RAPPORT. Rapport van de Nederlandse Mededingingsautoriteit, als bedoeld in artikel 59, eerste lid, van de Mededingingswet.

Transcriptie

1 Nederlandse Mededingingsautoriteit RAPPORT Rapport van de Nederlandse Mededingingsautoriteit, als bedoeld in artikel 59, eerste lid, van de Mededingingswet. Nummer 5697_1/146.R202 Betreft zaaknr. 5697: verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties 1 Inleiding Procedure en aard van het bewijs Ondernemingen tegen wie het rapport wordt uitgebracht Feiten en omstandigheden Context waarbinnen de Afspraken plaatsvonden Afspraken Contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen Verdelen van opdrachten Afstemmen van inschrijfprijzen Bijeenkomsten ter ondersteuning van de Afspraken Conclusie met betrekking tot de Afspraken Eén systeem van afstemming Planmatige wijze van verdeling Het gemeenschappelijk doel van de Afspraken Bijeenkomsten ter ondersteuning van de Afspraken Conclusie met betrekking tot één systeem van afstemming Duur van het systeem van afstemming Geografisch gebied waarbinnen de Afspraken plaatsvonden Deelnemers aan de Afspraken Conclusie met betrekking tot feiten en omstandigheden Juridische beoordeling Beoordeling artikel 6, eerste lid, Mw Ondernemingen Overeenkomsten en/of onderling afgestemde feitelijke gedragingen Mededingingsbeperking Beoordeling artikel 6, derde lid, Mw Conclusie beoordeling artikel 6 Mw Beoordeling artikel 81 EG-Verdrag Conclusie beoordeling artikel 81 EG-Verdrag Conclusie juridische beoordeling Toerekening Openbaar

2 1 1. De Nederlandse Mededingingsautoriteit (hierna: NMa) heeft een onderzoek ingesteld naar een mogelijke overtreding van artikel 6, eerste lid, van de Mededingingswet (hierna: Mw) en artikel 81, eerste lid, van het EG-Verdrag door ondernemingen die actief zijn op het gebied van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. Uit dit onderzoek blijkt een redelijk vermoeden in de zin van artikel 59, eerste lid, Mw dat artikel 6, eerste lid, Mw en artikel 81, eerste lid, EG-Verdrag zijn overtreden. 2. Dit rapport heeft betrekking op gedragingen van ondernemingen die actief zijn op het gebied van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties. Deze activiteiten omvatten: het verwijderen, leveren, bedrijfsklaar opleveren en onderhouden van verkeersregeltoestellen en het verwijderen, leveren, installeren en bedrijfsklaar opleveren en onderhouden van verkeersregelinstallaties Uit het onderzoek blijkt dat vijf ondernemingen 2, te weten Vialis Traffic B.V., Peek Traffic B.V., Vialis-TPA B.V. en Siemens Nederland N.V., in ieder geval in de periode van 1 januari 1998 tot en met 31 december 2003, en Ko Hartog Verkeerstechniek B.V. in elk geval van 1 september 2003 tot en met 31 december 2003, deelnamen aan een overeenkomst en/of onderling afgestemde feitelijke gedraging, die ertoe strekte de mededinging te beperken dan wel te vervalsen door voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen de opdrachten voor de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland te verdelen en de inschrijfprijzen op elkaar af te stemmen. 4. Met het oog op het eventueel opleggen van een boete aan de ondernemingen genoemd in het vorige randnummer, is in opdracht van de Raad van Bestuur van de NMa het onderhavige rapport opgemaakt. 3 Deze ondernemingen zullen verder ook worden aangeduid als Deelnemende ondernemingen en individueel als Deelnemende onderneming. 1 Overigens werden niet altijd alle genoemde activiteiten in iedere afzonderlijke opdracht door een opdrachtgever gevraagd. 2 De huidige economische realiteit is leidend geweest bij het bepalen van de rechtspersonen die hier genoemd worden. Bij een aantal ondernemingen waren de betreffende activiteiten ten tijde van de vermoedelijke overtreding ondergebracht in andere rechtspersonen of waren de betrokken rechtspersonen bekend onder andere statutaire namen. In hoofdstuk 3 wordt nader ingegaan op de historisch context van de hier genoemde rechtspersonen _1/72. 2 Openbaar

3 2 5. Het onderzoek van de NMa naar een mogelijke overtreding van artikel 6, eerste lid, Mw en artikel 81, eerste lid, EG-verdrag door ondernemingen die actief zijn op het gebied van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland, is ingesteld op 30 juni Het onderzoek heeft geresulteerd in het onderhavige rapport. 6. Alle Deelnemende ondernemingen hebben een geldige kennisgeving in de zin van de Richtsnoeren Clementietoezegging 5 gedaan met betrekking tot een vermoedelijke overtreding van de Mw en het EG-Verdrag op het gebied van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. 7. Gedurende het onderzoek hebben ambtenaren van de NMa mondelinge verklaringen afgenomen van alle personen die namens de Deelnemende ondernemingen direct betrokken waren bij en uitvoering gaven aan de gedragingen waarop dit rapport betrekking heeft. Het betreft in de periode 1 januari 1998 tot en met 31 december 2003 in totaal tien personen die werkzaam zijn of zijn geweest bij een van de Deelnemende ondernemingen. Daarnaast zijn mondelinge verklaringen afgenomen van personen die eveneens werkzaam zijn of zijn geweest bij de Deelnemende ondernemingen en van wie is vastgesteld dat zij kennis droegen van de gedragingen. 8. Voornoemde mondelinge verklaringen zijn door ambtenaren van de NMa schriftelijk vastgelegd en alle personen van wie een verklaring is afgenomen hebben deze ter bevestiging ondertekend. Van de verklaringen zijn verslagen van ambtshandelingen opgemaakt. 6 De inhoud en strekking van de mondelinge verklaringen zijn onderling consistent en bevestigen en versterken elkaar. 9. Ambtenaren van de NMa hebben tevens mondelinge verklaringen afgenomen van opdrachtgevers en deskundigen op het gebied van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties. Deze mondelinge verklaringen zijn schriftelijk vastgelegd, en ook hiervan zijn verslagen van ambtshandelingen opgemaakt _1/1. 5 Richtsnoeren Clementietoezegging met betrekking tot het niet opleggen of verminderen van geldboeten in zaken ingevolge artikel 6 Mededingingswet en artikel 81 EG-Verdrag juncto artikelen 56, 57 en 62 Mededingingswet. Geconsolideerde tekst van de Richtsnoeren Clementietoezegging van 1 juli 2002, zoals gewijzigd bij besluit van de raad van bestuur van de Nederlandse Mededingingsautoriteit van 28 maart Mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/14, 5697_2/15, 5697_2/16, 5697_2/17, 5697_2/18, 5697_2/19, 5697_2/20, 5697_2/27, 5697_2/28, 5697_3/19, 5697_3/20, 5697_3/24, 5697_3/26, 5697_4/13, 5697_4/14, 5697_4/15, 5697_4/20, 5697_5/17, 5697_5/21, 5697_6/9, 5697_6/10, 5697_6/11, 5697_6/14 en 5697_6/18. 7 Mondelinge verklaringen, vastgelegd door de NMa: 5697_1/4, 5697_1/8, 5697_1/11, 5697_1/12, 5697_1/15, 5697_1/16 en 5697_1/68. 3 Openbaar

4 10. De NMa beschikt, naast mondelinge verklaringen van direct bij de gedragingen betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa, tevens over andere bewijsmiddelen. Door een namens Vialis-TPA B.V. direct bij de gedragingen betrokken persoon, is een reconstructie gemaakt van een centraal bijgehouden lijst, waarop afgelezen kon worden hoe opdrachten door de Deelnemende ondernemingen waren verdeeld en welke Deelnemende onderneming aanspraak kon maken op de eerstvolgende opdracht. Daarnaast beschikt de NMa over projectadministraties van Deelnemende ondernemingen, waarin direct bij de gedragingen betrokken personen hebben aangegeven welke projecten zijn aanbesteed en afgestemd op de manier zoals omschreven in hoofdstuk 4 van dit rapport. 11. De NMa heeft voldaan aan haar verplichtingen op grond van artikel 11, derde en vierde lid, van Raadsverordening 1/ Conform artikel 11, derde lid, van Raadsverordening 1/2003 heeft de NMa de Europese Commissie en de nationale mededingingsautoriteiten van andere Lidstaten op de hoogte gesteld van de eerste formele onderzoeksmaatregel. Conform artikel 11, vierde lid, van Raadsverordening 1/2003 heeft de NMa de Europese Commissie in kennis gesteld van het voornemen het onderhavige rapport vast te stellen en is de Europese Commissie voorzien van de voor deze in kennisstelling benodigde informatie. 12. Op 24 oktober 2007 zijn alle Deelnemende ondernemingen in de gelegenheid gesteld te reageren op de in het rapport vermelde feiten. 9 Alle Deelnemende ondernemingen hebben van deze gelegenheid gebruik gemaakt Vialis Traffic B.V. is een besloten vennootschap naar Nederlands recht, die statutair is gevestigd te Haarlem. Vialis Traffic B.V. houdt zich blijkens het handelsregister van de Kamer van Koophandel (hierna: handelsregister) onder meer bezig met het aannemen en (doen) uitvoeren van werkzaamheden ten behoeve van verkeerssignalisatie. Voor de oprichting van Vialis Traffic B.V. waren deze activiteiten ondergebracht bij Vialis Verkeer & Mobiliteit B.V., die eveneens statutair is gevestigd te Haarlem. 11 Vialis Verkeer & Mobiliteit B.V. stond in elk geval in de periode vanaf 1 januari 1998 tot en met 31 mei 2001 bekend als B.V. Nederland Haarlem Traffic, Parking & Industry. Enige hoogste Nederlandse aandeelhouder van alle in dit randnummer genoemde vennootschappen is Koninklijke Volker Wessels Stevin N.V. Vialis Traffic B.V. zal hierna worden aangeduid als Vialis. 8 Verordening 1/2003, Publicatieblad van de EU, 4 januari 2003, nr. L1/ _2/41, 5697_3/40, 5697_4/35, 5697_5/28 en 5697_6/ _2/46, 5697_3/44, 5697_4/38, 5697_5/35 en 5697_6/ Vialis Traffic B.V. is opgericht op 12 april De activiteiten op het gebied van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties, komen met terugwerkende kracht met ingang van 1 januari 2006 voor rekening van Vialis Traffic B.V. Zie schriftelijke verklaring 5697_2/45. 4 Openbaar

5 14. Peek Traffic B.V. is een besloten vennootschap naar Nederlands recht, die statutair is gevestigd te Amersfoort. Uit het handelsregister blijkt dat Peek Traffic B.V. zich bezig houdt met de ontwikkeling, productie, distributie, installatie en onderhoud van (elektrotechnische) producten en (elektrotechnische) systemen op het gebied van verkeer, transport en informatietechnologie. Vanaf 20 december 2000 is Peek Traffic Holding B.V., die eveneens statutair is gevestigd te Amersfoort, enig aandeelhouder van Peek Traffic B.V. In de periode van 1 januari 1998 tot en met 20 december 2000 was de inmiddels ontbonden rechtspersoon Peek International B.V., die eveneens statutair gevestigd was te Amersfoort, enig aandeelhouder van Peek Traffic B.V. Peek Traffic B.V. zal hierna worden aangeduid als Peek. 15. Vialis-TPA B.V. is een besloten vennootschap naar Nederlands recht, die statutair is gevestigd te Arnhem. De statutaire naam Vialis-TPA B.V. is op 10 september 2007 ontstaan als gevolg van de overname van TPA Traffic & Parking Automation B.V. door Vialis B.V. Vialis-TPA B.V. houdt zich blijkens het handelsregister bezig met de verkoop en assemblage, alsmede het onderhoud van verkeerstechnische- en aanverwante producten. TPA Traffic & Parking Automation B.V. is op 3 juli 2000 opgericht en heeft de hiervoor beschreven activiteiten overgenomen van Ascom Nederland B.V. door middel van een activa-passiva transactie. 12 Van 3 juli 2000 tot en met 29 juni 2007 was Almsystems B.V., die statutair gevestigd is te Almkerk, enig aandeelhouder van TPA Traffic & Parking Automation B.V. Vialis-TPA B.V. zal hierna worden aangeduid als TPA. 16. Ko Hartog Verkeerstechniek B.V. is een besloten vennootschap naar Nederlands recht, die statutair is gevestigd te Wieringermeer. Uit het handelsregister blijkt dat Ko Hartog Verkeerstechniek B.V. zich onder meer bezighoudt met het ontwerpen en ontwikkelen van installaties ten behoeve van verkeersregel-, parkeer-, slagboom- en detectieapparatuur en betaalautomaten. Ko Hartog Verkeerstechniek B.V. zal hierna worden aangeduid als Ko Hartog. 17. Siemens Nederland N.V. is een naamloze vennootschap naar Nederlands recht, die statutair is gevestigd te Den Haag. Siemens Nederland N.V. houdt zich onder meer bezig met activiteiten op het gebied van verkeerssystemen, waaronder de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties. 13 Siemens Nederland N.V. zal hierna worden aangeduid als Siemens. 12 Zie 5697_4/ Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_6/14, p1. 5 Openbaar

6 4 18. Vialis, Peek, Siemens en TPA hebben in elk geval in de periode van 1 januari 1998 tot en met 31 december 2003, en Ko Hartog in elk geval van 1 september 2003 tot en met 31 december 2003 opdrachten verdeeld en inschrijfprijzen afgestemd voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. Vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen kwamen meerdere malen per jaar bijeen ter ondersteuning van de gedragingen waarop dit rapport betrekking heeft. 19. Alle afspraken tussen en gedragingen van de Deelnemende ondernemingen die betrekking hebben op de verdeling van opdrachten en de afstemming van inschrijfprijzen voorafgaande inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland, zullen in het vervolg gezamenlijk worden aangeduid als Afspraken. 20. De Afspraken hingen met elkaar samen en vormden gezamenlijk één systeem van afstemming met betrekking tot opdrachten voor de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties tussen de Deelnemende ondernemingen in Nederland. Dit blijkt uit het feit dat opdrachten planmatig werden verdeeld, het gemeenschappelijk doel dat ten grondslag lag aan de Afspraken en het feit dat er meerdere malen per jaar bijeenkomsten plaatsvonden ter ondersteuning van de Afspraken. 21. In het hiernavolgende wordt in de eerste plaats de context beschreven waarbinnen de Afspraken plaatsvonden (paragraaf 4.1). Daarna wordt ingegaan op de Afspraken (paragraaf 4.2): de contacten tussen de Deelnemende ondernemingen voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen (paragraaf 4.2.1), waarin zij opdrachten verdeelden (paragraaf 4.2.2), en inschrijfprijzen afstemden (paragraaf 4.2.3) en de bijeenkomsten ter ondersteuning van de Afspraken (paragraaf 4.2.4). Voorts wordt vastgesteld dat sprake is van één systeem van afstemming (paragraaf 4.3). Hiertoe wordt ingegaan op de planmatige wijze van verdeling (paragraaf 4.3.1), het gemeenschappelijk doel van de Afspraken (paragraaf 4.3.2) en de bijeenkomsten ter ondersteuning van de Afspraken (paragraaf 4.3.3). Daarna wordt aangetoond dat gedurende de periode van in elk geval 1 januari 1998 tot en met 31 december 2003 sprake was van voornoemd systeem van afstemming (paragraaf 4.4), dat de Afspraken plaatsvonden in Nederland (paragraaf 4.5) en dat Vialis, Peek, TPA, Siemens en Ko Hartog deelnamen aan de Afspraken (paragraaf 4.6). 22. Dit rapport heeft betrekking op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. Een verkeersregeltoestel bevindt zich doorgaans in de directe nabijheid van een kruispunt dat met verkeerslichten wordt geregeld. Een 6 Openbaar

7 verkeersregeltoestel is een kast met een samenstel van hardware en software dat alle binnenkomende signalen, zoals signalen van een detectielus 14, bewerkt en ervoor zorgt dat de verkeerslichten worden aangestuurd en op juiste wijze functioneren. Een verkeersregelinstallatie wordt gevormd door het samenstel van het verkeersregeltoestel, bovengronds straatmeubilair (zoals masten en verkeerslantaarns), detectiemiddelen en kabels. Opdrachtgevers voor de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties zijn gemeenten, provincies en Rijkswaterstaat. 23. Uit het onderzoek is gebleken dat in Nederland ten opzichte van het buitenland strenge normen en specifieke eisen gelden voor verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties. 15 Tevens dient een in Nederland geplaatst verkeersregeltoestel te beschikken over specifieke software waarmee verkeersregelingen kunnen worden gemaakt en te voldoen aan een gestandaardiseerd communicatieprotocol Gedurende de periode waarin de Afspraken plaatsvonden, verliep de vraag van opdrachtgevers naar de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in toenemende mate via aanbestedingen. 17 Voor een ander deel benaderde de opdrachtgever slechts één leverancier voor de uitvoering van een opdracht (hierna: één op één relatie). Bij één op één relaties was er doorgaans weinig concurrentie tussen de leveranciers van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties, omdat opdrachtgevers niet snel geneigd waren om van leverancier te wisselen Een opdrachtgever kon het verkeersregeltoestel separaat aanbesteden of in één keer een gehele verkeersregelinstallatie aanbesteden. 19 Bij de keuze van een opdrachtgever om op een bepaalde manier aan te besteden speelden uiteenlopende aspecten een rol, zoals het al dan niet beschikken over expertise om verkeersregeltoestellen apart te kunnen inkopen, en beleidsvoorkeuren. 26. Bij aanbestedingen van een verkeersregeltoestel, of meerdere verkeersregeltoestellen, waren de Deelnemende ondernemingen de enige partijen die inschreven, aangezien zij in Nederland 14 Een detectielus is een lus van koperdraad verzonken in het wegdek waarmee met behulp van elektronica een voertuig kan worden gedetecteerd. 15 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/15, p4., 5697_3/19, p7., 5697_4/13, p7., 5697_5/17, p3., 5697_2/20, p3. en 5697_6/14, p5-6. Zie ook de volgende mondelinge verklaringen, vastgelegd door de NMa: 5697_1/11, p2., 5697_1/16, p2., 5697_1/15, p3. en 5697_1/68, p3. 16 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/15, p5., 5697_3/19, p16., 5697_4/13, p10., 5697_5/17, p6. en 5697_6/14, p6. 17 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/15, p17., 5697_3/20, p2., 5697_4/13, p3., 5697_2/20, p10. en 5697_6/14, p9. 18 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/15, p6., 5697_2/17, p6-7., 5697_3/19, p6., 5697_5/17, p1. en 5697_2/20, p Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/15, p1., 5697_2/17, p2., 5697_4/13, p3. en 5697_6/14, p3. 7 Openbaar

8 de enige fabrikanten waren van verkeersregeltoestellen. Bij aanbestedingen van een complete verkeersregelinstallatie, waren de Deelnemende ondernemingen traditioneel de partijen die door de opdrachtgevers werden uitgenodigd om in te schrijven op de aanbestedingen. 20 In dat geval kochten de Deelnemende ondernemingen doorgaans de andere onderdelen voor de verkeersregelinstallatie en installatiediensten in bij andere ondernemingen Uit het onderzoek is gebleken dat het, met name in het laatste jaar waarin sprake was van de Afspraken, incidenteel voorkwam dat een beperkt aantal installatiebedrijven inschreef op een opdracht voor de levering van een verkeersregelinstallatie. Zij kochten in dat geval het verkeersregeltoestel in bij een van de Deelnemende ondernemingen. 22 Het inschrijven door installatiebedrijven kwam echter alleen voor in het geval van het relatief geringe aantal openbare aanbestedingen van de levering van verkeersregelinstallaties, en slechts voor zover er sprake was van een relatief groot aandeel van installatiekosten in relatie tot de totale omvang van de opdracht Vialis, Peek, Siemens en TPA hebben in elk geval in de periode van 1 januari 1998 tot en met 31 december 2003, en Ko Hartog in elk geval van 1 september 2003 tot en met 31 december 2003 opdrachten verdeeld en inschrijfprijzen afgestemd voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. Vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen kwamen meerdere malen per jaar bijeen ter ondersteuning van de Afspraken. 29. De Deelnemende ondernemingen hadden contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen via een persoon die een centrale rol speelde in het kader van de Afspraken. Deze persoon wordt in het navolgende aangeduid als Secretaris. De rol van Secretaris werd vervuld door een van de vertegenwoordigers van de Deelnemende ondernemingen. 30. Tijdens de contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland verdeelden de Deelnemende 20 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_3/19, p12., 5697_5/17, p5. en 5697_6/14, p4. Zie ook de volgende mondelinge verklaringen, vastgelegd door de NMa: 5697_1/16, p2., 5697_1/15, p2. en 5697_1/68, p2. 21 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_3/19, p11., 5697_4/13, p3., 5697_5/17, p3. en 5697_2/20, p2. 22 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/15, p3., 5696_3/19, p11., 5697_4/13, p3. en 5697_4/14, p4. Zie ook de volgende mondelinge verklaringen, vastgelegd door de NMa: 5697_1/16, p2., 5697_1/15, p2. en 5697_1/68, p2. 23 Zie onder andere de volgende mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_3/19, p12., 5697_5/17, p5., 5697_6/14, p9-10. en 5697_6/18, p3. Zie ook de volgende mondelinge verklaringen, vastgelegd door de NMa: 5697_1/16, p2., 5697_1/15, p2. en 5697_1/68, p2. 8 Openbaar

9 ondernemingen opdrachten. De Deelnemende ondernemingen hadden afgesproken dat aanbestedingen in beginsel werden gemeld bij de Secretaris. De Secretaris hield bij welke van de Deelnemende ondernemingen aan de beurt was om de opdracht uit te voeren. De Deelnemende onderneming die aan de beurt was om de opdracht uit te voeren wordt in het vervolg aangeduid als Beoogde gegadigde. De Secretaris kon aan de hand van door hem bijgehouden lijsten met door Deelnemende ondernemingen bij voorgaande aanbestedingen gerealiseerde totale omzetten aflezen welke Deelnemende onderneming de Beoogde gegadigde was. Deze lijsten worden in het navolgende aangeduid als Omzetlijsten. 31. Tijdens de contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland stemden de Deelnemende ondernemingen tevens inschrijfprijzen af. De Deelnemende ondernemingen hadden afgesproken de door hen gecalculeerde inschrijfprijs voor de aanbesteding van de levering van een verkeersregeltoestel of een verkeersregelinstallatie door te geven aan de Secretaris. De Secretaris toetste de door de Beoogde gegadigde doorgegeven gecalculeerde prijs aan de gecalculeerde prijzen die door de overige Deelnemende ondernemingen waren doorgegeven. Voorts gaf de Secretaris de prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven aan hen door. De overige Deelnemende ondernemingen schreven daarna in boven de door de Secretaris doorgegeven prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven. 32. Vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen kwamen meerdere malen per jaar bijeen ter ondersteuning van de Afspraken. In deze bijeenkomsten werd de stand van zaken ten aanzien van de Afspraken besproken. Daarnaast kwam het voor dat de rol van Secretaris werd overgedragen van de ene Deelnemende onderneming aan de andere Deelnemende onderneming. 33. De Afspraken blijken uit meerdere bewijsmiddelen, waaronder mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen die onafhankelijk van elkaar zijn afgelegd, alsmede de reconstructie van een Omzetlijst die is opgesteld door een van de personen die als Secretaris van de Afspraken heeft opgetreden. De Afspraken zullen in de paragrafen tot en met nader worden omschreven. 34. De Deelnemende ondernemingen hadden contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. Dit blijkt uit het feit dat er een vertegenwoordiger was van een van de Deelnemende ondernemingen die de rol van Secretaris vervulde. Doorgaans gebruikten de direct bij de Afspraken betrokken personen in dit verband ook daadwerkelijk deze term. In enkele gevallen is deze persoon ook wel aangeduid als: centraal meldpunt, telefonist, 9 Openbaar

10 centrale spil en coördinator. 24 Dit blijkt uit de navolgende mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 35. Een directeur van Vialis, die tevens de rol van Secretaris heeft vervuld, verklaart dat Deelnemende ondernemingen voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen contacten hadden, die via hem verliepen: Het zijn van centraal meldpunt hield in dat op het moment dat andere bedrijven een aanvraag hadden gehad, zij mij belden dat dit het geval was. Dat was de eerste stap. En de tweede stap was dat we dan wisten bij welke aanbesteding welke bedrijven zich hadden gemeld. Dan wachtten we tot de indieningsdatum. Vervolgens, ik noem het maar drie dagen van tevoren, werd ik weer gebeld met de door hen gecalculeerde prijzen en gaf ik door wie aan de beurt was. [ ]. Er was geen beschrijving van de werkzaamheden van het centrale meldpunt. Je zou het ook een secretaris kunnen noemen, maar ik noemde dat altijd een centraal meldpunt, omdat het een soort coördinerende functie was, en meer niet Een voormalig senior accountmanager die namens Peek deelnam aan de Afspraken verklaart dat er voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen via een Secretaris contacten waren tussen de Deelnemende ondernemingen: Het secretariaat werd per toerbeurt gedaan. Het kan zijn dat dit elk half jaar gebeurde, maar het kan ook een langere periode zijn geweest. [ ]. In principe verliep het contact voor een aanbesteding altijd telefonisch via de secretaris Een voormalig accountmanager van TPA bevestigt het feit dat er contacten waren tussen de Deelnemende ondernemingen. Deze contacten verliepen via een Secretaris: Al vrij snel kwam de behoefte dat iemand daar een coördinerende rol in zou gaan spelen. Toen is voor een bepaalde periode gezegd jij bent de contactpersoon. Ik ben het ook een aantal keren geweest. Dat betekent dat je voor een jaar de spil, de secretaris bent. [ ]. In principe was de secretaris uiteindelijk wel diegene waarmee afgesproken moest worden [...] Ko Hartog verklaart schriftelijk dat de Deelnemende ondernemingen contacten hadden voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen: Met betrekking tot een bepaalde aanbesteding werd vooraf rondgebeld om af te stemmen [ ]. 28 In de periode dat Ko Hartog deelnam aan de Afspraken werd de rol van Secretaris vervuld door een direct betrokken persoon die namens Vialis deelnam aan de Afspraken. 29 De directeur van Ko Hartog verklaart over de contacten het volgende: Het initiatief kwam meestal van Vialis, die speelde een centrale rol in het verhaal. [ ]. Vialis was wel diegene waar ik contact mee had. Buiten Vialis om is daar onderling niet over gesproken Zie navolgende voetnoten met betrekking tot mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 25 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/16, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/20, p3. 27 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/14, p7 en Schriftelijke ondertekende verklaring, 5697_5/5, p3. 29 Zie onder andere mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/15, p8. 30 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_5/17, p11 en p Openbaar

11 39. Een voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens 31 verklaart eveneens dat de Deelnemende ondernemingen voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen contacten hadden via een Secretaris: Kort voordat een werk zou worden aanbesteed nam de secretaris contact op met alle deelnemers en ik wist dan wie er aan de beurt was, want dat werd keurig netjes door de secretaris geregisseerd Op grond van bovenstaande verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen die onafhankelijk van elkaar zijn afgelegd en elkaar bevestigen en versterken, staat vast dat de Deelnemende ondernemingen voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland contacten hadden via een Secretaris. 41. In de contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland werden opdrachten verdeeld. Dit blijkt in de eerste plaats uit het feit dat de Deelnemende ondernemingen hadden afgesproken dat deze aanbestedingen werden gemeld bij de Secretaris, opdat deze kennis kon nemen van de inschrijvende Deelnemende ondernemingen op een aanbesteding. Daarbij is gebleken dat de Secretaris in de praktijk ook zonder dat er meldingen werden gedaan kon weten welke Deelnemende ondernemingen op een aanbesteding gingen inschrijven. In de tweede plaats blijkt het verdelen van opdrachten uit het feit dat de Secretaris op basis van Omzetlijsten bepaalde welke Deelnemende onderneming de Beoogde gegadigde was, nadat hij kennis had genomen van de inschrijvende Deelnemende ondernemingen. 42. De Deelnemende ondernemingen hadden afgesproken dat aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland dienden te worden gemeld bij de Secretaris. In de praktijk kon de Secretaris ook zonder dat er meldingen werden gedaan weten welke Deelnemende ondernemingen op een aanbesteding gingen inschrijven. Dit blijkt uit de navolgende mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 31 In de periode waarin de Afspraken plaatsvonden waren er namens Siemens achtereenvolgens twee afdelingsmanagers verkeer betrokken, die beide inmiddels niet meer werkzaam zijn bij Siemens. Zie mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/20 en 5697_6/ Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_6/18, p4. 11 Openbaar

12 43. Een voormalig teamleider van Vialis, die de rol van Secretaris vervulde, verklaart dat de afspraak was dat aanbestedingen bij de Secretaris werden gemeld: De afspraak was dat de partij die een uitnodiging kreeg, of ging inschrijven bij een openbare aanbesteding krijg je geen uitnodiging, bij een onderhandse aanbesteding wel zich meldde bij degene die het bijhield. Dat was de afspraak en daarmee wist je welke partijen geïnteresseerd waren om in te schrijven [ ]. Partijen hadden een soort meldingsplicht om aan te geven dat ze betrokkene waren. Dat meldden ze in mijn periode aan mij. Dit was afgesproken om geen nodeloze samenspraak te hebben, maar te werken met één vaste contactpersoon. Dat was ik in die periode. De melding gebeurde altijd telefonisch Het feit dat er werd gemeld wordt bevestigd door een voormalig senior accountmanager die namens Peek deelnam aan de Afspraken: Men meldde de secretaris dat men een uitnodiging had ontvangen Een voormalig accountmanager van TPA verklaart dat er in beginsel een afspraak was om te melden, maar dat dit in de praktijk niet altijd nodig was: We hebben wel eens gedacht dat het goed is als iedereen zich in principe meldt. Dat is toen ook zo gegaan, maar naarmate het vaker gebeurde, werd het melden al snel wat minder, want iedereen wist ongeveer wel wie wat waar meedeed De directeur van Ko Hartog bevestigt in antwoord op de vraag van de NMa of aanbestedingen moesten worden gemeld bij Vialis 36, dat dit in principe het geval was, maar dat dit door hem niet in de praktijk werd gebracht, omdat in de periode dat Ko Hartog deelnam altijd alle vijf de Deelnemende ondernemingen werden uitgenodigd om in te schrijven: Er werd inderdaad destijds wel gezegd van: Als er een klus is, dan is het wel open en eerlijk naar elkaar. Maar goed, dit waren altijd aanbestedingen met zijn vijven. Ik heb zelf geen enkele keer aan Vialis gemeld dat ik was uitgenodigd. Van al deze opdrachtgevers weet men gewoon dat alle bedrijven aangeschreven werden Een voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens verklaart dat de Secretaris ook kon weten welke Deelnemende ondernemingen op een bepaalde aanbesteding gingen inschrijven, doordat dit bleek uit aanwezigheid bij de Nota van Inlichtingen: Er werd wel gezegd als je bent uitgenodigd dan moet je dat melden, maar ik vond dat dat al bij die Nota bleef hangen. Bij de Nota zag je al wie er geïnteresseerd was. In die jaren zag je ook dat bij die uitnodiging veel, vaak alle, partijen werden uitgenodigd Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/15, p9. 34 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/20, p3. 35 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/14, p Zie randnummer Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_5/17, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/20, p9. 12 Openbaar

13 48. Nadat de Secretaris kennis had genomen van de inschrijvende Deelnemende ondernemingen op een bepaalde aanbesteding, bepaalde hij welke van de Deelnemende ondernemingen de Beoogde gegadigde was. Hiertoe hield de Secretaris meerdere Omzetlijsten bij, met daarop verschillende samenstellingen van Deelnemende ondernemingen, afhankelijk van wie van hen ging inschrijven op de aanbesteding. In beginsel was de Deelnemende onderneming met de laagste omzet op de Omzetlijst de Beoogde gegadigde. Door enkele personen die als Secretaris hebben opgetreden werd daarbij tevens het aantal geleverde verkeersregeltoestellen bijgehouden ten behoeve van het bepalen van de Beoogde gegadigde. 39 Bovenstaande blijkt uit de navolgende bewijsmiddelen, waaronder mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 49. Een voormalig accountmanager van TPA, die tevens een periode de rol van Secretaris heeft vervuld, heeft - met fictieve gegegevens - een reconstructie gemaakt van een Omzetlijst zoals hij deze destijds bijhield. Deze Omzetlijst is hieronder weergegeven. 50. Op de Omzetlijst werd per Deelnemende onderneming de totale omzet bijgehouden die de betreffende onderneming had gerealiseerd bij het uitvoeren van opdrachten naar aanleiding van voorgaande aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en 39 Mondelinge verklaringen, ondertekend na vastlegging door de NMa: 5697_2/16, p2. en p4., 5696_2/17, p4. en 5697_2/20, p Openbaar

14 verkeersregelinstallaties in Nederland. Bij een aanbesteding werd door de Secretaris op de Omzetlijst afgelezen welke Deelnemende onderneming de laagste totale omzet had. Deze Deelnemende onderneming was de Beoogde gegadigde voor de eerstvolgende opdracht. Nadat de opdracht was gegund aan de Beoogde gegadigde werd de totale omzet van deze Deelnemende onderneming verhoogd met de aanneemsom van de betreffende opdracht. Door deze werkwijze hadden de Afspraken over een individuele aanbesteding, direct gevolgen voor de verdeling van toekomstige opdrachten. 51. TPA verklaart schriftelijk over de hierboven weergegeven reconstructie van een Omzetlijst: Het betreft het model dat destijds door deze persoon is gebruikt voor het bijhouden van de verhouding tussen de vijf partijen. Vergelijkbare overzichten werden bijgehouden om de verhouding tussen combinaties van twee, drie en vier partijen, afhankelijk van wie van hen had deelgenomen aan de aanbesteding. Het overzicht bevat een aantal kolommen waarin respectievelijk de beginstand, de naam van de klant, het project, het bedrag waarvoor en aan wie de opdracht was gegund, werd vermeld Een voormalig accountmanager van TPA, die als Secretaris heeft opgetreden, verklaart dat hij Omzetlijsten bijhield, welke de basis vormden voor de verdeling van projecten: In het begin was het een kladje, want toen was het af en toe maar eens, en dan kun je het nog bijhouden. Op een gegeven moment nam het toe en kreeg je meerdere lijstjes, waardoor de behoefte ontstond om het ergens in bij te houden. Dat was in de vorm van Excel en een diskette. Dat was heel simpel. Aanbestedingen, in het lijstje van vier fabrikanten, het bedrag waarvoor die wegging en de fabrikant die het kreeg. Zo deed ik dat als secretaris, maar anderen deden dat op een vergelijkbare manier. 41 Een accountmanager van TPA verklaart eveneens dat Omzetlijsten werden bijgehouden: Er werd bijgehouden door de mensen die dat moesten doen wat de bedragen waren geweest waar de aanbestedingen voor gegund werden, de aanneemsommen. Een voorbeeld: Als je met drie leveranciers was; de één stond met , de ander stond met en de ander stond op ; dan was voor het volgende project die met aan de beurt. De laagste in het rijtje was aan de beurt, tenzij er iemand was die zei: dit wil ik heel graag maken. [ ]. Je had een lijst van leveranciers die meededen. De ene keer had je een lijst van drie en dan van vier leveranciers. En je had ook inschrijvingen waar we altijd alle vijf aan meededen. De lijsten werden bijgehouden door de coördinator van de groep. De lijst werd bijgehouden per groepje, per lijst, per A-viertje Een voormalig teamleider van Vialis, die tevens heeft opgetreden als Secretaris, verklaart dat hij Omzetlijsten bijhield op basis waarvan hij kon zien welke Deelnemende onderneming de Beoogde gegadigde was: Ik hield dat bij op een kladblaadje. Op dat kladblaadje, dat ik daarna weggooide, keek ik wat de historie was om een keuze te kunnen maken. 43 Hij licht dit als volgt toe: Er is bijvoorbeeld een aanbesteding in de gemeente X geweest. Siemens was toen de beoogde, 40 Schriftelijke ondertekende verklaring, 5697_4/ Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/14, p8. 42 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/13, p4. 43 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/15, p9. 14 Openbaar

15 dat bedrag, daarna TPA dat bedrag et cetera. Op een gegeven moment krijg je verschillen in bedragen, want niet iedere aanbesteding was hetzelfde. Dus degene die het laagste stond, om het zo maar eens te zeggen, was de eerstvolgende. Dat was degene met de minste omzet. Daarna had hij, laten we zeggen, de meeste omzet en kwam daarna weer de volgende aan bod. 44 In antwoord op de vraag van de NMa hoeveel Omzetlijsten werden bijgehouden verklaart hij: Acht. Er zullen wel meer combinaties mogelijk zijn, maar er waren niet meer combinaties. Dus er was bijvoorbeeld een gemeente waar wij alleen met TPA werden uitgenodigd, ik weet niet of die er was, of waar wij alleen met Peek werden uitgenodigd. Sommige combinaties kwamen niet voor. Er waren misschien acht of tien verschillende combinaties. Ik weet het niet precies Een voormalig senior accountmanager van Peek bevestigt het feit dat de Secretaris aan de hand van een Omzetlijst bepaalde welke Deelnemende onderneming de Beoogde gegadigde was: De secretaris bepaalde wie er aan de beurt was om de opdracht uit te voeren. [ ]. De laagste op de lijst was aan de beurt om de opdracht uit te voeren. 46 Een voormalig commercieel manager van Peek verklaart dat meerdere Omzetlijsten werden bijgehouden: In het begin had ik niet eens in de gaten dat het niet één lijst was, maar dat er eentje was met drie partijen, eentje met vier en eentje met vijf. Dat had ik mij niet eens gerealiseerd, hoe kan dat nou, nu sta ik in één keer daar. Ja, maar dat is een ander lijstje Een voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens verklaart eveneens dat Omzetlijsten werden bijgehouden door de Secretaris: [ ]. Het bewaken van het administratieve proces en het resultaat van de excelsheet waarop de aanbestedingen stonden vermeld. De excelsheet bestond uit kolommen. In die kolommen stonden de aanbestedingen vermeld, de bedragen van de aanbestedingen en wie de leverancier was, wie er aan de beurt was Op grond van bovenstaande verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen die onafhankelijk van elkaar zijn afgelegd en die elkaar bevestigen en versterken, alsmede de reconstructie van een Omzetlijst, die is opgesteld door een van de personen die als Secretaris van de Afspraken heeft opgetreden, en welke overeenkomt met hetgeen ook door andere personen over de hoedanigheid en functie van de Omzetlijsten is verklaard, staat vast dat de Deelnemende ondernemingen opdrachten verdeelden voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland. 44 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/15, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/15, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/20, p3. 47 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/19, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_6/18, p Openbaar

16 57. Tijdens de contacten voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland stemden de Deelnemende ondernemingen inschrijfprijzen af. Dit blijkt uit de volgende werkwijze. De Deelnemende ondernemingen gaven de door hen gecalculeerde prijzen voor een bepaalde opdracht door aan de Secretaris. Op basis van deze gecalculeerde prijzen kon de Secretaris de gecalculeerde prijs van de Beoogde gegadigde toetsen. Het kwam voor dat de Secretaris naar aanleiding daarvan nader contact had met de Beoogde gegadigde over de gecalculeerde prijs. Daarna gaf de Secretaris de prijs door waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven. Voorts schreven de overige Deelnemende ondernemingen op de aanbesteding in boven de door de Secretaris doorgegeven prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven. 58. De Deelnemende ondernemingen hadden afgesproken dat zij de door hen gecalculeerde prijzen voor de opdracht van de levering van een verkeersregeltoestel of een verkeersregelinstallatie doorgaven aan de Secretaris. Dit blijkt uit mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 59. Een directeur van Vialis, die als Secretaris heeft opgetreden, verklaart dat Deelnemende ondernemingen gecalculeerde prijzen aan hem doorgaven: Vervolgens, ik noem het maar drie dagen van tevoren, werd ik weer gebeld met de door hun gecalculeerde prijzen en gaf ik door wie aan de beurt was. [ ]. Van de calculaties van de bedrijven kreeg ik de prijs te horen [ ] Een voormalig commercieel manager van Peek verklaart dat hij contact had met de Secretaris over de door hem gecalculeerde prijs: Op een bepaald moment werd er gebeld of ik een prijs had. En dan hoorde ik van diegene ook wie het werk kon maken, oftewel wie aan de beurt was voor dat stukje werk Een voormalig accountmanager van TPA, die eveneens de rol van Secretaris heeft vervuld, bevestigt dit: Ik belde met diegene die het zou moeten maken heb je een prijs voor mij. Die moest ik eerst hebben voordat ik met de anderen kon overleggen De directeur van Ko Hartog verklaart eveneens dat hij voor een opdracht een prijs calculeerde en die gecalculeerde prijs doorgaf in het contact voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen: Ik rekende gewoon mijn werk normaal uit. En dan kwam het belrondje en dan 49 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/16, p2. 50 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/19, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/14, p Openbaar

17 werd de gemiddelde marktprijs genoemd. [VERTROUWELIJK] waar zit je op?. Nou die en die prijs Een voormalig afdelingmanager verkeer van Siemens verklaart dat hij de gecalculeerde prijs doorgaf aan de Secretaris: Siemens berekende haar eigen prijs op basis van normale prijsopvoering. Dat deed zij ook indien zij wist dat ze in het systeem niet aan de beurt was. Ik gaf die prijs door aan de secretaris, [VERTROUWELIJK]. [VERTROUWELIJK] vergaarde de informatie, de inschrijfcijfers, ook bij de andere deelnemers aan de praatgroep De Secretaris toetste de gecalculeerde prijs van de Beoogde gegadigde aan de gecalculeerde prijzen van de overige Deelnemende ondernemingen. Daarna gaf hij de prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven door aan de overige Deelnemende ondernemingen. Dit blijkt uit mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 65. Een voormalig teamleider van Vialis verklaart dat hij, in zijn rol als Secretaris, aan de Deelnemende ondernemingen de prijs doorgaf waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven. De gecalculeerde prijzen van de andere Deelnemende ondernemingen werden daarbij door hem gebruikt om de door de Beoogde gegadigde gecalculeerde prijs te toetsen: In principe zei ik: Dit is het gecalculeerde bedrag en dat heb je te respecteren. Daar kwam het eigenlijk op neer. Ik gaf de aanneemsom door van degene die het werk zou gaan doen. [ ]. De afspraak dat iedereen het voor zichzelf moest calculeren was van belang, om daarmee een oordeel te kunnen vormen over de aanbestedingssom. Dus mijn stelregel was dat degene die beoogd was als allereerste zijn prijs gaf, zodat die moest calculeren. Pas als die zijn prijs had genoemd, kon eventueel een andere prijs volgen Een voormalig commercieel manager van Peek verklaart dat hij van de Secretaris de prijs vernam waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: Dan kreeg je van de centrale spil te horen dat meneer X dat werk ging maken voor dat bedrag. 55 De Secretaris had daaraan voorafgaande kennis genomen van de door de overige Deelnemende ondernemingen gecalculeerde prijzen zodat de gecalculeerde prijs van de Beoogde gegadigde kon worden getoetst: Als er echt iemand te hoog was dan was het niet serieus, en als er echt iemand te laag was en de rest kon zich er ook niet in vinden, dan deed die dat niet voor die prijs. Dan ging je middelen. In zijn algemeenheid ken ik geen situatie dat er geen reden voor was dat het verkeerd was. 52 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_5/17, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_6/18, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/15, p10 en p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/19, p Openbaar

18 Er zat een reden achter. 56 Een voormalig senior accountmanager van Peek bevestigt dat de Secretaris de prijs doorgaf waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: Tevens lichtte hij de partijen in boven welke prijs zij moesten inschrijven Een namens TPA betrokken accountmanager bevestigt dat de gecalculeerde prijzen van de Deelnemende ondernemingen dienden om de gecalculeerde prijs van de Beoogde gegadigde te toetsen: Als wij iets uitgerekend hadden voor ,- en iemand had daar ,- voor gerekend, dan kon dat zijn omdat hij lekker veel winst wil maken of hij zei: ik heb een fout gemaakt. En dat werd gewoon niet geaccepteerd. Grote afwijkingen ten opzichte van je eigen calculatie werden niet geaccepteerd. Dat resulteerde erin dat die afspraken af en toe niet doorgingen. Of die man zegt: ik wil het nog steeds maken, dan ga ik op zitten. Iedereen werd gecontroleerd, het was een stukje werkverdeling. Dat maakte het naar mijn gevoel een beetje acceptabel. We voerden een controlefunctie uit en iedereen calculeerde. Niemand accepteerde veel te hoge prijzen. De coördinator en degene die aan de beurt was stechelden dan samen Een voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens verklaart eveneens dat de Secretaris de prijs doorgaf waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: En daarnaast kreeg je van de secretaris door voor welk bedrag diegene die op één stond ging schrijven [ ]. Dat was twee à drie dagen van te voren, misschien wel korter De Deelnemende ondernemingen schreven bij aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland in boven de door de Secretaris doorgegeven prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven. Dit blijkt uit mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 70. Een voormalig bedrijfskolomleider verkeersregelinstallaties van Vialis verklaart dat hij inschreef boven de prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: Toen ik niet secretaris was heb ik het van de secretaris gehoord. Dan hield ik daar rekening mee bij de inschrijving. Dus je zorgde dan dat je boven dat bedrag inschreef. 60 Over de periode dat een vertegenwoordiger van TPA de rol van Secretaris vervulde verklaart hij: [VERTROUWELIJK] gaf die prijs dan door aan de andere comparanten en die schreven in voor een hoger bedrag. Het gebeurde wel eens een enkele keer dat ik mijn prijs moest aanpassen. Er was wel eens iemand die vond dat mijn prijs wat te laag was, of te hoog. Meestal kwamen die reacties als ze mijn prijs te hoog vonden Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/19, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/20, p3. 58 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/13, p4. 59 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/20, p9. 60 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/17, p6. 61 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/17, p5. 18 Openbaar

19 71. Een voormalig senior accountmanager van Peek bevestigt dat de andere Deelnemende ondernemingen de prijs waarvoor zij gingen inschrijven aanpasten aan de prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: Vlak voor de aanbesteding had de secretaris contact met de inschrijvers. Door middel van het verhogen van de marge werden de prijzen aangepast naar aanleiding van de afstemming Een voormalig accountmanager van TPA verklaart eveneens dat de Deelnemende ondernemingen inschreven boven de prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: Als één van de andere partijen lager was dan degene die aan de beurt was en dat was redelijk, dan gingen die er wat boven zitten. Dus partijen die het toch niet zouden krijgen, zijn iets hoger gaan zitten met hun prijs De directeur van Ko Hartog verklaart dat hij de prijs waarvoor hij inschreef aanpaste aan de prijs waarvoor de Beoogde gegadigde ging inschrijven: Maar ik ben ook wel eens gedwongen om een bepaalde aanneemsom neer te leggen, want Jantje maakt hem, en jij moet op die prijs zitten. Nou, ik dacht het niet. Ik vind het gewoon een belachelijke prijs. Ja, wie bepaalt hier de prijs. Nou zeg ik: Niet jij, niet ik, dat doen we met zijn allen Een voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens verklaart dat hij boven de prijs van de Beoogde gegadigde inschreef: Vervolgens had je de telefonische discussie over welke prijs moest worden vastgesteld. Dat werd de laagste inschrijfsom en daar moest je dan boven zitten. Dan krijg je de calculatie. Er ging dan een streep door de oorspronkelijke inschrijfprijs en dan zeg je: oké, dit is mijn prijs. Als degene die daar verantwoording voor nam zeg je dan: dit project gaan we voor die prijs inschrijven. 65 Een andere voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens bevestigt dit: Als Siemens aan de beurt was, ging zij bijvoorbeeld met haar prijs op 100 zitten, en de anderen, drie in die tijd, gingen daarboven zitten. De opdracht was dan voor Siemens. In de andere situatie, als Siemens niet aan de beurt was, werd van Siemens verwacht dat zij niet op 100 ging zitten, al helemaal niet op 99 maar dat zij boven 100 ging zitten Op grond van bovenstaande verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen die onafhankelijk van elkaar zijn afgelegd en die elkaar bevestigen en versterken, staat vast dat de Deelnemende ondernemingen voorafgaande aan inschrijvingen op aanbestedingen van de levering van verkeersregeltoestellen en verkeersregelinstallaties in Nederland hun inschrijfprijzen afstemden. 62 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/20, p3. 63 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/14, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_5/17, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/20, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_6/18, p4. 19 Openbaar

20 76. Vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen kwamen meerdere malen per jaar bijeen ter ondersteuning van de Afspraken. In deze bijeenkomsten werd de stand van zaken ten aanzien van de Afspraken besproken. Ook kwam het voor dat de rol van Secretaris werd overgedragen van de ene Deelnemende onderneming aan de andere Deelnemende onderneming. Dit blijkt uit mondelinge verklaringen van direct bij de Afspraken betrokken personen, ondertekend na vastlegging door de NMa. 77. Een voormalig bedrijfskolomleider verkeersregelinstallaties van Vialis, verklaart naar aanleiding van de vraag van de NMa hoe vaak direct bij de Afspraken betrokken vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen bijeenkwamen het volgende: Misschien twee keer per jaar, maar niet heel vaak. Dat was om de klokken even gelijk te zetten of om het secretariaatschap over te dragen. De bijeenkomsten waren niet bedoeld om over een aanbesteding te praten. Misschien werd er wel eens nagekaart over hoe het was gegaan Een voormalig senior accountmanager van Peek verklaart dat vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen enkele keren per jaar bijeenkwamen ter ondersteuning van de Afspraken: Af en toe werd er bijeengekomen om de neuzen in één richting te zetten en werden de saldo s overgedragen. De secretaris organiseerde dan een vergadering om de klokken gelijk te zetten. Twee tot vijf keer per jaar kwamen we in dat kader bijeen in de buurt van Utrecht, zoals Lage Weide, De Meern of Bunnik Een voormalig accountmanager van TPA verklaart eveneens dat er bijeenkomsten plaatsvonden ter ondersteuning van de Afspraken: Er was van tijd tot tijd de behoefte om de koppen bij elkaar te steken. We hebben ook wel eens een keer vergaderd en daarna gegeten. Dan was iedereen aanwezig. [ ]. Af en toe was er overleg, met name voor de wisseling van de wacht en er is wel eens tussendoor iemand weggegaan waar een ander voor kwam. Voor zover ik mij kan herinneren in al die jaren is er een keer sprake geweest van een overleg in Hoevelaken, De Witte Bergen, Bunnik, Breukelen, Maarssen, een keer bij Vialis, een keer bij Siemens en in Scheveningen Een voormalig afdelingsmanager verkeer van Siemens bevestigt dat vertegenwoordigers van Deelnemende ondernemingen elkaar ontmoetten ter ondersteuning van de Afspraken: Je zag elkaar een paar keer, drie of vier keer, per jaar om gewoon tegen elkaar aan te praten van hoe staat het ermee?. Het was een mix van het bespreken van de stand van zaken en wat er gebeurde Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/19, p4. 68 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_3/20, p3. 69 Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_4/14, p Mondelinge verklaring, ondertekend na vastlegging door de NMa, 5697_2/20, p8. 20 Openbaar