totaal maken ruim dertig aan het water gelegen bedrijven direct gebruik van de binnenhavens in Twente. Afbeelding 6: Factsheet functie en ontsluiting binnenhavens Twente (Regio Twente, 2008) In Hengelo bevindt zich de Combi Terminal Twente, met deze binnenlandse containerterminal behoort de binnenhaven van Hengelo tot de grootste tien van Nederland. Het vervult een belangrijk logistiek knooppunt voor containerstromen van en naar het achterland van de zeehavens. Tientallen niet aan het water gelegen bedrijven maken gebruik van de CTT in Hengelo en de openbare kades in Twente. Met de totale overslagcapaciteit van de binnenhavens in Twente is de regio de op één na grootste binnenhaven van Nederland. De uitbreiding van de Rotterdamse haven met de 2 e Maasvlakte en de containeroverslag groei via de binnenvaart op nationaal niveau zal ook een impuls voor CTT in Hengelo opleveren. 25

26 Afbeelding 7: Combi Terminal Twente in de binnenhaven van Hengelo De binnenhavengerelateerde activiteiten van bedrijven in Twente leveren voor de regio een directe werkgelegenheid van ongeveer arbeidsplaatsen op. Daarnaast zijn de binnenhavens van groot belang voor de bereikbaarheid en leefbaarheid van Twente. De schepen vangen een groot aantal vrachtwagenbewegingen op, die anders de luchtkwaliteit en leefbaarheid van de steden in kernen in Twente zouden aantasten. (Regio Twente, 2008) Toekomstige ontwikkelingen Twente 1. Professionalisering havenbeheer Het binnenhaventeam van de Regio Twente heeft de ambitie om samen te werken bij de verdere professionalisering van het havenbeheer in Twente. Momenteel zijn de leden van de gemeenten vertegenwoordigd in een ambtelijk havenoverleg, waarbij tevens de Kamer van Koophandel, Rijkswaterstaat en Schuttevaer vertegenwoordigd zijn. Onderzocht wordt of een verdere samenwerking realistisch is, waarbij de binnenhavens gezamenlijk een havenbedrijf of havenschap vormen. Een dergelijke organisatie neemt dan de taken van de gemeenten ten aanzien van de binnenhavens over. Dit kan leiden tot bijvoorbeeld een gezamenlijke inning van havengelden. 2. Verruiming Twentekanaal Het beperkt vaarwegprofiel van het Twentekanaal (klasse IV) voorbij Delden wordt gezien als een knelpunt voor de externe bereikbaarheid. In 2008 heeft Rijkswaterstaat, beheerder van de Twentekanalen, de verdieping en verbreding van het traject Eefde Delden afgerond. Rijkswaterstaat is bezig met de planstudies voor de 2 e fase van de verruiming. De ontwikkeling van de Binnenhavenvisie biedt de mogelijkheid om de verbreding en verdieping van het traject Delden - Enschede in een breder ruimtelijk-economisch perspectief te plaatsen en onder de aandacht te brengen. De opwaardering van het vaarwegprofiel naar vaarklasse Va is nodig om in te spelen op de schaalvergroting en verwachte groei van de binnenvaart. 26

27 3. Aanleg nieuwe kades Volgens Ecorys (2010) zijn de volgende maatregelen belangrijk om de capaciteit van de binnenhavens te vergroten; - Op diepte houden/brengen van de havens en vaarwegen. - Opwaarderen, verlengen en aanleg van openbare kade infrastructuur. - Herstructurering van terreinen. In totaal beschikt de Regio Twente over 3000 meter openbare kades, hiervan is 400 meter gemoderniseerd (Almelo). Mede door de Quick Wins zal een groot deel van de verouderde kades worden opgeknapt. De aanvragen zijn verdeeld in een drietal tranches, waarbij de aanvraag van Enschede is meegenomen en toegewezen in het eerste tranche uit 2008 voor 500 meter aan kades. In hoofdstuk 3 van dit document staat een beschrijving van het Quick Wins project in Enschede. De gemeente heeft in het de 3 e tranche weer een aanvraag gedaan met als doelstelling totaal ruim 1500 meter extra kade te realiseren. Quick Wins Regeling Het rijksprogramma Quick Wins Binnenhavens is een middel voor lokale en regionale overheden om de bereikbaarheid van binnenhavens te verbeteren. De capaciteit van de Nederlandse binnenhavens voor de overslag van bulkgoederen en containers wordt dankzij de Quick Win projecten vergroot. De investeringen moeten de toekomstige vraag naar vervoer van bulkgoederen over water opvangen. Provincies, regio s en gemeenten die een vaarweg of binnenhaven in beheer of eigendom hebben konden de Quick Wins subsidies in een tweetal tranches aanvragen. Een belangrijke voorwaarde uit de regeling is dat de gelden worden geïnvesteerd in overheidsprojecten. De voor subsidie toegekende projecten dienen voor eind 2013 te zijn afgerond. Wegens de beschikbaarheid van overgebleven rijksgelden loopt momenteel er een traject voor de aanvraag van een derde tranche, deze zal zich richten op het versterken van de containeroverslag. 27

28 4. Wegwerken achterstallig onderhoud De vaarwegen en binnenhavens in de regio Twente hebben te maken met achterstallig onderhoud. Het betreft schade aan taluds, oeverbescherming en dichtgeslibde vaargeulen. Er lopen diverse projecten om deze belemmeringen in het vervoer over water te verhelpen. 5. Ontwikkelingen rondom sluis Eefde De sluis Eefde is een sluizencomplex in het Twentekanaal en vormt de toegang tot de IJssel. De sluis bestaat uit één sluiskolk en heeft voor schepen de langste wachttijden van Nederland. Rijkswaterstaat is al bezig met de voorbereidingen voor een uitbreiding van de sluis bij Eefde en een verruiming van de Twentekanalen. Na de problemen met de sluis heeft minister Schultz een voorkeursbeslissing genomen over de uitbreiding van de sluis bij Eefde. Hiermee heeft het project prioriteit gekregen en is de rijksinvestering gegarandeerd. Met de uitbreiding van een tweede kolk creëert het rijk een toekomstvaste oplossing. De wachttijden voor de schepen zullen korter worden, doordat in twee richtingen tegelijk kan worden geschut en bij calamiteiten er altijd één kolk vrij is. Afbeelding 8: Luchtfoto van de huidige situatie van de sluis bij Eefde. (Ab Hakeboom) 28

29 Problemen Sluis Eefde In de nacht van 2 op 3 januari 2012 viel door defect in de ophangconstructie één van de hefdeuren plotseling naar beneden. De scheepsvaart van en naar het Twentekanaal raakte hierdoor enkele weken gestremd. Schippers en bedrijven liepen hierdoor miljoenen euro s mis. Een tijdelijke hefconstructie heeft er aan bijgedragen dat schepen in februari het complex weer konden passeren. Op 26 maart 2012 is de sluis weer volledig hersteld. Met deze ontwikkelingen is het belang van de sluis, het Twentekanaal en bijbehorende binnenhavens weer eens onderstreept. De kwetsbaarheid van slechts één sluiskolk heeft de noodzaak van een tweede opnieuw onder de aandacht gebracht. 29

30 30

31 Hoofdstuk 3: Project herstructurering Binnenhaven 3.1 Herstructurering bedrijventerrein Havengebied 3.2 Functie Binnenhaven 3.3 Kansen project Binnenhaven 3.4 Financiële middelen 31

32 Ligging Havengebied ten westen van Enschede (Jan Willem van Aalst, 2012) 32

33 3.1 Herstructurering bedrijventerrein Havengebied De Enschedese Binnenhaven is gelegen aan de westkant van Enschede. Het terrein maakt onderdeel uit van het Havengebied. Het Havengebied is een groot en belangrijk bedrijventerrein aan het Twentekanaal en is het enige bedrijventerrein in Enschede waar bedrijven van de hoogste milieucategorie zijn toegestaan. Het totale Havengebied omvat een oppervlakte van circa 200 hectare, met daarop 300 bedrijven en ongeveer 6000 arbeidsplaatsen. Er bevinden zich een aantal bedrijven met watergebonden functies. De watergebonden activiteiten omvatten de overslag van goederen en het uitoefenen van watersporten. In 2005 heeft de gemeenteraad van Enschede het Masterplan voor het totale Havengebied vastgesteld. Met dit masterplan is de grootschalige herstructurering van het bedrijventerrein ingezet en op basis van dit plan uitgevoerd per deelgebied. De herstructurering komt voort uit de doelstellingen uit de economische visie, waarbij ondermeer wordt ingezet op de verbetering van de bereikbaarheid en werkgelegenheid in de gemeente. Één van de deelgebieden is de Enschedese binnenhaven. De Binnenhaven bestaat uit een landtong, waarop bedrijven zijn gevestigd, met aan weerszijden een havenarm. Hoofddoelstellingen van de herstructurering van de binnenhaven zijn het behoud van bestaande werkgelegenheid, creëren van nieuwe werkgelegenheid en een verbetering van de fysieke uitstraling van het terrein. Dit hoopt men te realiseren door een efficiënter ruimtegebruik en een versterking van de havenfunctie. Afbeelding 9: Ligging deelgebieden binnen het Havengebied van Enschede (Gemeente Enschede, 2005) 33

34 3.2 Functie Binnenhaven De Enschedese haven heeft de afgelopen decennia slechts beperkt de functie van een binnenhaven gehad. Ook heeft de gemeente nooit actief gestuurd op het aantrekken van bedrijven met een watergebonden functie. Lange tijd werd door overheden en ondernemers getwijfeld aan de functie en het toekomstperspectief van de haven. Er werd zelfs gedacht aan het dempen van één havenarm. Momenteel bevinden er zich maar een vijftal bedrijven aan de Binnenhaven die gebruik maken van het water voor hun transport. Hiermee zijn de economische perspectieven van de haven niet optimaal. NIBA Sesam is één van de bedrijven die intensief gebruik maakt van de haven. Het bedrijf slaat bulk- en stukgoederen over op de laad- en loskade met bijbehorende faciliteiten. Afbeelding 10: NIBA Sesam met de openbare laad- en loskade In de loop der jaren is de haven technisch in verval geraakt. De havenarmen zijn dichtgeslibd en de kades en oevers bevinden zich in slecht onderhoudstoestand. Hierdoor kunnen de overslag activiteiten steeds beperkter plaatsvinden. Ook bevinden zich er bedrijven met versnipperde grondposities die geen gebruik maken van de functie van de binnenhaven. De infrastructuur op de landtong is van slechte kwaliteit. Het wegdek is versleten en er wordt op openbaar terrein gelost en geladen, waardoor gevaarlijke situaties ontstaan. Wat betreft de havenexploitatie zijn de havenlasten elk jaar groter dan de havenbaten. 34

35 3.3 Kansen project Binnenhaven Verwacht wordt dat de nationale ontwikkelingen tevens een positief effect hebben op bulkoverslag in de Enschedese binnenhaven, zoals is te zien in onderstaand schema. Jaar Totale bulkoverslag (in ton) Huidig en verwacht volume bulkoverslag Binnenhaven Enschede (Buck, 2011) Volgens het marktonderzoek voor de kade aan het XL businesspark te Almelo (Stec, 2011) is de totale vraag naar kadegebonden en kadegerelateerde kavels in de regio Twente tot en met tot 30 hectare (exclusief containergerelateerde). De groeiende positie van de Nederlandse binnenvaart biedt kansen voor de Enschedese Binnenhaven. Vanaf 2009 wordt gericht gewerkt aan een versterking van de watergebonden functies in de Binnenhaven en een uitbreiding van de (bulk)overslag. De gemeente probeert actief, in samenwerking met de ondernemers, de gronden doelmatiger te gebruiken door middel van weloverwogen herverkaveling. Gezocht wordt naar mogelijkheden om bestaande bedrijven efficiënter aan te sluiten op de havenfuncties. Een aantal ondernemers heeft aangegeven hun watergebonden bedrijfsactiviteit in de Binnenhaven te willen uitbreiden. Daarnaast hebben een aantal gevestigde ondernemers het voornemen om te starten met goederenvervoer over water. Belangrijk speerpunt van de herstructurering is het baggeren en het herstellen en uitbreiden van kades in de Enschedese haven. Baggeren en investeringen in kades en oevers zijn noodzakelijk om de binnenhaven bereikbaar te houden en om daarmee de havenfunctie te kunnen behouden en verder uit te kunnen bouwen. De gemeente heeft een rijkssubsidie (Quick Wins) ontvangen om nieuwe openbare laad- en loskades aan te leggen. Voor het eind van 2013 zullen de nieuwe kades gerealiseerd zijn. De plannen voor het verbeteren van de infrastructuur op de landtong zijn in overleg met de ondernemers in 2011 afgerond. Ondernemers zijn verantwoordelijk voor het opknappen van hun eigen pand en parkeerplaatsen. (Gemeente Enschede, 2010) 35

36 Havenbedrijf In de regionale Binnenhavenvisie is de ambitie voor meer vervoer over water naar Enschede vertaald naar een ambitie van 10 bedrijven die gebruik maken van de haven, die samen goed zijn voor een overslagvolume van 1,0 miljoen ton. Daarop aansluitend heeft de gemeente Enschede een verbreding van de herstructurering Binnenhaven voorgenomen. Deze verbreding heeft betrekking op het uitbreiden van de watergebonden activiteiten en de mogelijke oprichting van een gemeentelijk havenbedrijf. De gemeente Enschede doet onderzoek naar een dergelijke organisatie vorm. Waarbij het havenbedrijf verantwoordelijk is voor het beheer, de exploitatie, het vermarkten van kavels en het contact met ondernemers. Deze plannen zijn vooruitlopend op de plannen van de Regio Twente. Zij hebben de doelstelling een commercieel havenbedrijf voor de Twentse binnenhavens op te richten. 36

37 3.4 Financiële middelen De herstructurering en koersverbreding van het deelproject Binnenhaven wordt voornamelijk gefinancierd door overheidsmiddelen; er is een beroep gedaan op een aantal Europese, nationale en provinciale subsidies. Onderdeel van deze subsidies is cofinanciering van lagere overheden en private partijen. Zittende ondernemers zullen moeten bijdragen aan de realisatie van de nieuwe kades. Enkelen van hen zullen met de inbreng van gronden meedoen aan de herverkaveling. Baten zullen er vrij komen door middel van uitgifte van de nieuwe watergebonden kavels. Ook kunnen er inkomsten gegenereerd worden met de erfpacht of verhuur van de kades. Daarnaast zullen er grote maatschappelijke baten ontstaan. Met de nieuwe kavels en intensiever gebruik van de gronden verwacht men werkgelegenheid te behouden en nieuwe arbeidsplaatsen te creëren. Quick Wins Één van de toegekende subsidies is de Quick Wins. Deze zijn voor de gemeente Enschede gezamenlijk aangevraagd door het binnenhaventeam van de Regio Twente. De Binnenhaven is in aanmerking gekomen voor het eerste tranche in De gemeenten langs de Twentekanalen hebben aan de hand van de doelen uit de Binnenhavenvisie een prioritering gemaakt voor het eerste tranche zoals is te zien in afbeelding 11. Afbeelding 11: Overzicht prioriteiten Quick Wins eerste tranche (Regio Twente, 2008) De Enschedese projecten 2 en 4 zijn door het rijk toegekend. De gelden voor project 2 betreft subsidie die bedoeld is voor de aanleg en verbetering van de kades. Extra kades moeten leiden tot een uitbreiding van het vervoer van goederen over water. Er zijn momenteel gesprekken gaande met ondernemers die geïnteresseerd zijn in de realisatie van een kade langs de kavel. Ondernemers dienen de kades zelf te financieren, de enige inbreng van de gemeente is de Quick Wins subsidie. Wanneer duidelijk is welke ondernemers definitief voor een kade gekozen hebben kan het definitieve ontwerp getekend en aanbesteed worden. Het doel van project 4 is de realisatie van een nieuwe watergebonden kavel met kade nabij Vredestein. De locatie is in eigendom van de gemeente. (Gemeente Enschede, 2009) 37

38 38

39 Hoofdstuk 4: Relevante referentieprojecten 4.1 Afkadering referentieprojecten 4.2 Selectie referentieprojecten 4.3 Resultaat casestudies 4.4 Extra studies 39

40 Het belangrijkste onderdeel van het afstudeeronderzoek zijn de casestudies bij vergelijkbare (geherstructureerde) binnenhavens in Nederland. De binnenhavens zijn bepaald na aanleiding van een afkadering die is opgesteld in overleg met de opdrachtgever. De casestudies bestonden uit een literatuuronderzoek, locatiebezoek en interview met betrokkenen. In dit hoofdstuk worden de totstandkoming van de casestudies, de vergelijkbaarheid met Enschede en de resultaten beschreven. 4.1 Afkadering referentieprojecten De referentieprojecten kunnen worden meegenomen in het advies aan de gemeente Enschede, wanneer er in meer of mindere mate sprake is van een vergelijkbare situatie. Om de vergelijkbaarheid tussen de binnenhaven van Enschede en de referentieprojecten te garanderen is er bij de bepaling van de referentieprojecten een afkadering opgesteld. De referentieprojecten moeten aan de volgende eigenschappen voldoen; - Binnenhaven(s) met goederenoverslag (geen container); - Geen zeehavens; - Binnenhaven in Nederland; - Binnenhaven waarbij de functie wordt behouden dan wel versterkt; - Bedrijventerrein met zware/middelzware industrie. Tijdens de zoektocht naar referentieprojecten is gebruik gemaakt van de aanwezige kennis bij o.a. de Nederlandse Vereniging van Binnenhavens. Doel van de casestudies is het vinden van succesvolle handelingswijzen die helpen bij het versterken van watergebonden bedrijvigheid. Daarbij gaat het om randvoorwaarden, inrichtingsvoorwaarden, succes- en faalfactoren, en organisatorische-, financiele- en juridische aspecten. 4.2 Selectie referentieprojecten Na bestudering van de Landelijke Capaciteitsanalyse Binnenhavens (Ecorys, 2010), contact met de Nederlandse Vereniging van Binnenhavens en overleg met de opdrachtgever zijn vier referentieprojecten bepaald. Daarnaast zijn enkele belangrijke facetten van een twee specifieke binnenhavens onderzocht (zie figuur 1 en 2). De havens van Drachten, de Drechtsteden, Wageningen en Maastricht zijn allen binnenhavens met overslag van bulkgoederen. Er is ruimte voor middel- en zware industrie. Deze binnenhavens hebben geen containerterminal. De verantwoordelijke gemeenten en regio s hebben allen de doelstellingen om de functie van de binnenhavens te behouden dan wel te versterken. De jaarlijkse overslag en het aantal watergebonden bedrijven in Drachten, Wageningen en Maastricht is vergelijkbaar met de ambitie voor de Binnenhaven te Enschede. Daarnaast zijn er projecten in uitvoering of gerealiseerd die mede zijn gefinancierd met de overheidsregeling Quick Wins Binnenhavens. De omvang van de binnenhaven in de Regio Drechtsteden staat niet in verhouding met de overige bepaalde referentieprojecten. Toch is er een casestudie uitgevoerd, wegens de intensieve relatie met het Havenbedrijf Rotterdam, het continue herstructureringsproces, de grote overslagcapaciteit en de aandacht voor de schaalvergroting in de binnenvaart. 40

41 Figuur 1: Overzicht referentieprojecten Casestudies: Soort binnenhaven Geherstructureerd Industrie Quick Wins Vergelijkbaarhei d Enschede 1. Bedrijventerrein De Haven Drachten -Openbare laad en los kade -Nieuwe insteekhaven Door intensieve samenwerking tussen gemeente en ondernemers. Hoge milieucategorie Ten dele afgerond Zeer groot Organisatie Gemeente Smallingerland 2. Binnenhavens van de Regio Drechtsteden 3. De Rijnhaven Wageningen 4. De Beatrixhaven Maastricht Specifieke analyses: Verzameling van Binnenhavens Binnenhaven met regionale overslagfunctie Binnenhaven met zware industrie Continu proces, waarbij optimaal gebruik maken van de kades een belangrijke doelstelling is - Herontwikkeling vanaf 2005 met uitplaatsing niet watergebonden zware industrie - Herziening BP - Civiele projecten afgerond/ in afronding - Revitalisering vanaf Erfpachtconstructies Interessante ontwikkelingen voor de Binnenhaven Enschede: Zware industrie en veel maritieme bedrijven Multifunctionele agro-haven Zware bedrijvigheid met internationale staalproductie- en transportcluster 5.1 Moerdijk Organisatie Havenschap Moerdijk Zware industrie en veel maritieme bedrijven N.v.t. Klein Regio Drechtsteden Volledig afgerond 5.2 Hengelo Uitbreiding CTT Containerterminal Ten dele afgerond Groot Gemeente Wageningen In uitvoering Zeer groot Gemeente Maastricht N.v.t. Klein Havenbedrijf Moerdijk Redelijk CTT via havenmeester Hengelo

42 Figuur 2: Kaart ligging referentieprojecten (Rijkswaterstaat)

43 4.3 Resultaat casestudies Hieronder volgt een beschrijving van de referentieprojecten na aanleiding van de uitgevoerde casestudies. De input komt voort uit de literatuurstudies, locatiebezoeken en interviews. Een uitgebreide beschrijving is te vinden in de bijlagen. 1. Drachten De binnenhaven van de gemeente Smallingerland bevindt zich op bedrijventerrein De Haven te Drachten. Het is één van de grootste bedrijventerreinen in Noord Nederland en het enige terrein in Friesland waar bedrijven met een milieucategorie 5 zich kunnen vestigen. Drachten heeft de grootste overslaghaven voor meststoffen, voedingsproducten en veevoeder. Het bedrijventerrein is bereikbaar voor schepen tot en met vaarklasse IV en er is ruimte voor (natte) modern gemengde en zwaardere industrie. De binnenhaven is sinds enkele jaren uitgebreid met een nieuwe insteekhaven, deze is uitsluitend bedoeld voor watergebonden bedrijven. De haven wordt beheerd door de gemeente, dit betreft vooral het onderhoud en innen van de havengelden. Jaarlijks wordt er ongeveer 0,75 miljoen ton overgeslagen. Er bevinden zich in de haven ongeveer 15 watergebonden bedrijven. De gemeente Smallingerland heeft te maken met een aantal knelpunten, waar het gaat om het versterken van de functie van de haven. Met het inzetten van de nationale Quick Wins regeling hoopt men deze knelpunten op te lossen. De Quick Wins worden ingezet op een vijftal openbare projecten. Waarbij het opknappen van de openbare laad- en loskades, het op diepte brengen van de binnenhaven en de uitbreiding van de kadevoorzieningen inmiddels afgerond zijn. De nieuw gerealiseerde insteekhaven is uitsluitend bedoeld voor watergebonden bedrijvigheid. In de regels van het bestemmingsplan is opgenomen dat de kavels zijn bestemd voor havengebonden bedrijven, waarbij de vestiging aan waterwegen/havens vanuit bedrijfsdoelmatige redenen noodzakelijk of gewenst is. Bedrijven die geïnteresseerd zijn in de kavels moeten bij de gemeente aannemelijk maken dat ze gebruik zullen maken van de functie van de haven. 2. Drechtsteden De Regio Drechtsteden vormt een belangrijk knooppunt voor vervoer over water, spoor en wegen. De regio speelt in op de door het Rijk aangewezen topsectoren, de binnenhavens hebben een belangrijk aandeel in de sector logistiek. Een groot deel van de bedrijventerreinen bestaat uit watergebonden kavels met voornamelijk particuliere kades. De jaarlijkse overslag in de binnenhavens van de Regio Drechtsteden bedraagt rond de 6.2 miljoen ton. Vanwege het grote economisch belang van de natte bedrijventerreinen voor de regio is er, naast de reguliere uitvoeringsstrategie bedrijventerreinen (Regio Drechtsteden, 2009), een specifieke uitvoeringsstrategie natte bedrijventerreinen ontwikkeld. Het herstructureren en revitaliseren van de bedrijventerreinen in de Drechtsteden is eigenlijk een continu proces. De havens hebben te maken met een schaalvergroting van de binnenvaartschepen en een toenemende vraag naar watergebonden kavels. Door de schaalvergroting van de binnenvaartschepen neemt ook de vraag naar langere laad- en loskades toe. Belangrijk uitgangspunt van de regio is het combineren van kadegebonden bedrijven en havengerelateerde bedrijven, 43

44 waardoor er maximaal gebruik kan worden gemaakt van de kades en insteekhavens. Het optimaal gebruik van kadegebonden terreinen is een regionaal speerpunt. Het Havenbedrijf van Rotterdam heeft per 1 juli 2011 het nautisch beheer van een groot aantal openbare binnenvaartligplaatsen overgenomen van de gemeente Dordrecht. De havens in de Drechtsteden zijn belangrijk voor het opvangen van het vervoer van goederen over de weg. De wegen van en naar de haven van Rotterdam hebben te weinig capaciteit om de toekomstige groei op te vangen. Het Havenbedrijf Rotterdam beheert en exploiteert tegenwoordig de meeste binnenvaartligplaatsen in de Regio Drechtsteden. 3. Wageningen De Rijnhaven van Wageningen is een binnenvaarthaven voor uitsluitend watergebonden bedrijven en heeft een belangrijke regionale functie. De Rijnhaven positioneert zich als een multifunctionele agro-haven, waarbij de focus ligt op de overslag van bulkgoederen voor verdere distributie in de regio. De Rijnhaven heeft een belangrijke functie in de aan- en afvoer van producten voor de intensieve veehouderij in Midden Nederland. Er bevindt zich in de haven ongeveer 700 meter openbare kade. De gemeente Wageningen is zowel de eigenaar als de beheerder van de binnenhaven en bijbehorende kadeconstructies. De openbare kades worden verhuurd door de gemeente. Het gemeentelijk havenkantoor is gevestigd in de binnenhaven en is verantwoordelijk voor de coördinatie binnen de haven. De jaarlijkse overslagcapaciteit betreft ongeveer 1,6 miljoen ton. Er bevinden zich in de haven 5 watergebonden bedrijven. Daarnaast wordt er door bedrijven uit de regio gebruik gemaakt van de haven. De gemeente Wageningen heeft gebruik gemaakt van de Quick Wins regeling, met als doelstelling om de binnenhaven met infrastructurele projecten toekomstbestendig te maken. De werkzaamheden bestonden uit de aanleg van ligplaatsen, nieuwe damwanden en het herstel van de overslagkades. De kades en voorzieningen zijn allen bestendig gemaakt voor vaarklasse Va. Men is voornemens om een nieuwe natte kavel te creëren met een openbare laad- en loskade. Dit toekomstige project moet ruimte creëren voor een nieuw watergebonden bedrijf en een uitbreiding van de kadevoorzieningen voor bedrijven uit de regio. 4. Maastricht De binnenhaven van Maastricht is onderdeel van het bedrijventerrein Beatrixhaven. Het terrein is een vestigingsplaats voor bedrijven met een zware milieucategorie. Goederen kunnen er worden overgeslagen via de weg, het spoor of over het water. De milieuruimte en goede overslagmogelijkheden hebben er aan bij gedragen dat er een aantal grote staalbedrijven zich hebben gevestigd. Hiermee is het bedrijventerrein één van de grootste staalclusters van Europa geworden. Het Masterplan Beatrixhaven 2006 van de gemeente Maastricht vormt een aanzet tot de revitalisering van het bedrijventerrein Beatrixhaven. Belangrijkste doelstelling is het opwaarderen van de functionaliteit en bereikbaarheid van het terrein. De revitalisering bestaat voornamelijk uit het centreren van zware bedrijvigheid in de kern van het bedrijventerrein. 44

45 Dankzij de inzet van de Quick Wins regeling, de provincie en de gemeente zal de binnenhaven gebaggerd worden. De baggerwerkzaamheden moeten leiden tot een beter vaarprofiel. De kades blijven in eigendom van gemeente, bedrijven zijn zelf verantwoordelijk voor de kadevoorzieningen. De grond tussen de damwanden en de bedrijfskavels zal worden uitgegeven in erfpacht. In de erfpachtovereenkomst is opgenomen dat de gronden alleen mogen worden doorverkocht, verhuurd of geleend aan bedrijven met watergebonden bedrijfsactiviteit. 4.4 Extra studies Naast de beschreven referentieprojecten zijn er nog een aantal interessante ontwikkelingen rondom binnenhavens in Nederland. Gekozen is om de voor Enschede belangrijke ontwikkelingen in de binnenhavens van Moerdijk en Hengelo nader uit te analyseren. 5.1 Moerdijk Het binnenhaventeam van de Regio Twente streeft naar een gezamenlijk Twents Havenbedrijf. Het Havenschap Moerdijk is een vooruitlopende organisatie als het gaat om de ontwikkeling, aanleg, uitgifte, beheer en exploitatie van het haventerrein Moerdijk. Op 30 mei heeft er een bijeenkomst plaats gevonden tussen het binnenhaventeam van de Regio Twente en de havenmeester van Moerdijk. Het binnenhaventeam hoopt te kunnen leren van de ervaringen in Moerdijk met gemeenschappelijke scheepsregistratie en inning van havengelden. 5.2 Hengelo Op donderdag 3 mei is er een bezoek gebracht aan de heer Groothuys, havenmeester van de gemeente Hengelo. Hij is verantwoordelijk voor het directe contact met de schippers en de ongeveer 10 watergebonden bedrijven. Vanuit het havenkantoor is de havenmeester fulltime werkzaam. Het havenkantoor is onderdeel van de gemeente. De binnenhaven van Hengelo bestaat uit een openbare kade, twee insteekhavens en een aantal particuliere kades langs het Twentekanaal. Er worden vooral containers en bulkgoederen overgeslagen. De bulkgoederen betreft meestal zand, zout, brandstof, metalen en landbouwproducten. De CTT en de AkzoNobel zijn de grootste gebruikers van de binnenhaven. Op korte termijn zal de haven worden uitgebreid met een natte kavel door de vestiging van Stork aan het Twentekanaal. Daarnaast zal er wat gedaan worden aan achterstallig onderhoud, waaronder baggerwerkzaamheden. Een belangrijke taak van de havenmeester is het coördineren van de ligplaatsen. Met de verwachte groei van het aantal schepen zal de problematiek rondom ligplaatsen waarschijnlijk groter worden (Groothuys, 2012). Momenteel is er nog weinig directe relatie tussen de binnenhaven van Hengelo en Enschede. Schepen die onderweg zijn naar de Enschede moeten de binnenhaven van Hengelo echter wel passeren. Op dit gebied liggen kansen voor een gezamenlijke scheepsregistratie dan wel volledig gezamenlijk havenbeheer. Daarnaast heeft Hengelo tevens een groot belang bij de verdere verdieping van het Twentekanaal. 45

46 46

47 Hoofdstuk 5: advies aan de gemeente Enschede voor versterking van de Binnenhaven 47

48 Adviespunten Na analyse van de resultaten kom ik tot de volgende adviespunten voor de gemeente Enschede; 1. Ruimtelijke inrichting - Streef naar een maximaal bakvormig vaarprofiel. - Stuur op optimaal gebruik van de kades en kavels. 2. Havenvoorzieningen - Coördineer regionaal het aantal ligplaatsen en energievoorzieningen langs de Twentekanalen. - Maak regionaal een éénduidig beleid ten aanzien van kades en ligplaatsen. 3. Stimuleren watergebonden bedrijvigheid - Maak een combinatie tussen erfpacht en een specifieke bestemming om watergebonden bedrijvigheid te behouden. 4. Stimulerende middelen - Laat bedrijven participeren in het toekomstige regionale bedrijvenplatform. 5. Acquisitie watergebonden kavels - Verkrijg inzicht in de vraag en het aanbod van watergebonden kavels in de volledige regio Twente. - De Enschedese binnenhaven dient zich te profileren met kavels voor zware en watergebonden industrie en een goede ontsluiting als Unique Selling Points. - Voer acquisitie op bedrijven uit de omgeving die gebruik willen maken van de overslagfaciliteiten van de nieuwe kades. 6. Havenorganisatie - Coördineer de werkzaamheden van de toekomstige Twentse havenorganisatie vanaf strategische locaties nabij de Twentekanalen. - Laat de contacten met het Havenbedrijf van Rotterdam of Moerdijk via de Regio of Twentse havenorganisatie verlopen. De resultaten en bevindingen van de casestudies zijn besproken met de opdrachtgever, interne projectmedewerkers, de Regio Twente en Schuttevaer (belangenvereniging beroepsbinnenvaart). Hieronder volgt een schematisch overzicht van mogelijke succesvolle handelingswijzen en een multicriteriaanalyse om de meerwaarde voor de Enschedese situatie te bepalen. De resultaten zijn verwerkt in een advies aan de gemeente Enschede, welke is te lezen in het tweede deel van dit hoofdstuk. In het advies is tevens mijn persoonlijke visie op het project opgenomen. 48

49 Figuur 3: Multicriteria-analyse referentieprojecten Casestudies: 1. Bedrijventerrein De Haven Drachten 1. Ruimtelijke inrichting 2. Binnenhavens van de Regio Drechtsteden 3. De Rijnhaven Wageningen 4. De Beatrixhaven Maastricht Moerdijk 5.2 CTT Hengelo 2.Havenvoorziening en Stimuleren watergebonden bedrijvigheid 4. Stimulerende middelen 5. Acquisitie watergebonden kavels 6.a Havenorganisatie 6.b Samenwerking /participatie havenbedrijf Rotterdam Vergelijkbaarheid referentieprojecten t.o.v. situatie Enschede ++ Bruikbare en realistische voorbeelden + Enkele bruikbare aspecten - Weinig bruikbare aspecten -- Niet van toepassing

50

51 1. Ruimtelijke inrichting 1.a situatie Enschede In de Enschedese binnenhaven zullen een aantal nieuwe kades worden aangelegd. Deze worden bestendig voor vaarklasse Va. In bijlage 4 staat een overzicht opgenomen van de aan te leggen kades en voorgenomen ruimtelijke inrichting. Omdat niet alle ondernemers belang hebben in vervoer over het water, zal er niet langs alle oevers een nieuwe kade worden gerealiseerd. Het huidige vaarprofiel bestaat op de meeste plaatsen uit een dubbel natuurlijk verhang, met meestal een bestaand houten talud. Door de aanleg van de nieuwe kades zal er op meerdere locaties een bakvormig vaarprofiel ontstaan (zie afbeelding 12, bijlage 5). Met de blauwe en bruine lijn is de huidige situatie weergegeven zoals die op de meeste locaties geldt. De rode en groene onderbroken lijn geven de nieuwe kades en extra ontstaande uit te geven grond weer. Afbeelding 12: situatie vaarprofiel Enschede 1.b succesvol voorbeeld De situatie rondom de realisatie van de nieuwe kades in Enschede is vergelijkbaar met het project in Maastricht (zie afbeelding 13). Het betreft tevens een natuurlijk vaarprofiel, er ontstaat extra uitgeefbare grond en de kades zijn niet openbaar toegankelijk. Dankzij baggerwerkzaamheden en de realisatie van nieuwe damwanden ontstaat er een bakvormig profiel (rode stippellijn). De kades blijven in eigendom van gemeente, bedrijven zijn zelf verantwoordelijk voor de kadevoorzieningen. Afbeelding 13: situatie vaarprofiel Maastricht 51

52 De gemeente Maastricht heeft ervoor gekozen om het volledige talud langs de haven op te waarderen. Grondeigenaren langs de kades krijgen de keuze tussen een lage of een hoge damwand. Een lage damwand dient puur als oeverbescherming, een hoge damwand biedt de mogelijkheid voor overslag van goederen. De haven wordt beter bevaarbaar en waarschijnlijk dient er door de verticale wanden in de toekomst minder vaak gebaggerd te worden. Minder baggeren betekent minder kosten op de langere termijn. 1.c advies gemeente Enschede De gemeente Enschede is verantwoordelijk voor het onderhoud van een aanzienlijk grotere lengte aan talud. Maar een beperkt deel zal met nieuwe kades worden versterkt. Toch zal men moeten streven naar een optimaal vaarprofiel en dus zoveel mogelijk een bakvormig doorsnede. Dit vermindert de onderhoudskosten op de langere termijn. In het markt onderzoek Toegevoegde waarde kade XL businesspark (Stec Groep B.V., 2011) staan belangrijke inrichtingseisen voor kades en watergebonden kavels. Deze eisen zijn tevens van toepassing op de te ontwikkelen kavels in Enschede, ze zijn opgenomen in bijlage 4. Voor de aanbestedingen van kadewerken of kadevoorzieningen kan een beroep worden gedaan op de contactpersonen voor civiele werken uit de bijlagen. 2. Havenvoorzieningen 2.a: situatie regio Twente Met de verwachte groei van de binnenvaart zal de toekomstige vraag naar havenvoorzieningen waarschijnlijk alleen maar toenemen. De heer Groothuys en Hoogenberg (2012) wijzen op de huidige problematiek rondom ligplaatsen voor schepen in de Twentekanalen. Rijkswaterstaat erkent het tekort aan ligplaatsen. 2.b succesvolle voorbeelden Vanuit het havenkantoor in de Rijnhaven te Wageningen worden de nieuw gerealiseerde ligplaatsen gecoördineerd. Bij de ligplaatsen is het mogelijk om aan wal te gaan en zijn er enkele basisvoorzieningen. Voor wachtende schippers zijn vooral energievoorzieningen belangrijke faciliteiten in een binnenhaven. Wanneer energievoorzieningen ontbreken zal men de energie zelf moeten opwekken doormiddel van de scheepsmotoren. De draaiende scheepsmotoren leveren emissies in de vorm van geluid en luchtvervuiling. In de binnenhavens van Wageningen en Drachten is een Utiliqsysteem aangelegd voor de energievoorziening van de schepen. Schippers kunnen eenvoudig gebruik maken van deze vorm van walstroom. Er wordt gestreefd naar een eenvoudig en snel te gebruiken uniform systeem van gebruik en betaling (walstroom.nl, 2012). 2.c advies Regio Twente Naast een uitbreiding van het aantal ligplaatsen is het volgens Schuttevaer belangrijk dat de bestaande ligplaatsen regionaal worden gecoördineerd. Ligtijden en liggelden dienen tussen gemeenten onderling te worden afgestemd. Regionaal dient de vraag en het aanbod in laad- en losmogelijkheden bekend te zijn. Informatievoorzieningen nabij de ligplaatsen zijn zeer gewenst, hierbij kan gedacht worden aan noodnummers en plaatsbepaling. 52

53 Gezien de gewenste en verwachte groei van het aantal schepen in de binnenhavens in de regio Twente zal ook de vraag naar een duurzaam en uniform energiesysteem toenemen. Een dergelijk systeem kan worden aangelegd bij openbare laad- en loskades of ligplaatsen. Inzicht in de vraag en het aanbod van beide voorzieningen is een taak voor de Regio Twente. Een mogelijke gezamenlijke havenorganisatie zou het aanbod langs de Twentekanalen kunnen coördineren. Afbeelding 14: Nieuwe ligplaatsen en energievoorzieningen in de Rijnhaven (Gemeente Wageningen, 2012) 3. Stimuleren watergebonden bedrijvigheid 3.a situatie Enschede De gemeente Enschede heeft nog geen besluit genomen over de wijze van uitgifte van de nieuwe bedrijfsgrond tussen de nieuwe damwand/kade en de bedrijfskavels. De gemeente Enschede zal via overwogen verkaveling van bedrijfsgronden kavels in eigendom krijgen. Ook de Herstructureringsmaatschappij Overijssel zal hierin participeren. Men wil zoveel mogelijk aaneengesloten natte bedrijfskavels realiseren. Daarnaast is men net als de gemeente Wageningen voornemens om een nieuwe watergebonden kavel te creëren. Doelstelling is om de grond in eigendom te houden en watergebonden bedrijfsactiviteit te stimuleren. 3.b succesvolle voorbeelden Erfpachtconstructies: De situatie is vergelijkbaar met Maastricht, waar men gekozen heeft voor een erfpachtconstructie. In Maastricht zullen de kades en de grond tussen de kades en bedrijfskavel ook in eigendom blijven van de gemeente. De grond tussen de damwanden en de bedrijfskavels zal worden uitgegeven in erfpacht. De omvang van dit stuk grond is per situatie verschillend. In de erfpachtovereenkomst is opgenomen dat de gronden alleen mogen worden doorverkocht, verhuurd of geleend aan bedrijven met watergebonden bedrijfsactiviteit. Een uitgebreide beschrijving van het project en de concept erfpachtovereenkomst is te vinden in bijlage 1.4. Bestemmingsplan: Doormiddel van de nieuwe WRO kan er specifieke bedrijvigheid worden aangewezen. Uit de casestudies in Drachten, Maastricht en Wageningen is gebleken dat er zorgvuldig dient te worden omgegaan met het wijzigen van de vigerende bestemmingen op het bedrijventerrein. Niet watergebonden bedrijvigheid zou in theorie kunnen worden uitgesloten door de bestemming Bedrijventerrein te wijzigen in de specifieke bestemming Bedrijventerrein watergebonden. Bedrijven die geïnteresseerd zijn in de kavels moeten bij de gemeente aannemelijk maken dat ze gebruik zullen maken van de functie van de haven. 53

54 Deze wijze van bestemmen is toegepast in de nieuwe insteekhaven van Drachten. Een beschrijving is te vinden in bijlage 1.1. Voor bestaande terreinen is dit echter niet haalbaar. Er zullen namelijk hoge planschadeclaims namens de grondeigenaren ontstaan, omdat de kavels minder goed kunnen worden doorverkocht. Wanneer de gemeente kavels uitgeeft heeft men sturing op de eerste koper en zal het overgangsrecht een beperkte rol spelen. Voor kavels in particulier eigendom geldt het overgangsrecht totdat het gebruik wijzigt na een herziening of actualisatie van het vigerende bestemmingsplan. 3.c advies gemeente Enschede Een erfpachtconstructie tussen de gemeente en gebruiker is een goede optie voor Enschede. In geval van verkoop is het alleen bij de eerste koper mogelijk om te sturen op de bedrijfsactiviteit. Met de erfpachtovereenkomsten kan de gemeente enige sturing houden op de gebruikers van de bedrijfskavels en kades. Met een specifieke bestemming of aanduiding in het bestemmingsplan kunnen niet-watergebonden bedrijven worden uitgesloten. Voor watergebonden kavels, die in eigendom zijn van de gemeente zijn er met het bestemmingsplan twee mogelijkheden. Het opnemen van de specifieke bestemming Bedrijventerrein watergebonden is een reële optie. Deze bestemming biedt de gemeente enige mogelijkheid tot behoud van de watergebonden activiteit op de kavel. Daarnaast is het mogelijk om de basisbestemming bedrijventerrein uit te breiden met een functieaanduiding op de plankaart. In beide gevallen zullen de planregels en de definities (begrippen) hierop moeten aansluiten. Deze kunnen tevens gebruikt worden om de bedrijfsactiviteit verder in te kaderen. Zowel de bedrijfskavels, kades als de nieuw aangewonnen gronden kunnen op dezelfde wijze bestemd worden. (Harmsen, 2012) 4. Stimulerende middelen 4.a situatie Enschede In het verbredingsproject Herstructurering Havengebied wordt geïnvesteerd met een grote hoeveelheid overheidsgelden. Dit wordt aangevuld met een aantal Europese en nationale subsidies. Zittende ondernemers zullen enkel bijdragen aan de realisatie van de nieuwe kades. Met ondernemers in Enschede vinden er persoonlijke gesprekken plaats over het uitbreiden van vervoer over water. 4.b succesvolle voorbeelden Bij de onderzochte referentieprojecten bleek dat er voornamelijk werd geïnvesteerd met publieke middelen. Ondernemers participeerden alleen bij de realisatie van de kades. In Maastricht bestaat er een speciaal programmabureau ten aanzien van mobiliteit Maastricht-Bereikbaar. Zij doen momenteel onderzoek naar het versterken van vervoer over water. In de regio Twente doet onder andere de Nederlandse Vereniging van Binnenhavens onderzoek naar het stimuleren van ondernemers tot gebruik van de binnenvaart. Voor ondernemers stellen zij businesscases, quickscans en inventarisaties van goederenstromen op. 54

55 4.c advies gemeente Enschede De gemeente heeft door middel van de persoonlijke gesprekken met de ondernemers een helder beeld van de intentie tot vervoer over water van de bedrijven. Regionaal zal er een bedrijvenplatform ( Port of Twente ) worden opgezet, waarmee huidige ondernemers en toekomstige watergebonden bedrijven naar buiten treden. De bedrijven in de Binnenhaven zullen hierin moeten participeren. Zij kunnen hiermee de noodzakelijke verruiming van de Twentekanalen en de beschikbaarheid van watergebonden kavels onder de aandacht brengen. 5. Acquisitie watergebonden kavels 5.a situatie Enschede Jan Geerdink participeert namens de gemeente Enschede in het acquisitieoverleg van de netwerkstad Twente. Net als Haaksema en Hoogenberg erkent hij dat er nog onvoldoende inzicht is in de vraag en het aanbod van watergebonden kavels in de regio Twente. De enige informatie over de toekomstige vraag naar watergebonden kavels staat beschreven in een onderzoek voor het Businesspark XL. Daarin gaat Stec Groep B.V. (2011) uit van een ruimtevraag in de Netwerkstad Twente van 22 hectare tot 30 hectare tot en met Momenteel wordt er niet actief geacquireerd op watergebonden kavels. Met de huidige en toekomstige ontwikkelingen in de regio, maar vooral de ontwikkelingen in Enschede zal een eenduidige acquisitie op watergebonden kavels van steeds groter belang worden. De verkoopbaarheid van de kavels en het beperkte inzicht in de vraag en het aanbod is een aanzienlijk risico. 5.b succesvolle voorbeelden Een actuele, heldere en gelijke verbeelding van het aanbod natte terreinen in de hele regio is noodzakelijk. Men kan hierin een voorbeeld nemen aan de regio Drechtsteden, waar men in een specifieke uitvoeringsstrategie natte bedrijventerreinen de natte terreinen exact verbeeld (zie afbeelding 15 en bijlage 1.2). Opvallend is dat er in Drachten, Wageningen en Maastricht geen acquisitie wordt gevoerd op de watergebonden kavels. In Drachten en Maastricht gaat men uit van een natuurlijke en blijvende vraag naar de kavels. Dit bleek tot nu toe afdoende, aangezien er nog een redelijk aantal kavels werden verkocht. 55

56 Afbeelding 15: Inzichtelijk maken aanbod natte terreinen (Drechtsteden, 2009) De gemeente Wageningen heeft in het verleden al eens een behoefte enquête gehouden bij bedrijven uit de regio. Middels deze enquête kon men aangeven of men geïnteresseerd is om gebruik te maken van de overslagfaciliteiten van de binnenhaven. 5.c advies gemeente Enschede en regio Twente Er zal een exact overzicht moeten ontstaan over de actuele vraag en het aanbod in de regio. Onderzoek dient er te worden gedaan naar watergebonden bedrijven die zich in de regio willen vestigen of bedrijven uit de regio die gebruik willen maken van de faciliteiten van de binnenhavens. De toekomstige Twentse havenorganisatie zou hier een rol in moeten vervullen. Met een helder inzicht in het vraag en aanbod van watergebonden kavels kan vanuit de gemeente Enschede of de Twentse havenorganisatie acquisitie worden gevoerd op watergebonden bedrijfsactiviteit als apart cluster. De Enschedese binnenhaven zal zich moeten profileren met kavels voor zware en watergebonden industrie en een goede ontsluiting als zijnde Unique Selling Points. Daarnaast kunnen meer bedrijven uit de regio gefaciliteerd worden met de nieuw gerealiseerde kades. Naast het inzichtelijk maken van de natte kavels dient er een uniforme kavelprijs voor de regio bepaald te worden. Dit om ongewenste concurrentie te voorkomen. 56

57 6. Havenorganisatie 6.a situatie Enschede Met het managementrapport voor de Regio Twente en het actieplan voor de gemeente Enschede heeft Buck Consultants (2010) een aanzet gegeven voor de professionalisering van het havenbeheer. De in de rapporten beschreven maatregelen hebben een Enschedese en Twentse havenorganisatie als streefbeeld. Enschedese havenorganisatie: De verbreding van het Enschedese herstructureringsproject omvat uitbreiding van de watergebonden bedrijfsactiviteit en de oprichting van een gemeentelijk havenbedrijf (of ontwikkelingsmaatschappij). Momenteel loopt er onderzoek naar de organisatievorm, dit zal waarschijnlijk een overheids BV worden (Hoogenberg, 2012). De gemeente, HMO en eventueel grondeigenaren kunnen met bijvoorbeeld de inbreng van gronden participeren in een dergelijke organisatie. Het gemeentelijk havenbedrijf, met bijbehorende gronden, zou aan een regionaal havenbedrijf van de Regio Twente kunnen worden overgedragen. 6.b succesvolle voorbeelden Op kleine schaal in Wageningen en Hengelo blijkt de gemeentelijke havenorganisatie effectief te kunnen werken, vanuit het havenkantoor dat fysiek aanwezig is in de binnenhaven. Doordat de havenmeester direct aanspreekbaar is verloopt het contact met de schippers en ondernemers vloeiend. Goede communicatie is belangrijk voor de afstemming van ligplaatsen en overslag mogelijkheden in de haven. De havenkantoren van Wageningen en Nijmegen zijn goed functionerende voorbeelden. Het is wel opvallend dat de havenkantoren vooral een administratieve functie hebben. Afbeelding 16; Havenkantoor Wageningen en Nijmegen (Ministerie van Verkeer en Waterstaat, 2007) 57

58 6.c advies gemeente Enschede en regio Twente Twentse havenorganisatie: De oprichting van een commercieel havenbedrijf voor de Twentse binnenhavens staat nog in de kinderschoenen. Ondernemers uit de regio bevestigen het belang van een gezamenlijke havenorganisatie. Zij willen een eenduidig beleid rondom de binnenvaart. Het havenbedrijf zou zich regionaal moeten bezig houden met de volgende werkzaamheden; - Gezamenlijke inning wacht- en kadegelden Twentekanaal - Gezamenlijke scheepsregistratie en havenverordening - Beheer en planning op- en overslag mogelijkheden / ligplaatsen - Inventarisatie vraag en aanbod / beheer natte terreinen - Acquisitie watergebonden kavels in de regio - Relatiebeheer met het Havenbedrijf Rotterdam - Lobby uitbreiding Twentekanalen De toekomstige Twentse havenorganisatie zal ook op een strategische locatie fysiek aanwezig moeten zijn om bovenstaande werkzaamheden efficiënt te kunnen coördineren. In de binnenhaven van Hengelo is reeds een klein havenkantoor gelegen. Vanuit hier zouden tevens de havenactiviteiten in Enschede geregeld kunnen worden. Het sluizencomplex bij Eefde, havenkantoor in Hengelo en de afsplitsing van het Twentekanaal naar Almelo zijn interessante locaties om als toekomstige havenorganisatie goed te kunnen communiceren met ondernemers en schippers. De verantwoordelijke havenmeesters dienen te weten wat er speelt in de gehele regio en de achterliggende terreinen van de binnenhavens. Op deze wijze kan de voornamelijk administratieve functie worden uitgebreid naar een accountfunctie. Hendrik Haaksema (2012) van de Regio Twente wijst op het belang van goed contact tussen de regio en het Havenbedrijf Rotterdam. Het Rotterdams Havenbedrijf heeft een uitgebreide expertise op het gebied van nautisch beheer. Daarnaast kunnen ze een belangrijke invloed leveren in de lobby bij ontwikkelingen rondom de Twentekanalen. In de toekomst zou het Havenbedrijf kunnen participeren in de Twentse Havenorganisatie. Daarnaast is er een mogelijkheid dat de Twentse Havenorganisatie met bijbehorende werkzaamheden volledig wordt overgenomen, zoals recent is gebeurd met het havenbedrijf van de gemeente Dordrecht (zie bijlage 1.2). Vooruitlopend op bovenstaande ontwikkelingen doet het regionale binnenhaventeam onderzoek naar de professionalisering van het havenbeheer. Gedacht kan worden aan gezamenlijke scheepsregistratie en Meerjaren Onderhoud Programma (mjop s). 58

59 7. Overige opgevallen zaken Het belang van het versterken van de binnenhaven in Enschede wordt zowel ambtelijk als bestuurlijk gesteund. Gedurende de afstudeerperiode heb ik een goed beeld kunnen krijgen van de ontwikkelingen rondom de binnenhaven in Enschede. Ik zie voldoende toekomstperspectief voor de binnenvaart in Twente. Naast de hierboven beschreven kansen en aanbevelingen vielen een aantal zaken op; - Een duidelijke visualisatie van het streefbeeld voor de binnenhaven ontbreekt. In het Masterplan uit 2005 wordt een eindbeeld beschreven. Deze is met de verbreding van het project echter achterhaald. Een visualisatie van de toekomstige Binnenhaven kan bijdragen aan een eenduidig eindbeeld tussen betrokkenen partijen bij het project. - Diverse organisaties, zoals de Regio, Schuttevaer en de ondernemers wijzen op het belang van de verruiming van de Twentekanalen naar vaarklasse Va. De beperkte vaarklasse zie ik als een grote belemmering in de groei van de binnenvaart in Twente. De schaalvergroting in de binnenvaart vragen om een opwaardering van het vaarprofiel. - Daarnaast is het opvallend dat veel inwoners van Enschede niet bekend zijn met de binnenhaven. Zicht op activiteit in de haven of kades kan dit versterken. - Vervallen WGR+ status: Het rijk is voornemens om de status van WGR plus regio s af te schaffen. Deze stadsregio s werden getypeerd als belangrijke economische gebieden in Nederland. Ze hebben een eigen bestuur waarin betrokken gemeenten participeren. De Regio Twente vormt één van de totaal acht WGR plus regio s. Zij ontvangen dankzij de status extra middelen om te investeren in programma s rondom het thema mobiliteit. Voor het project rondom de binnenhavens in Twente ontving men extra onderzoeksgelden. Diverse taken van de stadsregio s zullen van de regio worden overgedragen aan de provincies. Hiermee krijgen gemeenten minder invloed op directe besluitvorming. Het samenwerkingsverband Regio Twente zal wel blijven bestaan, dit geldt hiermee tevens voor de projecten rondom de binnenhavens in Twente. (Haaksema, 2012) Met de val van het kabinet in april 2012 zouden de WGR plus regio s wel eens kunnen blijven bestaan. Hiermee blijft de vervoerstaak, met bijbehorende verplichtingen en gelden, in handen van de Regio. 59

60 Leren van Enschede en de regio Twente De ontwikkelingen rondom de binnenvaart in Enschede en de regio Twente kunnen tevens als voorbeeld dienen voor de rest van Nederland. Vooral het versterken van watergebonden bedrijfsactiviteit en de regionale samenwerking zijn interessante aspecten. Onder andere in Limburg en Friesland heeft men de intentie om regionaal meer samen te werken. Voor hen zijn de voorgenomen Twentse havenorganisatie en bijbehorende werkzaamheden relevant. Tijdens het onderzoek bleek dat er bij de referentieprojecten nog weinig ervaring was met acquisitie rondom watergebonden kavels. In de regio Twente, maar vooral in de binnenhaven van Enschede zal in de toekomst het belang van specifieke acquisitie groter worden. Wellicht loopt men hierin over een aantal jaren voorop. 60

61 Zelfreflectie Dit onderzoeksrapport vormt de basis voor de afronding van de afstudeerperiode bij de gemeente Enschede. Hieruit volgt nog een poster, bedrijvendag, artikel en eindpresentatie. Persoonlijk kan ik terug kijken op een succesvolle en leerzame periode. Het afstudeeronderzoek verliep volgens planning en het contact met de opdrachtgever, begeleiders en medestudenten was goed. Functioneren binnen de gemeente Enschede Gedurende de volledige afstudeerperiode werd ik betrokken bij relevante overlegmomenten. Deze vonden intern bij de gemeente of bij de Regio Twente plaats. Met de praktijkbegeleidster, Irma Lissberg-Grondstra is er wekelijks een overlegmoment gepland. Dit kwam de voortgang en afstemming van het onderzoek ten goede. De zelfverantwoordelijkheid die de opdrachtgever bood sprak me aan. De begeleiding vanuit Saxion verliep goed. De intervisies met medestudenten waren zinvol en de begeleider en beoordelaar waren helder in het maken van afspraken en geven van commentaar. Bij de gemeente heb ik voldoende kunnen werken aan de vooraf gestelde doelen. Met het onderzoek is mijn interesse in het vakgebied van de ruimtelijke ontwikkeling aanzienlijk verbreed. De toegenomen kennis en interesse in actuele ontwikkelingen rondom binnenvaart en logistiek zijn hiervan een voorbeeld. Aan de hand van het vooraf opgestelde werkplan met bijbehorende onderzoeksmethodiek is het afstudeeronderzoek uitgevoerd. Het werkplan gaf voldoende richting en kaders aan het onderzoek. Actueel onderzoek Doordat ik volop aan de projectbijeenkomsten kon deelnemen, sluit het onderzoek goed aan op de actuele ontwikkelingen. Hierdoor kon ik met voldoende voorkennis de referentieprojecten bezoeken. Met hen verliep het maken van afspraken en uitwisselen van informatie soepel. Met de Provincie Overijssel is er een bezoek gebracht aan de haven van Rotterdam. Op 28 juni 2012 zullen de onderzoeksresultaten worden gepresenteerd aan de betrokkenen uit het onderzoek, zoals de contacten van de referentieprojecten, het binnenhaventeam van de Regio en de projectgroep van de gemeente Enschede. Dit geeft mij de mogelijkheid de onderzoeksresultaten te presenteren en de contacten met onder andere de referentieprojecten te verdiepen. Met de reguliere stage en deze afstudeerstage ben ik zowel werkzaam geweest bij een adviesbureau als de overheid. 61

62 Bronnen Literatuurlijst Binnenvaart en binnenhavens algemeen Buck Consultants International, Inventarisatie laad- en loskades Regio Twente. Bureau Voorlichting Binnenvaart, Blue Magazine. Bureau Voorlichting Binnenvaart, Ecorys, Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Landelijke Capaciteitsanalyse Binnenhavens; Nationaal beeld van het netwerk van binnenhavens op basis van actuele prognose. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Nederland en de scheepsvaart op de binnenwateren. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Functiebepaling Nederlandse binnenhavens. Nederlandse Vereniging van Binnenhavens, Blue Ports: Knooppunten voor de regionale economie; Onderzoek naar de economische belangen van de Nederlandse binnenhavens. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Varen voor een vitale economie; Een veilige en duurzame binnenvaart. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Instrumentenmap Binnenhavens; Concrete handvaten om meer werk van uw binnenhaven te maken. Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Praktijkvoorbeelden verzakelijking bedrijventerreinen. Ministerie van Infrastructuur en Milieu, Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte; Nederland concurrerend, bereikbaar, leefbaar en veilig. Binnenhaven Enschede Buck Consultants International, Notitie Haveninvesteringen Enschede. Buck Consultants International, Actieplan - Professionalisering Havenbeheer gemeente Enschede. Buck Consultants International, Raamwerk haveninventarisatie gemeente Enschede. (havenatlas) Gemeente Enschede, Masterplan Havengebied Enschede. Gemeente Enschede, Herstructurering Binnenhaven. 62

63 Gemeente Enschede, Herstructurering Havengebied Enschede; afgeronde projecten per september Gemeente Enschede, De herstructurering van de Enschedese Binnenhaven; Volle kracht vooruit! Gemeente Enschede, Economische visie Enschede. Enschede in sterk Twente. onze visie op krachtig economisch beleid. Regio Twente Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Verruiming Twentekanalen / uitbreiding sluis Eefde; Een duurzame sluis voor een vlotte vaart. Buck Consultants International, Managementrapport - Professionalisering Havenbeheer Twente. Buck Consultants International, Actieplan professionalisering havenbeheer gemeente Enschede. Buck Consultants International, Inventarisatie laad- en loskades Regio Twente. Buck Consultants International, Onderzoek Logistieke draaischijf Twente, De regio als concurrerende hotspot. Regio Twente, Binnenhavenvisie Twente; Netwerkanalyse voor binnenhavens en vaarwegen. Stec Groep B.V., Toegevoegde waarde kade XL businesspark. Drachten Nederlandse Vereniging van Binnenhavens, Casestudie binnenhaven Drachten Case beschrijving ten behoeve van studie Economisch belang Nederlandse binnenhavens Gemeente Smallingerland, Strategie werklocaties 2020 Gemeente Smallingerland en Oranjewoud, Programma Verbetering Binnenhavens; Quick Wins de Haven te Drachten. Drechtsteden Erasmusuniversiteit Rotterdam, SWOT-analyse & Innovatieagenda Maritieme Piek Drechtsteden. Drechtsteden, Uitvoeringsstrategie Natte Bedrijventerreinen Drechtsteden; Samen stad aan het water. Drechtsteden, Uitvoeringsstrategie Bedrijventerreinen Drechtsteden; Samen stad aan het water. Drechtsteden, Uitvoeringsprogramma Bedrijventerreinen Drechtsteden. 63

64 Nederlandse Vereniging van Binnenhavens, Casestudie binnenhavens Drechtsteden Case beschrijving ten behoeve van studie Economisch belang Nederlandse binnenhavens Wageningen Gemeente Wageningen, Projectplan Uitvoering QW-projecten. Gemeente Wageningen, Projectdocument quick-win 2 e tranche. Nederlandse Vereniging van Binnenhavens, Casestudie binnenhaven Wageningen Case beschrijving ten behoeve van studie Economisch belang Nederlandse binnenhavens Maastricht Gemeente Maastricht, Overeenkomst uitgifte in erfpacht en erfdienstbaarheid Beatrixhaven. Gemeente Maastricht, Masterplan Bedrijventerrein Beatrixhaven Op naar dé ideale vestigingsplaats voor zware bedrijven door een duurzame herstructurering. Provincie Limburg, Netwerkanalyse vaarwegen en binnenhavens. Provincie Limburg, Actieplan binnenhavens Limburg. Internet bronnen oorlocaties/rijnhaven Topografische kaarten Aalst van, J.W Illustraties Afdeling communicatie gemeente Enschede 64

65 Interviews Drachten - Tefi-Dontje, M. Gemeente Smallingerland, Drachten, Beleidsadviseur Economische Zaken. Interview op Hoeksema, J. Gemeente Smallingerland, Drachten, beleidsmedewerker Economische Zaken. Interview op Drechtsteden Scheelbeek, R. Gemeente Dordrecht, Senior beleidsmedewerker Economie. Interview op Gemeente Enschede Geerdink, J. Gemeente Enschede Gesprek op Havenbedrijf Rotterdam Bijeenkomst op Havendienst Moerdijk Bijeenkomst op Harmsen, R. Gemeente Enschede Gesprek op Hengelo, Havenmeester CTT Groothuys, T. Gemeente Hengelo, havenmeester. Interview op Koninklijke Schuttevaer Smink-Scheijgrond, A-R. Regiocoördinator Centraal-en Oost Nederland. Interview op Luit Hoogenberg Hoogenberg, L. Businesspark Twente, projectdirecteur. Interview op Maastricht - Marianne Bauling - Afstudeerder Yorrick Demaat Wageningen - Bilt, van der M. Gemeente Wageningen, teammanager Stadsvoorzieningen. Interview op Wormgoor, C. Gemeente Wageningen, projectleider herstructurering Rijnhaven. Interview op Hameete, s. Gemeente Wageningen, havenmeester Rijnhaven te Wageningen. Interview op Regio Twente Haaksema, H. Regio Twente, beleidsadviseur economische zaken. Interview op

66 Korte samenvatting Het opvangen van de groei van het goederenvervoer is een belangrijk uitdaging voor het Rijk. Door maatschappelijke ontwikkelingen is het belang van vervoer over water weer extra onder de aandacht gekomen. De groeiende positie van de Nederlandse binnenvaart biedt kansen voor de Enschedese Binnenhaven. Doelstelling voor de Binnenhaven zijn het behoud van bestaande werkgelegenheid en creëren van nieuwe werkgelegenheid door een efficiënter ruimtegebruik en een versterking van de havenfunctie. De gemeente Enschede hoopt uit vergelijkbare referentieprojecten succesvolle handelingswijzen en randvoorwaarden te kunnen halen, waarbij het versterken van de binnenhaven functie tevens het doel is. Uit de analyse van de resultaten uit de referentieprojecten is een advies ontstaan aan de gemeente Enschede. 66

67 Lijst met trefwoorden - Herstructureringsproject - Binnenhaven - Binnenvaart - Vaarwegen - Kade - Referentieprojecten - Watergebonden - Bulkoverslag - Havenbedrijf - Havengebied - Goederenvervoer - Regio Twente - Gemeente Enschede 67

68 68 -

69 Bijlagen Bijlage 1: Casestudies referentieprojecten - Drachten - Drechtsteden - Wageningen - Maastricht Bijlage 2: Interviewvragen Bijlage 3: Scheepstypen gekoppeld aan vaarklassen Bijlage 4: Eisen watergebonden bedrijven aan kade en kavel Bijlage 5: Voorgenomen situatie Binnenhaven 69

70 Bijlage 1: Casestudies referentieprojecten 1. Drachten 2. Drechtsteden 3. Wageningen 4. Maastricht 70

71 1. Literatuurstudie de Haven Drachten 71

72 Binnenhaven met grote overslagfunctie in Noord Nederland Op het bedrijventerrein De Haven bevindt zich de binnenhaven van Drachten. Het is één van de grootste bedrijventerreinen in Noord Nederland en het enige terrein in Friesland waar bedrijven met een milieucategorie 5 zich kunnen vestigen. Via de Drachtstervaart is de binnenhaven bereikbaar voor schepen tot en met vaarklasse IV. Deze schepen kunnen lossen aan de openbare loswal of aan één van de private kades van de bedrijven. De Drachtstervaart is een aftakking van de belangrijkste vaarweg in Friesland, het Prinses Magrietkanaal met een vaarklasse Va. De binnenhaven is sinds enkele jaren uitgebreid met een nieuwe insteekhaven. De ruim 11 hectare aan kavels zijn gelegen aan een kade en uitsluitend bedoeld voor watergebonden bedrijven. (Gemeente Smallingerland, 2012) Afbeelding 1: Luchtfoto bedrijventerrein De Haven te Drachten De binnenhaven van Drachten is samen met onder andere Heerenveen en Sneek onderdeel van de economische A7-zone landstad Fryslân. De ligging van deze steden langs de snelweg A7 heeft de afgelopen jaren mede voor de economische groei in deze regio gezorgd. Op bedrijventerrein De Haven is ruimte voor (natte) modern gemengde en zwaardere industrie. Er bevinden zich aan de binnenhaven een aantal industriële ondernemingen die afhankelijk zijn van het transport van droge en natte bulk over water. Een deel van de kavels is aan het water gelegen en voorzien van een kademuur. Voor andere bedrijven zijn er openbare laad- en loskaden. De meest dominante ladingstromen in de haven zijn zand, grind en potgrond (58%), voedingsproducten en veevoeder (20%) en landbouwproducten (9%). Drachten is de grootste overslaghaven voor meststoffen, voedingsproducten en veevoeder. De haven wordt beheerd door de gemeente, dit betreft vooral het onderhoud en innen van de havengelden. Er is momenteel geen samenwerkingsverband met de overige binnenhavens in Noord Nederland. (Gemeente Smallingerland en Oranjewoud, 2008) 72

73 Afbeelding 2: laden van houtsnippers op de openbare laad- en loskade in Drachten. Factsheet binnenhaven en insteekhaven Drachten Bestuurlijke en organisatorische kenmerken Er bevinden zich op het terrein private en openbare loskades. De gemeente Smallingerland is eigenaar van de twee openbare laad- en loskades. Logistieke kenmerken Economische kenmerken Omgevingskenmerken en externe effecten Contact persoon aanbestedingen havenvoorzieningen Jaarlijkse overslag: 0,75 (miljoen ton) Vaarweg:Drachtstervaart (IV) Ontsluiting:Prinses Magrietkanaal, snelweg A7 Havenbedrijf: N.v.t. Aantal watergebonden bedrijven:±15 Milieucategorie: Zwaar Laad- en Loskades: 1,2 km Beheer: Gemeente Smallingerland Cor Bakker. Tel: Herstructurering De gemeente Smallingerland heeft de omvangrijke herstructurering en herinrichting van het bedrijventerrein De Haven afgerond. Het bedrijfsleven en de gemeente investeerden ruim anderhalf miljoen euro in het herstructureringsproject, waarbij de meeste werkzaamheden bestonden uit het verbeteren van de openbare ruimte. Onderdeel van deze upgrading was de realisering van een nieuwe insteekhaven met circa 10 hectare uitsluitend nat bedrijventerrein. De gecreëerde watergebonden kavels zijn nog in ontwikkeling. De gemeente voert geen actieve marketing uit voor de verkoop van de nog uitgeefbare kavels. 73

74 Quick Wins 2008 De gemeente Smallingerland heeft te maken met een aantal knelpunten, waar het gaat om het versterken van de functie van de haven. Met het inzetten van de nationale Quick Wins regeling hoopt men deze knelpunten op te lossen. De Quick Wins worden ingezet op een vijftal openbare projecten. Onderstaande vijftal knelpunten worden middels de Quick Wins aangepakt: 1. Ondiepe vaardiepte De Haven. 2. Het ontbreken van havenvoorzieningen (elektriciteit en water). 3. Slechte bereikbaarheid; voor- en natransport Loswal, de Lier. 4. Het ontbreken van noodontsluitende infrastructuur. 5. Een matige vaarontsluiting van de insteekhaven. Afbeelding 3: Knelpunten Quick Wins (Oranjewoud, 2008) De knelpunten worden verholpen doormiddel van een tweetal Quick Wins projecten. Project 1, onderdeel 5 op de kaart, betreft het optimaliseren en uitdiepen van de vaarontsluiting van de nieuwe insteekhaven. De onderdelen 1 tot en met 4 zijn ondergebracht onder project 2. Deze projecten worden op openbaar eigendom uitgevoerd. Dit is een voorwaarde vanuit de Quick Wins regeling om staatssteun te voorkomen. Project 1 De recent gerealiseerde nieuwe insteekhaven op bedrijventerrein De Haven (zie knelpunten 5) heeft gezorgd voor 10 ha nieuw bedrijventerrein met uitsluitend natte kavels. De uitbreiding biedt Drachten de kans om zich sterk te profileren als het grootste transport centrum van Friesland. De insteekhaven was nog niet bereikbaar voor schepen met een groter laadvermogen, hoewel de havenarm hier wel voor ontworpen is. Doormiddel van het Quick Wins project is de ontsluiting van de insteekhaven verbeterd. 74

75 De werkzaamheden bestonden uit het verbeteren van de vaarweg naar de insteekhaven, het op diepte brengen van een deel van de vaarweg en het aanbrengen van remmingswerken en oeverbescherming. Men verwacht dat met het realiseren van de ontsluiting de transportkostenvoordelen hoog zullen oplopen. De diepgang van de haven wordt gezien als belangrijkste knelpunt voor het vervoer van bulkgoederen. Door het wegnemen van de diepgangbeperking hoopt men dat schepen met een groter laadvermogen De Haven kunnen bereiken. Project 2 Het 2 e Quick Wins project bestond vooral uit een uitbreiding van de voorzieningen aan de openbare loskaden, om te voldoen aan de laatste kwaliteitseisen en om goed bereikbaar te zijn voor de aan- en afvoer van goederen naar het achterland. Deze openbare loskaden liggen bij de haven De Lier en De Loswal. Er is onder andere een Utiliqsysteem aangelegd voor de energievoorziening van de schepen. De overige werkzaamheden bevinden zich in de afrondende fase. Beperkingen Vaarweg Drachten Het bedrijventerrein De Haven is voor de binnenvaart ontsloten via de Vaarweg Drachten, een vaarweg verbonden met het Prinses Margrietkanaal en daardoor met het landelijke vaarwegennet. De Vaarweg Drachten is een belangrijke knelpunt wat betreft de binnenvaart naar Drachten. Deze vaarweg heeft een provinciaal vaarklasse IV, terwijl het Prinses Margrietkanaal een hoofdvaarweg klasse-va is. Hoewel Drachten technisch wel bereikbaar is voor schepen met een groter laadvermogen, geeft de provincie hier geen vergunning voor. De provincie voorziet belemmeringen voor het watersporttoerisme in het gebied. Daarop inspelend doet de gemeente onderzoek naar alternatieve vaarroutes. (NVB, 2004) Bestemmingsplan In het rapport Quick Wins de haven te Drachten staat beschreven dat in het bestemmingsplan is geregeld dat de recent gerealiseerde kavels rondom de nieuwe insteekhaven alleen aan watergebonden bedrijven worden uitgegeven. De kavels staan in het bestemmingsplan aangeduid met de functie Bedrijventerrein Watergebonden. In de regels is opgenomen dat de kavels zijn bestemd voor havengebonden bedrijven waarbij de vestiging aan waterwegen/havens vanuit bedrijfsdoelmatige redenen noodzakelijk of gewenst is. Bedrijven die geïnteresseerd zijn in de kavels moeten bij de gemeente aannemelijk maken dat ze gebruik zullen maken van de functie van de haven. Het bestemmingsplan is het enige middel dat de gemeente kan inzetten voor het behoud van de watergebonden bedrijfsactiviteit. (Gemeente Smallingerland, 2008) 75

76 Interview Het locatiebezoek aan bedrijventerrein de Haven was een belangrijk onderdeel van de casestudie. Dit locatiebezoek is voorbereid doormiddel van een literatuurstudie. Op dinsdag 6 maart 2012 is er een bezoek gebracht aan bedrijventerrein de Haven en het gemeentekantoor te Drachten. De uitkomsten van dit locatiebezoek zijn verwerkt in bovenstaande beschrijvingen. De volgende personen zijn geïnterviewd; Mariët Tefi-Dontje; Gemeente Smallingerland (beleidsadviseur Economische Zaken) Jan Hoeksema; Gemeente Smallingerland (beleidsmedewerker Economische Zaken) 76

77 2. Literatuurstudie binnenhavens Drechtsteden 77

78 Regio Drechtsteden Doormiddel van een samenwerkingsverband vormen de Drechtsteden een sterke regio in het zuidelijk gedeelte van de provincie Zuid-Holland. De regio kiest voor één gezamenlijke strategie die richting geeft aan de ontwikkeling van bedrijventerreinen in de gemeenten; Alblasserdam, Dordrecht, Sliedrecht, Papendrecht, Hendrik-Ido-Ambacht en Zwijndrecht. Ze profileren zich als Samen stad aan het water. Een regio waar gemeenten kiezen voor het versterken van de regionale economie. De regio vormt een knooppunt voor vervoer over water, spoor en wegen. Daarnaast hebben ze een goede verbinding met het Duitse achterland en de havens van onder andere Rotterdam en Antwerpen. Een groot deel van de bedrijventerreinen bestaat uit watergebonden kavels. De Drechtsteden spelen in op de door het Rijk aangewezen topsectoren, de havens hebben een belangrijk aandeel in de sector logistiek. (Drechtsteden, 2012) Factsheet binnenhavens Regio Drechtsteden Bestuurlijke en organisatorische kenmerken Het havenbedrijf van Rotterdam heeft een groot aandeel in de havens van de Drechtsteden. De meeste kades zijn in particulier eigendom en het havenbedrijf exploiteert en beheert de havens. Logistieke kenmerken Jaarlijkse overslag: ± 6 miljoen ton Vaarweg:Kruispunt hoofdvaarwegen Oude Maas, Merwede, Dordtse Kil en Noord Ontsluiting: Snelweg A15 / A16 Havenbedrijf: Havenbedrijf Rotterdam Economische kenmerken Aantal ha nat bedrijventerrein: 37% van totaal Milieucategorie:Middelzwaar Omgevingskenmerken en externe effecten Laad- en Loskades: (bijna) volledig particulier Beheer: Havenbedrijf Rotterdam, Regio Drechtsteden Belang binnenhavens De havens van de Drechtsteden vormen een belangrijk concentratiepunt van watergebonden bedrijfsactiviteiten, bestaande uit scheepsbouw, scheepsreparatie en scheepsonderhoud, de baggerindustrie, op- en overslag van bulkgoederen, binnenvaartondernemers, groothandel en transport. Deze bedrijfsactiviteiten zijn verdeeld over een viertal natte clusters van terreinen, waarbij een aanleg mogelijkheid is voor schepen (zie figuur 1). De regio heeft in de uitvoeringsstrategie Natte Bedrijventerreinen de volgende clusters gedefinieerd; De Noord, Merwede, Oude Maas, Zeehaven. De uitvoeringsstrategie vormt een specifiek uitgewerkt kader voor regionaal beleid op de grote voorraad watergebonden terreinen in de regio. Belangrijkste doelstelling is het creëren van een gezond vestigingsklimaat voor de natte economie van de Drechtsteden. (Drechtsteden, 2009) 78

79 Figuur 1: Clustering van natte bedrijventerreinen in regio de Drechtsteden. (Drechtsteden, 2009) In de Drechtsteden bevindt zich één op de vijf banen op nat bedrijventerrein. Van alle arbeidsplaatsen die op bedrijventerreinen plaats vinden is bijna de helft op nat terrein. Natte bedrijventerreinen hebben een milieuzonering en beschikken over een aanleg mogelijkheid voor schepen. Figuur 2: Verhouding arbeidsplaatsen en natte terreinen. (Drechtsteden, 2009) Figuur 3: Verhouding netto oppervlak in hectare (Drechtsteden, 2009) 79

80 Herstructurering Het herstructureren en revitaliseren van de bedrijventerreinen in de Drechtsteden is eigenlijk een continu proces. De natte terreinen vormen een groot deel van de herstructureringsopgave. De havens hebben te maken met een schaalvergroting van de binnenvaartschepen en een toenemende vraag naar watergebonden kavels. Door de schaalvergroting van de binnenvaartschepen neemt ook de vraag naar langere laad- en loskades toe. Er zullen geen nieuwe havens worden aangelegd, daarom is het behoud en het optimaal gebruik van kadegebonden terreinen een regionaal speerpunt. Vanwege het grote economisch belang van de natte bedrijventerreinen voor de regio is er, naast de reguliere uitvoeringsstrategie bedrijventerreinen (Regio Drechtsteden, 2009), een specifieke uitvoeringsstrategie natte bedrijventerreinen ontwikkeld. Het beschrijft het regionale beleid ten aanzien van de natte terreinen. Momenteel wordt er gewerkt aan een regionaal uitvoeringsprogramma voor de bedrijventerreinen. Zoals valt te zien in afbeelding 4 heeft de regio Drechtsteden het aantal natte terreinen helder in beeld gebracht. Het initiatief voor de herstructureringen komt vooral uit de Regio. In samenwerking met de gemeenten, kamer van koophandel, ondernemersverenigingen en het Havenbedrijf van Rotterdam streeft men naar uitvoering van het uitvoeringsprogramma. Er is een regionale ontwikkelingsmaatschappij actief geweest voor de herontwikkeling van terreinen. Deze bleek echter niet effectief in verband met financiële tekorten en inconsequente uitgifte. Belangrijk uitgangspunt van de regio (2009) is het combineren van kadegebonden bedrijven en havengerelateerde bedrijven, waardoor er maximaal gebruik kan worden gemaakt van de kades en insteekhavens. Het belang van het optimaal gebruik maken van de waterbekken wordt onderstreept door de heer Scheelbeek (2012). Hij wijst er op dat de kades optimaal gebruik dienen te worden, maar dat er achter de kades niet perse watergebonden bedrijven dienen te liggen. Afbeelding 4: Helder inzicht in aanbod natte/niet natte terreinen (Drechtsteden, 2009) 80

81 Participatie Havenbedrijf Rotterdam De havens van de Drechtsteden zijn voor de Rotterdamse haven een strategische locatie waar goederen gebundeld kunnen worden via water en zee, waardoor de infrastructuur in de regio minder belast wordt. Het Havenbedrijf van Rotterdam heeft per 1 juli 2011 het nautisch beheer van een groot aantal openbare binnenvaartligplaatsen overgenomen van de gemeente Dordrecht. Hiermee is het Havenbedrijf Dordrecht volledig overgedragen. Het Havenbedrijf Rotterdam beheert en exploiteert tegenwoordig de meeste binnenvaartligplaatsen in de Regio Drechtsteden. (Port of Rotterdam, 2012). De havens in de Drechtsteden zijn belangrijk voor het opvangen van het vervoer van goederen over de weg. De wegen van en naar de haven van Rotterdam hebben te weinig capaciteit om de toekomstige groei op te vangen. Onder andere de realisatie van een nieuwe CTT nabij Amblasserdam moet de toename van vrachtwagens nabij Rotterdam opvangen. Daarnaast hebben de havens een goede verbinding met het Duitse achterland, zonder de belemmering van bijvoorbeeld sluizen. Erfpacht en specifieke regels bestemmingsplan In de uitvoeringsstrategie Natte Bedrijventerreinen staat beschreven dat de regio onderzoek wil doen naar de mogelijkheden om te garanderen dat kades en daar aangelegen kavels zoveel mogelijk door de maritieme sector worden gebruikt. Men denkt in dit geval aan erfpachtconstructies of nieuwe specifieke regels in het bestemmingsplan. Op de 1 e en 2 e Merwede haven bevinden zich een groot aantal erfpachtpercelen die in eigendom zijn van de gemeente Dordrecht. Zij zijn tevens verantwoordelijk voor het beheer. Volgens de heer Scheelbeek (2012) bieden erfpachtconstructies in de praktijk weinig sturingsmogelijkheden. Hij wijst op de mogelijkheden die de nieuwe WRO biedt. Gemeenten hebben tegenwoordig de mogelijkheid om terreinen te bestemmen voor specifieke bedrijvigheid en type bedrijven. Zo kunnen terreinen worden aangeduid met de bestemming Bedrijventerrein Watergebonden. Daarbij dient wel rekening te worden gehouden met het risico op planschade. Vooral reeds gevestigde bedrijven kunnen planschade oplopen indien de bestemming invloed heeft op de doorverkoop van het terrein. 81