Gemeente OOSTVLETEREN Parochiekerk Sint-Amatus

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit VLETEREN Gemeente OOSTVLETEREN Parochiekerk Sint-Amatus Arrondissement Ieper KERK De kerk brandde uit in de nacht van donderdag 22 dec. op 23 dec. 1977: de ganse inboedel - waaronder het zeer belangrijke orgel - ging in de vlammen op. Alleen de sacristie kon gered worden. Het ging om een driebeukige laat-gotische hallekerk uit de 15 de eeuw; houten tongewelven, behalve boven de kruising. Ze was in de oorlog ernstig beschadigd geweest en nadien hersteld. In de jaren 1980 werd het voormalige monument nagenoeg volledig gereconstrueerd (voltooid in 1989). De kerk is beschermd als monument, K.B. 20 II ORGEL Voormalige toestand Over de herkomst van het oude - in 1977 vernielde - orgel in Oostvleteren zijn geen preciese gegevens voorhanden. De Sint-Maartenskathedraal van Ieper (die een gewone parochiekerk was geworden) had - om schade van tijdens de Franse Overheersing te kunnen herstellen - in 1804 o.m. haar fraaie doksaal uit 1640 verkocht : dit doksaal zou in Oostvleteren beland zijn. Dit bewijst evenwel nog niet dat ook het orgel uit dezelfde Ieperse kerk zou afkomstig zijn. [Voor de geschiedenis van de orgels in de Ieperse Sint-Maarten kan verwezen worden naar het desbetreffende rapport, zie elders in deze inventaris] Noch over de geschiedenis in Ieper, noch over die in Oostvleteren zijn veel gegevens voorhanden, wegens het verloren gaan van de archieven, tijdens de eerste wereldoorlog. De toeschrijving van het orgel aan Matthijs Langhedul (c1625) is - hoewel beslist niet af te wijzen - louter hypothetisch. Er is alleen geweten dat er minstens vanaf 1803 een orgel aanwezig was in Oostvleteren, aangezien het tussen 1803 en 1817 werd onderhouden door R. Germain (Ieper) en in 1821 door B. Degryse (Wervik); cfr. Bibliografie, 3. Volgens zijn werklijst (cfr. Bibliografie, 2) zou P. Loncke uit Hoogstade het orgel verbouwd hebben, midden 19 de eeuw. Het bezat vanaf dan 14 registers. De windladen waren van P. Loncke (mededeling door Gabriël Loncke). Vóór de eerste wereldoorlog (datum te situeren tussen 1905 en 1914) zijn werken, o.m. een dispositiewijziging, uitgevoerd door J. Anneessens (Menen). In zijn werklijst (in het inwijdingsprogramma van Handzame, 1922) vermeldt Anneessens "Oost-Vleteren, 1 clav., rest." : dit zou betekenen dat er op dat moment nog geen tweede klavier was toegevoegd?

2 Na de eerste beschietingen in 1914 is er meubilair uit de kerk van Oostvleteren weggenomen. Het orgel moet blijven staan zijn, want het oorlogsdagboek van een onderpastoor vermeldt "23 mei Een soldaat bespeelt het orgel". In september 1915 werden de kostbaarste meubelen uit de kerk gehaald; het is niet bekend of het orgel daarbij was. Herstellingen (na oorlogsschade?) door J. Anneessens (Menen) zijn te dateren tussen 1929 en 1933; Anneessens leverde ook een electrische ventilator. In 1951 werden herstellings- en uitbreidingswerken uitgevoerd door Jos. Loncke (Esen); lateraal werden reeksen pijpwerk toegevoegd, in open opstelling (zie afbeeldingen). In 1972 zouden deze toevoegsels echter weer weggenomen geweest zijn; hiervan bestaat geen afbeelding. Doksaal en orgel gingen totaal verloren in de brand van Behalve de notities van orgelbouwer Jos. Loncke (cfr. infra, Archivalia & Bibliografie), beschikken we over geen technische gegevens over het instrument. Uit het fotomateriaal dat in iets ruimere mate bestaat, kan alleen de conclusie getrokken worden dat het Positieffront van veel later dateerde (begin 19 de e.?, door R. Germain?) dan het Hoofdwerkmeubel. Enkele auteurs (cfr. Bibliografie) beweren dat het Rugwerk c1770 toegevoegd zou zijn, sommigen denken daarbij aan orgelmaker P. van Peteghem. Nogal wat details echter maken deze toeschrijving twijfelachtig. De labium-vormen van de frontpijpen, de breed opengewerkte tussenvelden met nogal wat pijp-overlengte, het eerder smalle blinderingsloofwerk enz., verwijzen niet direct naar Van Peteghem maar doen eerder denken aan werk van J.J. vander Haeghen uit Rijsel. Organoloog A. Deschrevel heeft ooit beweerd dat dit Positiefmeubel afkomstig was uit de (in 1802 gesupprimeerde) kerk van Sint-Rijkers. Deschrevel heeft overigens ook gesteld dat er een borstwerkje of Echo zou geweest zijn: dit concludeerde hij uit de aanwezigheid van gesculpteerd ajourwerk boven de klavieren, achter de boekenplank (mededelingen door Gabriël Loncke). Huidig orgel Auteur instrument : Loncke Orgelbouw b.v.b.a. (Zarren) Bouwjaar : 1989

3 INSTRUMENT Dispositie Gr.Org. = bovenklavier, Pos. = onderklavier Prestant Doublette Nazard Fourniture Trompette bas Clairon bas Vox humaine bas Doublette Bourdon Cymbale Cromhorne bas Rossignol Gr.Org. Pos. Cornet Bourdon Flûte Tierce Cymbale Trompette sup Cromhorne sup Vox humaine sup Flûte Sexquialter sup Cromhorne sup Tremblant - deling bas/sup. = c 1 /c# 1 - Cornet = ab c# 1 - Sesquialter = ab c 1 (!) - Tremblant werkt enkel op Pos. - schuifkoppel Gr.Org. + Pos. manuaalomvang : C - f 3 pedaal : C - c 1, aangehangen aan Gr.Org. Klaviatuur - ingebouwd aan de rugzijde - manualen: eiken toetsen, de zichtbare vlakken zijn gezwart; beenbeleg op de ondertoetsen, boventoetsen in ebbenhout - bakstukken met ebben fineer, met een doorlopende sierstrip (been) ingewerkt - ronde registertrekkers - de klavieren steken nogal ver uit het meubel Pijpwerk - integraal nieuw Tractuur - mechanisch - vierkante registerstokken Windvoorziening - magazijnbalg naast het orgel - electro-ventilator in geluiddempende kist ORGELKAST - eiken meubel, lichtjes bijgekleurd om te verdonkeren - in laat-klassieke vormgeving - in het snijwerk is recuperatie-materiaal verwerkt, afkomstig van bij de restauratie van het orgel te Vrasene (prov. Oost-

4 Vlaanderen) niet-herbruikte delen huidige toestand : normaal datum onderzoek : december 1990 * * * ARCHIVALIA & BIBLIOGRAFIE OVER HET VOORMALIGE ORGEL : Nota: Uit hiernavolgende archivalia en bibliografie kan de evolutie van de dispositie als volgt gereconstrueerd worden : 1. Vóór de werken door J. Anneessens (ca. 1930?) Gr. Org. Pos. Fourniture Prestant 4 Bourdon 8 Prestant 4 Bourdon 8 Nasard Flute 4 Traversière 8 sup. Diapason 8 Flute 4 Doublette 2 Doublette 2 Kornet Trompette 2. Vóór de werken door Jos. Loncke, 1951 Gr. Org. Pos. Montre 8 (bas in hout) Prestant 4 Bourdon 8 Bourdon 8 Prestant 4 Salicional 8 Flute 4 Voix céleste 8 Diapason 8 Flute 4 Doublette 2 Doublette 2 Kornet Trompette 3. Ná de werken door Jos. Loncke (tot 1977?) Gr. Org. Pos. Montre 8 Prestant 4 Bourdon 8 Bourdon 8 Prestant 4 Fourniture III Nasard Voix céleste 8 Diapason 8 Flute 4 Doublette 2 Doublette 2 Kornet Ped. Trompette Sousbasse 16 Bourdon 8 ARCHIVALIA Van de heer Gabriël Loncke onvingen we gegevens uit een notitieboek van zijn vader Jozef Loncke; het gaat om een kladschrift waarin hoofdzakelijk schetsmatig prijsberekeningen gemaakt worden voor de werken van Een van de belangrijkste gegevens is de dispositie, genoteerd vóór

5 de veranderingswerken : Groot orgel Positif Montre 8 Prestant 4 Bourdon 8 Bourdon 8 Prestant 4 Flute 4 Salicional 8 Voiceleste 8 Diapason 8 Flute 4 Doublette 2 Doublette 2 Kornet Trompette Verder is er sprake van o.m. volgende werkzaamheden : - kuisen van het orgel - herstel blaasbalg - herstel zakjes [bedoeld zijn : de pulpeten] - plaatsen van pedaal, ocasie. 27 noten - voor transformatie van montre 8 bas in Gedektbas 16 v. en Gedekt 8 van pedaal - koppel I en II - Registers - 4 pijpen - verandering aan windlade - aan mechanisme pijpen in zink - Fourniture 3r. - suprimeren van Voix-Céleste - waarop Salicional komt BIBLIOGRAFIE 1) In het inwijdingsprogramma van het orgel in Handzame, dec. 1922, liet J. Anneessens een dubbele werklijst afdrukken "Lijst der nieuwe Orgels, veranderingen en herstellingen uitgevoerd door het huis J. Anneessens, I. Sedert den Wapenstilstand II. Sedert 1905 tot 1914". In lijst II (tussen 1905 en 1914) komt voor : Oost-Vleteren, 1 clav., transf. 2) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert - Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Herstelde Orgels vóór den oorlog hierin : 13. Oost-Vleteren - Lijst der Ventilators hierin : 106. Oostvleteren [in deze laatste lijst wordt geen onderscheid gemaakt tussen werken vóór of ná de eerste wereldoorlog, maar men mag aannemen dat de plaatsing van een electro-ventilator dateert van ná (er was immers nog geen electriciteit in de kleine gemeenten)]

6 3) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl. III, in De Schalmei, jg. I/5, Gent, 1946; blz. 23 : Werken van P.A. Loncke (Hoogstade), van 1843 tot 1889; in deze lijst de vermelding Oostvleteren, 14 sp., 2 klav., geen ped. Jos. Loncke geeft als aanvullende gegevens - namen in gewone letter = "orgel die nog bestaat, maar niet regelmatig of nooit onderhouden of gestemd wordt" [Oostvleteren is in gewone letter gedrukt] 4) A. Deschrevel : Archivalia over het orgel in Watou, in tijdschrift De Schalmei, jg. V, Gent 1950; blz ; blz. 110, in voetnoot 4 : (4) Wij ontmoeten Sr. René Germain te Ieper voor het onderhoudswerk aan de orgels in de St-Pieterkerk van 1803 tot 1810 (zie Schalmei, IV, 13) en in de St- Maartenskathedraal van 1805 tot 1817 (zie Schalmei, III, 69). Hij vernieuwt de pijpen van het orgel te Wulveringem (bij Veurne) "in 't eerste der jaren 1800" (De Ware Vlaming, Jan. 1883, blz. 79). Te Poperinge, in de St-Janskerk, wordt het orgel vanaf 1810 tot ca 1820 regelmatig nagezien door Sr Germain, alias Garmin of Garmeyn (Kerkarchief). In Oostvleteren onderhoudt Germain het orgel van 1803 tot 1817; reeds in 1821 komt er "mijnheer Degryse orgelmaeker tot Wervik het orgel erstellen". Mogen we hieruit besluiten dat René Germain einde 1820 gestorven is? Opsporingen in de overlijdensregisters te Ieper brachten geen antwoord. 5) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in De Praestant, jg. VIII, 1959, blz ; blz. 59 : 1951 / Oostvleteren, rest. orgel grootvader Pieter Loncke, mek. trak., ped. 6) G. Moortgat : Oude Orgels in Vlaanderen, II, uitg. Dienst Pers & Publikaties van de BRT, brochure nr.30, Brussel 1965; blz. 106 : Dit renaissance-orgel werd vermoedelijk in 1625 gemaakt door Matthys Langhedul. Het rugpositief is een toevoeging van omstreeks Later werd het instrument volledig omgebouwd. blz. 107 : afbeelding. 7) F. Peeters & M.A. Vente : De Orgelkunst in de Nederlanden, uitg. Mercatorfonds, Antwerpen, 1971 (herdruk 1975); - blz. 86 : kleurenafbeelding van het orgel, met op blz. 87 als bijschrift: "OOSTVLETEREN (West-Vlaanderen), Sint-Amatus, oorspronkelijk eenmanualig orgel, toegeschreven aan Matthijs Langhedul (ca. 1625), dat nog een weinig geprofileerde pijpenschikking vertoont, zoals vaak in West-Vlaanderen. Het rugpositief met de naar het midden toe dalende beweging van de pijpenvelden werd omstreeks 1770 in het prachtige renaissancedoksaal ingewerkt. Hiertoe werd de Salvator Mundi die de centrale figuur vormt van de apostelengalerij boven op de middenste pijpenbundel geplaatst. Koning David met zijn harp prijkt in de bekroning van het hoofdwerk tussen bazuinschallende engelen. Na de tweede wereldoorlog werd aan weerszijden van het hoofdwerk een pedaal toegevoegd en wel op een zeer smakeloze wijze, zonder respect voor de unieke kast van het hoofdwerk."

7

8 - blz. 90 : kleurenafbeelding van een detail (middenconsole hoofdwerk), met op blz. 91 als bijschrift: "OOSTVLETEREN (West- Vlaanderen), Sint-Amatus, detail van het hoofdwerk, toegeschreven aan Matthijs Langhedul: de engelherm onder de middenste pijpenbundel schraagt heel de orgelkast als een atlant."

9 - blz. 108 : kleurenafbeelding van een detail (zijaanzicht hoofdwerk), met op blz. 109 als bijschrift: "OOSTVLETEREN (West- Vlaanderen), Sint-Amatus, vroegbarok snijwerk van de kast van het hoofdwerk: engelhermen met muziekinstrumenten, cherubskopjes, faunen, bloemenslingers en muziektrofeeën." - blz. 290: lokalisatie op een landkaart (uit 1617) 8) M.D.J. [= Marc De Jonckheere] : De parochiekerk van Oostvleteren, in Vlietmara (Heemkring van Vleteren), speciale uitg. nr. 2, sept. 1978; blz. 20 : afbeelding van het verloren gegane orgel, met tekst: Het houten doksaal was het oude doksaal van de St. Maartenskerk te Ieper. Het werd gebeeldhouwd door Victor Taillebert in Het orgel was een manualig orgel [sic] dat een weinig geprofileerde pijpenschikking vertoonde zoals dit in West-Vlaanderen vaak het geval is. Het hoofdwerk van het orgel was vroegbarok. Engelen met muziekinstrumenten, cherubskopjes, faunen, bloemenslingers en

10 muziektrofeeën versierden de kast van dit hoofdwerk. Koning David met zijn harp prijkte in de bekroning van het hoofdwerk tussen de bazuinschallende engelen. Het rugpositief met de naar het midden toe dalende beweging van de pijpenvelden werd omstreeks 1770 in het prachtige Renaissancedoksaal ingewerkt. Hiertoe werd de Salvator Mundi die de centrale figuur vormde van de apostelengalerij, boven op de middenste pijpenbundel geplaatst. Na de tweede wereldoorlog werd aan weerszijden van het hoofdwerk een pedaal toegevoegd en wel op een zeer smakeloze wijze, zonder respect voor de unieke kast van het hoofdwerk. De bijgevoegde pijpenvelden zijn duidelijk zichtbaar op de foto. In augustus 1972 werd echter op aandringen van de Koninklijke Kommissie voor Monumenten het orgel in zijn oorspronkelijke staat hersteld. Het orgel was een werk van orgelbouwer Matthijs Langhedul (ca. 1625). [de tekst handelt verder over de familie Langhedul; de auteur geeft als bron: M.A. Vente & F. Peeters, De Orgelkunst..., cfr. supra sub. Bibliografie nr. 7] 9) J.-P. Felix : catalogue de l'exposition 'Orgues de Bruxelles et de l'école Bruxelloise', Semaine Internationale de l'orgue, Brussel 29 oct.- 4 nov [in het kader van de festiviteiten rond het millennium van de stad Brussel] uitg. door de auteur, blz. 24 : SECOND VOLET : LES ORGUES DE L'ECOLE BRUXELLOISE Mathieu LANGHEDUL ( + ca. 1634) OOSTVLETEREN (Eglise St.-Aimé). - Buffet d'orgues (ca.1625). L'orgue d'oostvleteren était attribué à Mathieu Langhedul (ca.1625). Il ne disposait à l'origine que d'un seul clavier, ou tout au plus que d'un clavier et d'un autre d'écho, car le soubassement était ajouré. La façade était entièrement plane, hormis la tourelle, au centre, et qui était arrondie. La décoration, du début du style baroque, était très exubérante : anges atlantes et musiciens, masques, grappes de fruits, rinceaux et trophées d'instruments de musique aux ailerons. Le positif de dos ne fut inséré dans la magnifique balustrade renaissance qu'en 1770, par Pieter Van Peteghem. On n'a pas essayé d'atteindre la moindre unité de style avec le grand buffet : cette préoccupation était inexistante à ce moment. L'orgue, de même que tout le mobilier, avait été démonté au cours de la guerre 1914/18 pour être mis en sécurité. Ensuite l'instrument fut entièrement renouvelé par P. Loncke qui ajouta les tuyaux de pédale de chaque côté du grand-orgue. L'orgue fut complètement anéanti dans l'incendie qui ravagea l'église en décembre 1977, suite à une fuite de mazout. Bien que cet instrument ne possédât plus rien de sa tuyauterie originale, la disparition de son buffet constitue une perte irréparable pour l'histoire de la facture d'orgues. C'était, à notre connaissance, le seul buffet en Belgique pouvant être raisonnablement attribué à M. Langhedul. 10) J.-P. Felix : L'orgue d'oostvleteren (vers 1625): une perte irréparable..., in tijdschrift L'Organiste, jg. XII/4, 1980; zie blz : En décembre 1977, un incendie provoqué par une fuite de mazout de chauffage ravagea entièrement l'église-halle St.-Aimé à

11 Oostvleteren, entre Ypres et Furnes. L'orgue fut complètement anéanti. Bien que cet instrument ne possédât plus rien de sa tuyauterie originelle, la disparition de son buffet remontant aux environs de 1625 constitue une perte irréparable pour l'histoire de la facture d'orgues. En effet, c'était à notre connaissance le seul buffet en Belgique pouvant être raisonnablement attribué au célèbre Matthieu Langhedul, facteur d'orgues yprois. Deux excellentes photographies en couleurs perpétuent le souvenir de ce buffet 1). 1) F. PEETERS et M.A. VENTE, L'Orgue et la Musique d'orgue dans les Pays-Bas et la Principauté de Liège du 16e au 18e siècle, Fonds Mercator, Anvers, 1971, p. 86 et 90. Elles nous montrent un grand buffet plat, assez étalé en largeur, et trônant sur une superbe tribune renaissance où chaque niche renferme une statue d'apôtre. Les tuyaux de façade sont répartis en deux groupes de deux plates faces encadrant une tourelle centrale à rotondité et qui domine l'ouvrage. Les faisceaux jouxtant directement cette tourelle ont deux niveaux de tuyaux. La décoration, du début du baroque, se répand à profusion. Au soubassement, des panneaux sculptés à jour, - ce qui nous fait croire que l'orgue eut un positif ou un écho à ce niveau -, et des atlantes et des anges musiciens. Vers le haut, le soubassement s'évase pour supporter l'étage réservé aux tuyaux. Les écoinçons sont curieusement occupés par des atlantes nus, retenus par une chaîne, et jouant d'un instrument de musique qui ressemble à un serpent. Deux larges frises, identiques, à la base et au-dessus des tuyaux de façade, sont décorées de rinceaux, de têtes d'anges et de pointes de diamants. Des amorces de frontons, se terminant par une volute, encadrant le dessus de la tourelle surnontée d'un petit temple à balustres. Le dessus des tuyaux est masqué par des rinceaux ajourés. Les montants plats séparant les faisceaux de tuyaux sont décorés de guirlandes sur leur tiers inférieur, et de cannelures verticales sur le dessus; ils sont surmontés par un chapiteau. Aux ailerons se déploient à profusion des trophées d'instruments de musique. Couronnant l'ouvrage, deux anges jouant de la trompette aux angles, et sur la tourelle centrale, le roi David et sa harpe. Le positif de dos, de facture plus récente, fut enchâssé sans vergogne dans la balustrade renaissance. Il date des environs de 1770 et est l'œuvre de Pieter Van Peteghem 2). 2) G. MOORTGAT, Orgues anciennes de Flandre, brochure n 30 de la Belgische Radio en Televisie, édition du service Pers en Publikaties, 1965, p La notion d'unité de style étant inexistante à ce moment, on n'essaia pas le moins du monde d'harmoniser cet ajout avec le reste du meuble. Ce positif de dos compte trois tourelles à rotondité, les tourelles extrêmes étant maîtresses; sur la tourelle centrale, la statue du Sauveur provenant de l'un des compartiments de la balustrade qui avaient été supprimés pour loger le positif; cette statue devait dominer celles des apôtres. Les grands tuyaux de pédale jouxtant le grand buffet furent ajoutés aprés la deuxième guerre mondiale. C'est en vain que nous avons essaié de vérifier cette attribution à Langhedul : les archives de l'église sont muettes à ce sujet 3). 3) Compulsé les comptes de à BRUGES, Rijksarchief, Kerkfabriek OOSTVLETEREN, n 6. Par contre on y trouve en 1626 la comptabilité relative à la chaire de vérité et à un confessionnal exécutés par Jan De Swert, ainsi qu'à un banc de communion, les piliers d'une tourelle du Saint-Sacrement et un pupitre pour le chant de l'office par le menuisier Guillaume Van Gheluwe. Il y a aussi un compte de 8 escalins au profit de Jan Lonet pour le remaniement et le renforcement

12 du positif en 1622/24 : "Mr Jan Lonet vant vermaeken & verstellen vant posityf viij sch.". Nous n'avons jamais rencontré ce nom dans les ouvrages d'organologie. Notons en outre que la chaire de vérité d'oostvleteren était effectivement datée de Ceci ne doit pas nous étonner, si du moins l'on admet que le jubé provenait de la cathédrale St.-Martin à Ypres 4) ; 4) Annales de l'emulation, Bruges, XIX, 1867, p. 108 : "Oostvleteren possède l'ancien jubé de St Martin à Ypres, sculpté par Taillebert". Comm. Chan. François. l'orgue pouvant raisonnablement faire partie du même ensemble, on pouvait croire à la même provenance. Dans une étude sur les orgues de St.-Martin à Ypres, l'éminent organologue A. Deschrevel réfuta catégoriquement cette origine du jubé 5). 5) A. DESCHREVEL, Het orgel in de St.-Maartenskathedraal te Ieper, dans : De Schalmei, III, 1948, n 3, p Il montra aussi qu'en 1826, lors des tractations avec P. Van Peteghem pour un nouvel instrument à la cathédrale St.-Martin à Ypres, le facteur s'engagea à reprendre le vieil orgue à son compte. En fait, on sait qu'il passa en 1834 à l'église St.- Jacques de cette ville 6). 6) Id., art. cit., (III), dans : De Schalmei, III, 1948, n 4, p : "Een andere overlevering houdt staande dat het doxaal te Oostvleteren eveneens uit de Ieperse kathedraal komt. Dit kunnen we geenszins aanvaarden". Cette question est donc définitivement close, mais le problème reste entier. Dans la suite, c'est le facteur d'orgues Germain qui vint entretenir l'instrument d'oostvleteren, au moins de 1803 à ). 7) Voir De Schalmei, V, 1950, n 5, p De nombreuses modifications furent apportées à l'orgue au cours des XIX et XX siècles, de sorte que c'est, comme nous l'avons écrit, davantage la perte du buffet qu'il faut déplorer. Anneessens avait notamment enlevé le Nazard et la Fourniture pour poser un Salicional et une Montre; la Voix céleste avait été faite à partir de l'ancienne "Traversière", un demi-jeu 8). 8) Communication de Fr. Loncke ( ) et pour laquelle nous le remercions. Au cours de la guerre de 1914/18, tout le mobilier fut démonté pour être mis en sécurité. Dans la suite, l'instrument fut entièrement renouvelé par P. Loncke 9). 9) Jos. LONCKE, Geschiedenis van een orgelbouwer (III), dans : De Schalmei, I, 1946, n 5, p (p. 23) : "Oostvleteren 1' sp(elen), 2 klav(ieren), geen ped(aal)". Il répondait dès lors à la composition suivante : Grand-Orgue Positif Montre 8 Prestant 4 Bourdon 8 Bourdon 8 Prestant 4 Salicional 8 Flûte 4 Voix céleste 8 Diapason 8 Flûte 4 Doublette 2 Doublette 2 Cornet V Trompette 8 Le 16 juillet 1951, la firme Loncke, de Esen, dressa un devis de restauration et complément 10). 10) Voir annexe. La restauration prévoyait la dépose, le nettoyage, la réparation, la remise en forme, la repose et l'harmonisation des tuyaux; la revision des porte-vent des tuyaux de façade et leur remplacement éventuel par de nouveaux en plomb; le nettoyage des sommiers et le remplacement des boursettes en peau; la revision des sommiers des tuyaux postés de Montre et de Salicional; la revision du soufflet

13 et le collage de nouvelle peau de mouton pour éviter les fuites de vent. Pour tous ces travaux, le facteur demandait F. Il proposait aussi des travaux d'amélioration : ainsi le placement d'un pédalier d'occasion : F avec l'abrégé au clavier. Aussi le placement au positif d'une Fourniture III 2, 1 1/3, 1 en spotted, à la place du Salicional 8 qu'il poserait sur la coulisse de la Voix céleste. Prix : F. Il proposait aussi une pédale indépendante avec les jeux de Sousbasse 16 et de Bourdon 8, de système pneumatique, avec possibilité de l'accoupler au premier comme au second clavier; prix : F. L'ensemble des travaux proposés s'élévait donc à F, ce qui fut agréé. Les travaux furent terminés en On sait que les 2 claviers manuels provenaient de l'orgue d'oedelem; on sait aussi que le facteur remplaça partiellement la Montre 8 du grand-orgue et que certains tuyaux en bois de l'ancienne Montre furent réutilisés pour la Sousbasse 16 de la pédale dont le reste fut fait à partir de matériel d'occasion. Le facteur transforma aussi la Flûte du grand-orgue en Nazard. Comme on le voit, c'est plus la perte du buffet qu'il faut déplorer que celle de l'instrument qui avait été complètement transformé et renouvelé au cours des temps. Au terme de ce travail, nous tenons à remercier le facteur d'orgues Fr. Loncke, à Kortemark-Zarren, et Monsieur le Chanoine François à Bruges, pour les renseignements communiqués. Addendum : Le savant organologue A. Deschrevel qui attribuait l'orgue d'oostvleteren à Matthieu Langhedul, renia lui-même l'attribution qu'il en avait initialement donnée à Jakobus Van Einde, dans : Wat verlangt de organoloog van de heemkundige?, dans : Ons Heem, XVI, 1962, n 5, p ; ill. blz. 175 : Iconographie du jubé et de l'orgue d'oostvleteren [is een opsomming van de in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium berustende fotografische opnamen] blz. 172 : afbeelding met onderschrift: "OOSTVLETEREN, Fl. Occ. (Eglise St.-Aimé). - Jubé renaissance et buffet d'orgues attribué à Matthieu LANGHEDUL (ca. 1625), anéantis dans l'incendie de l'église en décembre (Copyright A.C.L., Bruxelles, n M; photo de 1970)." blz : ANNEXE OOSTVLETEREN Parochiale kerk. BESTEK voor herstel en kuisschen van het kerkorgel : Uit te voeren werken : 1 Alle pijpen zullen uit het orgel genomen worden, grondig gereinigd, de misvormde en beschadigde pijpen zullen worden hersteld, de stemlappen scheuren des noods gesoldeerd. 2 De conducten der geposteerde pijpen van het front e.a. zullen worden nagezien, de defecte conducten zullen door nieuwe loden conducten worden vervangen. 3 De windladen zullen gereinigd worden, de kleppen en veren geregeld. De versleten leerpupjes zullen worden vernieuwd. 4 De pijpenroosters zullen worden gereinigd, de defecte roosters zullen worden hersteld. 5 De houten pijpen zullen overzien worden, deze welke ontlijmd zijn, zullen

14 opnieuw gelijmd worden. 6 De windlade der geposteerde pijpen van Montre en Salicional, zullen nagezien worden, de versleten membranen zullen vernieuwd worden. 7 Den blaasbalg zal overzien worden, de windverliezen, zullen zoo goed mogelijk dicht gemaakt worden met speciaal schaapsleder. 8 Na reiniging en herstel zullen alle pijpen worden terug geplaatst, herharmoniseerd, volgens hun respectivelijk karakter, en gestemd op A norm. 870 Vibr. Aan de dispositie zal er niets worden gewijzigd. PRIJS : inbegrepen alle onkosten van logement reis en levering van benodigheden, alsmede alle onkosten voortspruitend uit de sociale wetgeving fr. Zegge VEERTIEN DUIZEND ZES HONDERD FR. Prijs voor verbeterings werken : Plaatsen van van okasie pedaal, trekkende aan de klavieren met abrégé en treklatjes met regelbare draadstiften in koper en lederen schroeven. noodzakelijke wijziging aan mekanisme en aanpassing Fr. Plaatsen van "Fourniture 3 r. 168 pijpen in spotted C 2 v. g 1 1/3 v. c 1 v. op pijpstok van Salicional 8, leveren van nieuwe pijpenrooster, transformatie der pijpstok. De register en pijpen van de Salicional, komen op de plaats der Voix Céleste, gemaakt (gevormd uit) met okasie materiaal en minderweerdige pijpen die als oud metaal worden overgenomen (30 pijpjes van af 2 v. lengte). De prijs na aftrek der oude pijpen is Fr. 3 Voor aanbrengen van afzonderlijk pedaal, volgens hierna volgende beschrijving : 1 Vervanging der 12 houten baspijpen van Montre 8 (te wijde mensuur) met 12 pijpen in zink c Ø 136 mm. in verhouding van de c 4 v. 2 Ombouw der oude Montre pijpen in hout voor gedekt 16 v. van pedaal met aanvulling der volgende pijpen in R.N.D. : C 16 v. en volgende CX. D. en DX. verder van af nr 17 = 14 kleinere gedekt pijpen en 12 pijpen in okasie materiaal (tinmengsel). 3 Leveren van een transmissielade in Parannapine en membranen in Havana leder. 4 Leveren van een commando relais (pneumatiek) met twee registers voor SOUSBASSE 16 v. BOURDON 8 v. 5 Plaatsen van twee koppelstukken met aanschakel pedalen voor Tir. Ped. I en Tir. Ped. II. 6 Noodzakelijke veranderingen en aanpassingen van de oude tractuur. Prijs met inbegrip van alle toebehoorten Fr. De prijs voor de uitvoering in het geheel der hiervoor beschreven werken is dus : - HERSTEL EN REINIGEN : fr. - VERBETERINGSWERKEN : Pedaal trekkende aan klavier fr. Fourniture 3 r. op positief fr. Afzonderlijk pedaal met twee koppels, twee registers, met toebehoorten fr. Voor de volledige uitvoering : fr. Zegge ZES EN ZEVENTIG DUIZEND VIERHONDERD VEERTIG FR. Esen,

15 ICONOGRAFIE A. aangaande het voormalige orgel (vernield in 1977) 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. & Verschraegen, H. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Poperinge; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1977; blz , OOSTVLETEREN, kerk Sint-Amatus - Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché's B80070 (1944) en M52215 (1970). M52215 KIK-IRPA, Brussel

16 - Doksaal / door Urbain Taillebert, van Ieper, ca. 1635, eik, cliché's B80092 (1944) en M52232 (1970); details: beelden van de HH. Johannes, Filippus, Thomas en Bartholomeus, cliché B59511 (1944), Judocus van Ponthieu en Petrus, cliché B80094 (1944), Paulus en Andreas, cliché B80093 (1944), H. Filippus, Jacobus de Meerdere, Simon en Jacobus de Mindere, cliché B59510 (1944). M52232 KIK-IRPA, Brussel

17 - Klank / Orgel, bekroond met beeld van David, Koning harpspeler en twee bazuinschallende engelen, onderaan Christus Zaligmaker : draagt de wereldbol, ca. 1625, eik, cliché M52233 (1970). M52233 KIK-IRPA, Brussel 2) Zie ook supra, onder BIBLIOGRAFIE, nrs. 6 en 7.

18 B. aangaande het huidige orgel foto's Afdeling Monumenten & Landschappen (Brussel), 1990

19