Rouwprotocol van de Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs te Lelystad

Transcriptie

1 Protocol bij het overlijden van een leerling een leerkracht een ouder of gezinslid van een leerling een medewerker binnen de school ouder van een leerkracht, partner van een leerkracht, kind van een leerkracht, etc. Wat te doen als we geconfronteerd worden met overlijden Dit protocol geeft een overzicht van de te nemen stappen in het geval we geconfronteerd worden met overlijden. Het beschrijft wat we moeten doen bij binnenkomst van het bericht, wie er geïnformeerd moeten worden, de opvang van leerlingen en tal van zaken die geregeld moeten worden om de zorg rondom het overlijden binnen de school zo goed mogelijk te laten verlopen. Vastgesteld door DB Goedgekeurd door CvB Instemming GMR Ingangsdatum Eerste evaluatie voorjaar 2017, in het DB

2 Inhoudsopgave Wat te doen als we geconfronteerd worden met overlijden... 1 Het bericht komt binnen... 3 Schoolleiding coördineert... 3 Coördinatieteam... 3 Hoe vertel ik het?... 4 Opvang leerlingen... 4 Protocol bij overlijden leerling... 5 Protocol bij overlijden leerkracht... 7 Protocol bij overlijden van een ouder uit een groep... 9 Protocol bij overlijden van een medewerker binnen de school Protocol bij overlijden ouders van een leerkracht, partner van een leerkracht, kind van een leerkracht, etc Nazorg (suggesties) Verwerkingsideeën Boeken Voorbeeldbrieven Belangrijke telefoonnummers: Hulpmiddelen "troostkist"voor uiting medeleven en voor verwerking Folder Een verlies kun je delen Rouwprotocol SCPO Lelystad 2

3 Het bericht komt binnen Een overlijdensbericht kan op verschillende manieren binnenkomen: mondeling, telefonisch, per post, via een advertentie of via een officiële mededeling. Over het algemeen zal dit bericht binnenkomen bij de schoolleiding. Zo niet, dan dient deze onmiddellijk op de hoogte te worden gebracht. Schoolleiding coördineert Controleert of het bericht op waarheid berust. Verifieert de omstandigheden waaronder de gebeurtenis plaatsvond. Houdt het bericht tot nader order geheim. Neemt contact op met de nabestaanden. Zorgt voor telefonische bereikbaarheid (van de school). Draagt zorg voor de opvang van de nauwst-betrokken leerkracht. Stelt zo nodig een coördinatieteam samen (iemand van de schoolleiding, een groepsleerkracht en indien aanwezig- de rouwcoördinator). Als een overlijden plaatsvindt tijdens een schoolvakantie, zal dit protocol voor zover mogelijk gevolgd worden. Coördinatieteam Als een coördinatieteam wordt gevormd, verstrekken deze personen informatie aan: personeel (ook de afwezige personeelsleden worden geïnformeerd); MR en Schoolraad; groep van de betrokken leerling of alle leerlingen van de school; ouders van alle leerlingen. Deze informatie betreft onder andere de gebeurtenis; organisatorische roosterwijzigingen; de zorg voor de leerlingen op school; contactpersonen op school; regels wat betreft aanwezigheid; rouwbezoek en aanwezigheid bij de uitvaart; eventuele afscheidsdienst op school; nazorg voor de leerlingen. Minder specifieke informatie wordt verstrekt aan bevoegd gezag; personen en instanties die mogelijk contact opnemen met de betrokken familie, zoals externe hulpverlening, Bureau Jeugdzorg e.d. Het coördinatieteam draagt ook zorg voor het regelen van een lesbox GGD; afspraken over wie wie informeert; contact met pers; artikel / rouwadvertentie. Rouwprotocol SCPO Lelystad 3

4 Hoe vertel ik het? De wijze waarop de verdrietige boodschap wordt meegedeeld, is erg belangrijk. De mensen aan wie het moet worden verteld mogen nooit overvallen worden. Ze moeten de gelegenheid krijgen er voor te gaan zitten en te weten dat er iets ernstigs wordt verteld. Een inleidende zin om kinderen gericht te laten luisteren is: "Ik heb een verdrietige boodschap voor jullie", waarna je het slechte nieuws duidelijk en kort vertelt. Ouders kun je aanspreken met: "Ik moet u iets ernstigs meedelen" of "Ik vind het moeilijk om te zeggen, maar ik heb bijzonder triest en slecht nieuws voor u". Vertel daarna het nieuws kort en bondig. Laat de ander niet raden wat je komt vertellen. Ga daarna in op emoties die loskomen. Geef de ander gelegenheid om de emoties los te laten komen. Slecht nieuws levert altijd een heleboel vragen op. Het is belangrijk om zo open mogelijk de informatie te geven waarvan je zelf op de hoogte bent. Ga daarna bekijken of er, en zo ja welke, hulp geboden moet worden. Sta hier van tevoren al bij stil. Met wie kunnen mensen eventueel contact opnemen, is er een nummer dat gebeld kan worden, etc. In de meeste gevallen kan school contact opnemen met de GGD. Zij weten welke instanties hulp kunnen bieden. Contactgegevens zijn te vinden op bladzijde 20 van dit protocol. Opvang leerlingen Tijd en ruimte vrijmaken voor emoties. Wees er op voorbereid dat dit droevige bericht andere verlieservaringen kan reactiveren, zowel bij leerlingen als bij leerkrachten. Denk ook aan afwezige leerlingen. Suggesties (dit na overleg met de betrokken familie, gezinsleden): creëer een stilteplek in de school/klas, op een tafeltje; bedenk met de klas hoe je het best kunt gedenken; foto, kaars, bloemen, attributen, CD s afspelen met geschikte muziek; zorg dat er werkvormen bij de hand zijn die verwerking stimuleren. Opvang van de klas in groepsverband. Dood bespreekbaar maken. Bereid je goed voor als groepsleerkracht; wat ga je zeggen (wees duidelijk, eerlijk en feitelijk zonder eromheen te draaien), welke effecten kun je verwachten. In eerste instantie alleen de hoogstnoodzakelijke informatie geven. Neem voldoende tijd voor emoties. Wanneer de emoties wat luwen, kun je overgaan naar de volgende informatie. Laat de kinderen weten hoe het programma van deze dag en de komende dagen eruitziet. Geef als er naar gevraagd wordt, heel summier uitleg over rouwbezoek en uitvaart. (Vaak kan dat beter in een later stadium.) Maak zo nodig gebruik van speciale lessen om met de leerlingen te praten over hun gevoelens en te werken aan het afscheid nemen. Bespreek de bij de komende uitvaartdienst gebruikelijke symbolen en rituelen. Houd rekening met cultuurverschillen; een Molukse begrafenis is compleet anders dan een Rooms-Katholieke, Turkse of Marokkaanse viering. De uitvaartdienst wordt bijgewoond door de groepsleerkracht, iemand van de schoolleiding en indien mogelijk door andere leerkrachten. Rouwprotocol SCPO Lelystad 4

5 Protocol bij overlijden leerling 1. Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, een advertentie of een officiële mededeling. 2. Als het bericht niet rechtstreeks van ouders, een arts of de politie komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dit doet de persoon die het bericht het eerst heeft ontvangen of de directie. 3. Degene die het bericht ontvangt, meldt dit aan de directie. De directie geeft het bericht door aan de groepsleerkracht, het team en het bestuur. In een weekend en/of vakantie verloopt de informatievoorziening telefonisch. De groepsleerkracht vertelt de inhoud van het bericht, naar keuze alleen of met de directeur/een andere groepsleerkracht, aan zijn/haar groep. 4. Bij overlijden van een leerling op school, worden de ouders onmiddellijk geïnformeerd, bij voorkeur door de directeur van de school. Wanneer ouders niet direct bereikbaar zijn, kan de hulp van de politie worden ingeroepen. 5. Bij overlijden van een leerling wordt een coördinatieteam geformeerd dat de begeleiding verder zal coördineren. Dit coördinatieteam bestaat uit de directeur, de groepsleerkracht en indien aanwezig- de rouwcoördinator. 6. Dit coördinatieteam is verantwoordelijk voor: informatie naar de betrokkenen, organisatorische aanpassingen, opvang leerlingen en collega s, contacten met ouders, regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart, administratieve afwikkeling, nazorg aan de betrokkenen. Van dit coördinatieteam wordt een professionele opstelling verwacht. Hierbij is het van belang je eigen gevoelens en gedachten tegenover de dood, de eigen betrokkenheid bij de overledene, je eigen emoties, etc. even opzij te zetten. Als een groepsleerkracht en/of anderen hiermee problemen hebben, kunnen zij de hulp inroepen van de GGD en/of collega s. 7. Het coördinatieteam zorgt voor een compleet beeld van het gebeurde en zorgt er voor dat iedereen die het zou moeten weten geïnformeerd wordt: personeel, klas, familie die op school is, ex klasgenoten, overige leerlingen, administratie, ouders, ouderraad, medezeggenschapsraad en bestuur. Tevens wordt informatie verstrekt aan personen en instanties die mogelijk contact opnemen met de familie, zoals externe hulpverlening, leerplichtambtenaar, GGD. Het coördinatieteam maakt hier onderling afspraken over. 8. De leerlingen van de betreffende groep worden door de leerkracht(-en) en eventueel de ouders van het overleden kind geïnformeerd. 9. De directie informeert het bestuur over het gebeurde. Rouwprotocol SCPO Lelystad 5

6 10. Kinderen die zich het overlijden van de klasgenoot erg hebben aangetrokken, mogen in overleg met hun ouders naar huis. 11. Er volgt een klassengesprek waarin iedereen zijn/haar emoties kwijt kan. 12. Vervolgens moeten kinderen de gelegenheid krijgen om de schok verder te verwerken. Geef bijvoorbeeld de opdracht: jongens en meisjes, ga maar doen wat je wilt doen. Je mag huilen, tekenen, een gedichtje maken, knippen, plakken, (indien mogelijk) naar buiten gaan maar je mag ook niets doen. 13. De leerkracht houdt de reacties van de kinderen goed in de gaten en maakt hier eventueel aantekeningen van. Geef de gemaakte werkstukken een duidelijke plek: op de tafel waar het kind zat, een map voor de ouders etc. 14. Maak, na overleg met de ouders van het kind, een hoekje in de klas waar een foto staat, waar kinderen hun tekeningen kwijt kunnen en hun geschreven stukjes en waar een condoleance register ligt. 15. Het coördinatieteam bespreekt met de ouders van het overleden kind hun eventuele wensen voor de begrafenis/crematie. 16. In de regionale dagbladen (Flevopost) wordt een rouwadvertentie geplaatst. Dit gebeurt door het bestuur in overleg met het coördinatieteam. 17. Afhankelijk van de leeftijd van de groep en de reactie van de groep zelf, gaan kinderen onder begeleiding van leerkrachten of onder begeleiding van de ouders naar de begrafenis/crematie. 18. Ouders kunnen besluiten ervan af te zien om de kinderen de begrafenis te laten bezoeken. In dat geval blijven deze kinderen thuis. 19. Elke dag na het overlijden wordt de dag begonnen met een moment van aandacht rondom het overleden kind. Dit gaat door zolang de behoefte er is. Kinderen van hogere groepen kunnen hun vragen in een vragendoos stoppen. Deze vragen worden tijdens de klassengesprekken behandeld. 20. Op de eerstvolgende verjaardag van het kind zal aandacht besteed worden aan het overleden kind. Een hele belangrijke stelregel is: Doe niet alsof de leerling nooit heeft bestaan. Vraag de ouders van de leerling waar ze behoefte aan hebben. Nodig ze uit bij belangrijke gebeurtenissen: musical, presentatie project etc. Rouwprotocol SCPO Lelystad 6

7 Protocol bij overlijden leerkracht 1. Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via post, advertentie of via officiële mededeling. 2. Als het bericht niet rechtstreeks van partner, arts of politie komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. Dit doet de persoon die de mededeling het eerst heeft gehoord. 3. Degene die het bericht ontvangt meldt dit aan de directie. De directie geeft het bericht door aan het team en het bestuur. 4. Bij overlijden van een leerkracht wordt een coördinatieteam geformeerd welke de begeleiding verder zal coördineren. Dit coördinatieteam bestaat uit de directeur, een groepsleerkracht en indien aanwezig- de rouwcoördinator. 5. Dit coördinatieteam is verantwoordelijk voor: informatie naar de betrokkenen, organisatorische aanpassingen, opvang leerlingen en collega s, contacten met ouders, regelingen in verband met rouwbezoek en uitvaart, administratieve afwikkeling, nazorg aan de betrokkenen. Van dit crisisteam wordt een professionele opstelling verwacht. Belangrijk hierbij is je eigen gevoelens en gedachten over de dood, de eigen betrokkenheid bij de overledene, je eigen emoties, etc. zoveel mogelijk onder controle te houden en je professioneel op te stellen. Als een groepsleerkracht en/of anderen problemen hebben met de professionele opstelling, kunnen ze de hulp inroepen van de GGD en/of collega s. 6. Het coördinatieteam zorgt voor een compleet beeld van het gebeurde en zorgt er voor dat iedereen die het zou moeten weten geïnformeerd wordt: personeel, klas, familie die op school is, ex klasgenoten, overige leerlingen, administratie, ouders, ouderraad, medezeggenschapsraad, bestuur, personen en instanties die mogelijk contact opnemen met de familie, zoals externe hulpverlening, leerplichtambtenaar, GGD. Het coördinatieteam maakt hier onderling afspraken over. 7. De leerlingen van de groep worden door de directeur en/of een leerkracht geïnformeerd. 8. Na de informatie wordt de mogelijkheid geboden het gebeuren te verwerken door middel van een klassengesprek. Hierin kan iedereen zijn emoties van dat moment even kwijt. 9. Vervolgens is er een aangepast programma voor die dag. Bijvoorbeeld het maken van een tekening, het opschrijven van herinneringen, etc. 10. Kinderen die zich het overlijden van hun leerkracht erg aangetrokken hebben, kunnen in overleg met de ouders naar huis. Rouwprotocol SCPO Lelystad 7

8 11. Afhankelijk van hoe de groep reageert, kan in de dagen erna telkens begonnen worden met een klassengesprek met daarin aandacht voor de overledene, de reacties, etc. 12. Zo spoedig mogelijk brengt het team of een delegatie een bezoekje aan de nabestaanden. 13. Er wordt op de school een hoekje gecreëerd met foto en condoleanceregister. Met de nabestaanden wordt gesproken over hun eventuele wensen m.b.t. de begrafenis/crematie. 14. In de regionale dagbladen (Flevopost) wordt een rouwadvertentie geplaatst. Dit verzorgt het bestuur, in overleg met het coördinatieteam. 15. De klas van de overleden leerkracht gaat als groep onder begeleiding van de andere leerkrachten naar de begrafenis/crematie. Aan de ouders van de overige leerlingen wordt gevraagd hun kinderen naar de rouwdienst te begeleiden. 16. De ouders kunnen er voor kiezen af te zien van het bijwonen van de begrafenis/crematie door hun kind. Deze kinderen blijven dan thuis. 17. Op de eerstvolgende schoolbijeenkomst wordt aan de overleden leerkracht gerefereerd. 18. De nabestaanden blijven door het team geïnformeerd en uitgenodigd worden over bijzondere gebeurtenissen en feestelijke bijeenkomsten. Rouwprotocol SCPO Lelystad 8

9 Protocol bij overlijden van een ouder uit een groep 1. Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, advertentie of via een officiële mededeling. 2. Als een bericht niet vanuit de officiële instanties komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. 3. Degene die het bericht ontvangt, meldt dit aan de directie en aan de groepsleerkracht. De groepsleerkracht informeert de groep. 4. De directie neemt contact op met het schoolbestuur welke zorg draagt voor een advertentie in de krant. 5. In de groep wordt in een kringgesprek gepraat over het overlijden van de ouder van een kind. Hier moet ruimte zijn om eventuele emoties te tonen. 6. De groepsleerkracht overlegt in het team wie naar de begrafenis/crematie gaan. In ieder geval een directielid en de groepsleerkracht. 7. Als het kind van de overleden ouder weer op school komt, wordt hier uitgebreid aandacht aan besteed in een kringgesprek. Gesprekspunten kunnen zijn: Wat is er gebeurd? Wat is er veranderd? Hoe voel jij je? Realiseer je dat een kind in een bijzondere positie komt: hij heeft iets heel ergs meegemaakt en komt op school in een uitzonderingspositie, hij/zij is immers vaak de enige die dit heeft ervaren. Misschien heeft een kind ook niet de behoefte om er in de kring over te praten. Wees hier alert op. Geef het kind in ieder geval de tijd om het gebeurde op zijn/haar manier te verwerken. 8. Houd als groepsleerkracht contact met de overgebleven partner over het gebeurde en over de reacties van het kind. 9. Na de begrafenis/crematie wordt er verzameld op school, zodat iedereen die bij de begrafenis/crematie aanwezig was nog na kan praten over wat ze hebben meegemaakt. Rouwprotocol SCPO Lelystad 9

10 Protocol bij overlijden van een medewerker binnen de school Hierbij moet gedacht worden aan: conciërge, schoolschoonmakers, bestuursleden. 1. Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, advertentie of via een officiële mededeling. 2. Als een bericht niet vanuit de officiële instanties komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. 3. Degene die het bericht ontvangt meldt dit aan de directie. 4. De directie geeft het bericht door aan het team. Ook de parttimers worden op de hoogte gesteld. 5. De groepsleerkrachten vertellen het gebeurde in de groep. 6. In een kringgesprek wordt er over gesproken. 7. De directie neemt contact op met het bestuur. 8. Het bestuur plaatst een advertentie in het regionale dagblad in overleg met de directie. 9. In het team worden afspraken gemaakt wie naar de begrafenis/crematie gaat en hoe. 10. Er wordt met de overgebleven partner contact gezocht over de wensen rondom deze begrafenis/crematie. 11. Directie en een of meerdere teamleden zullen een bezoekje brengen aan de overgebleven partner. Rouwprotocol SCPO Lelystad 10

11 Protocol bij overlijden ouders van een leerkracht, partner van een leerkracht, kind van een leerkracht, etc. 1. Bericht komt binnen: mondeling, telefonisch, via de post, advertentie of via een officiële mededeling. 2. Als een bericht niet vanuit de officiële instanties komt, moet eerst gecontroleerd worden of de berichtgeving juist is. 3. Degene die het bericht ontvangt meldt dit aan de directie. 4. De directie geeft het bericht door aan het team. Ook de parttimers worden op de hoogte gesteld. 5. De leerkracht geeft zelf aan of hij/zij wil dat leerkrachten en anderen op de begrafenis/crematie aanwezig zijn. 6. Belangrijk is om voor de leerkracht een aanspreekpunt op school te hebben. Dit moet iemand zijn waar de leerkracht een goede band mee heeft. De leerkracht moet zelf deze behoefte voelen. 7. Er wordt een kaart gestuurd naar de leerkracht 8. Er wordt een bezoekje gebracht aan de leerkracht door een delegatie van het team. 9. In geval van overlijden van een kind of partner van een leerkracht wordt namens de school een advertentie geplaatst in een regionaal dagblad. Rouwprotocol SCPO Lelystad 11

12 Nazorg (suggesties) Creëer voor enige tijd (maximaal een kleine week) een blijvende plek voor de overledene, maar laat de leerlingen ook merken dat het leven weer doorgaat. Omgaan met de zichtbare leegte, ergens tussen het er niet meer over hebbenen en erover blijven praten. Organiseer eventueel enkele gerichte activiteiten om het rouwproces bij het betreffende rouwkind te bevorderen zoals schrijven, tekenen of het werken met gevoelens. (lesbox GGD.) Let op signalen van het kind. Sommige kinderen stellen hun rouw uit en tonen pas na maanden verdriet. Let speciaal op risicoleerlingen, zoals kinderen die al eerder verlies hebben geleden. Sta af en toe stil bij herinneringen, besteed aandacht aan speciale dagen zoals de verjaardag en de sterfdag van het overleden gezinslid. Denk op speciale dagen ook aan de familie van de leerling in kwestie. Heb oog voor de moeilijke momenten van de leerling; schoolreisjes, ouderavonden, afscheidsavond eindgroep en dergelijke. Een kaartje of een gebaar op die momenten is voor het gezin heel ondersteunend. Verwerkingsideeën Laat leerlingen nadenken over wat voor iemand het was die is overleden. Laat ze dat in enkele regels op papier zetten. Laat leerlingen nadenken over hoe ze zich hun klasgenootje willen blijven herinneren en laat ze dat opschrijven. In een tekenopdracht kunnen de leerlingen een tekening maken van de overledene. De leerlingen kunnen een collage maken waarin allerlei kenmerken en herinneringen zijn verwerkt. Er kunnen kaartjes gemaakt worden die vervolgens aan de bloemen gehangen worden die bij de begrafenis/crematie worden gebruikt voor op de kist. De leerlingen kunnen een gedicht schrijven. In een afscheidsbrief of een troostbrief kunnen kinderen ook hun gevoelens kwijt. Boeken Onderbouw Derk Das blijft altijd bij ons, Susan Varley Kikker en het vogeltje, Max Velthuijs Stilte a.u.b., ik denk aan kip, Hans Haagen en Harry Geelen Dat is heel wat voor een kat, Judith Viorst Lieve oma Pluis, Dick Bruna Hoe het was toen Heins opa doodging, M. Gydal Doodleuk, B. Cole Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk, I. van Essen De allerbeste oma van de wereld, F. Hubner en K. Hocker Rouwprotocol SCPO Lelystad 12

13 Dag papa in de hemel, I. van Dongen Een opa om nooit te vergeten, B. Westera en H. van Straaten Bovenbouw Perenbomen bloeien wit, G. Bakker En opeens is alles anders, Y. van Emmerik GSM, M. Gommeren Pijnstillers, C. Slee Zonder papa, D. Verreydt Achtstegroepers huilen niet, J. Vriens Bij de bibliotheek zijn boeken te reserveren die over overlijden gaan. Voorbeeldbrieven De opgenomen voorbeelden zijn: 1. rouwadvertentie 2. brief aan ouders/leerlingen van de groep, in geval van een afscheidsdienst onder schooltijd 3. brief van ouders aan ouders in geval van een levensbedreigende ziekte van een leerling 4. brief aan ouders na overlijden van een leerling na ziekte 5. brief aan ouders na overlijden van een leerling door een ongeluk 6. brief aan ouders na poging tot zelfdoding door een leerling (zonder dodelijke afloop) 7. brief aan ouders na zelfdoding door een leerling 8. brief aan docenten na een overlijden 9. brief aan ouders m.b.t. een uitvaart 1. Rouwadvertentie Afscheid nemen, dat wil je niet. Het doet pijn, geeft veel verdriet. Op datum is een einde gekomen aan het leven van naam, de vader/moeder van onze leerling(en) naam/namen. Wij wensen namen heel veel sterkte en Gods troostende hand in de komende tijd. Leerlingen, team, MR, en Schoolraad CBS naam school, Lelystad Rouwprotocol SCPO Lelystad 13

14 2. Brief aan ouders/leerlingen van groep bij afscheidsdienst onder schooltijd (Logo school) Onderwerp: afscheid naam Lelystad, datum Aan de ouders / verzorgers van de leerlingen van groep nummer groep, Afgelopen dag/datum is de vader/moeder van naam leerling overleden. Op datum a.s. zal er om tijd een afscheidsdienst plaatsvinden in locatie. Naam, de vrouw/man van naam overledene en hun kinderen stellen het erg op prijs als u met uw zoon of dochter hierbij aanwezig wilt zijn. Namens de kinderen, ouders en teamleden zullen wij bloemen aan de familie aanbieden. Ook zal er een rouwadvertentie worden geplaatst. In de groep zullen de kinderen een wens voor naam/namen leerling(en) in een dagboekje schrijven. Ook krijgen zij van hun klasgenootjes een knuffel en een ander aandenken aangeboden. U begrijpt dat wij graag willen inventariseren welke kinderen met hun ouder(s) naar de afscheidsdienst willen gaan. Deze kinderen verwachten wij dagdeel weer op school. De kinderen die niet naar de dienst gaan, verwachten wij gewoon op school; zij zullen in een andere groep worden opgevangen. Wij verzoeken u vriendelijk om onderstaand strookje in te vullen en dit uiterlijk datum weer mee te geven naar school. Met vriendelijke groet, Naam Functie Naam kind: Groep: O O Zal met ouder naar de afscheidsdienst gaan. Zal niet naar de afscheiddienst gaan en komt gewoon naar school. Rouwprotocol SCPO Lelystad 14

15 3. Voorbeeldbrief van ouders aan ouders bij levensbedreigende ziekte van een leerling Geachte ouder(s)/verzorger(s), Met deze brief vragen wij uw aandacht vragen voor het volgende. Onze naam uit groep nummer groep heeft leukemie, een vorm van kanker. Kanker is geen besmettelijke ziekte. Het is voor naam dan ook het beste dat hij / zij, als het enigszins mogelijk is, net als ieder ander kind gewoon naar school gaat. Het betekent echter wel dat naam behandeld wordt met cytostatica, medicijnen die de celdeling remmen. Ten gevolge van die medicijnen neemt de afweer sterk af en is hij / zij extra vatbaar voor allerlei ziektes. Omdat sommige (kinder)ziekten een zeer ernstig verloop hebben bij een kind met kanker, willen wij naam graag extra beschermen. Daarbij hebben wij uw medewerking nodig! Wij vragen u dan ook ons onmiddellijk te bellen als uw zoon of dochter ziek is en ons te vertellen om welke ziekte het gaat (niet bij gewone verkoudheid of hoest). Wij kunnen dan direct contact opnemen met de kinderoncoloog. Deze kan dan in een vroeg stadium de juiste maatregelen treffen. De ouders van... Adres:... Tel.: Voorbeeldbrief aan ouders na overlijden van een leerling na ziekte Geachte ouder(s)/verzorger(s), Gisteren is naam, leerling uit groep + nummer, na een langdurige ziekte overleden. Wij zijn daardoor erg geschokt en verdrietig. In de klas heeft de leerkracht, naam leerkracht, zijn/haar leerlingen dit verdrietige nieuws verteld. In de klas zullen activiteiten ondernomen worden om de leerlingen op te vangen en bij te staan in hun verdriet. Mogelijk heeft uw zoon of dochter ook thuis behoefte om verder te praten. Mocht u daarover vragen hebben, dan kunt u altijd de school bellen. Wij verzoeken u namens de ouders van naam overleden leerling hen nu niet thuis te bellen. Hoe begrijpelijk uw medeleven ook is, dergelijke telefoontjes betekenen op dit moment een extra belasting. Misschien kunt u een andere vorm voor het tonen van uw medeleven vinden. U kunt wel de school bellen. De groepsleerkracht van groep + nummer onderhoudt het contact met de familie. Zodra wij weten hoe wij met de klas en de school afscheid zullen nemen van naam overleden leerling, zullen wij u nader informeren. Met vriendelijke groet, Rouwprotocol SCPO Lelystad 15

16 5. Voorbeeldbrief aan ouders na overlijden van een leerling door een ongeluk Geachte ouder(s)/verzorger(s), Op datum is bij een verkeersongeval naam leerling, leerling van groep + nummer, om het leven gekomen. Wij zijn hierdoor diep geschokt. In de klas zullen activiteiten ondernomen worden om de leerlingen op te vangen en bij te staan in hun verdriet. Mogelijk heeft uw zoon of dochter ook thuis behoefte om verder te praten. Mocht u daarover vragen hebben, dan kunt u altijd de school bellen. Zodra wij weten hoe wij met de klas en de school afscheid zullen nemen van naam overleden leerling, zullen wij u nader informeren. Met vriendelijke groet,.. 6. Voorbeeldbrief aan ouders na poging tot zelfdoding van een leerling, zonder dodelijk gevolg Geachte ouder(s)/verzorger(s), Vanmorgen heb ik, na overleg met de ouders van naam leerling, in zijn / haar klas verteld over het trieste nieuws dat ons over hem / haar bereikt heeft. Omdat dit uw zoon of dochter zeker diep geraakt heeft, vind ik het belangrijk ook u als ouders/verzorgers in te lichten. Naam leerling ervoer in zijn / haar leven zo veel problemen, dat hij / zij getracht heeft door zelfdoding een uitweg te vinden. Zijn / haar situatie is momenteel kritiek. Met zijn / haar ouders verkeren wij in spanning. Wij hopen dat naam leerling zal herstellen en zal kunnen terugkeren op onze school. Wij zullen er dan aan blijven werken om, voor zover dat binnen onze mogelijkheden ligt, hem / haar een nieuw toekomstperspectief te bieden. We kunnen ons goed voorstellen dat een gebeurtenis als deze ook gevolgen kan hebben voor de emotionele ontwikkeling van onze andere leerlingen. Ook zij zullen door de leerkrachten begeleid worden bij het verwerken van dit bericht. Uiteraard zullen er ook steeds mogelijkheden zijn om met de leerlingen hierover in gesprek te gaan. Als u merkt dat uw zoon of dochter het moeilijk heeft met deze gebeurtenis, is het zinvol ook thuis daarover met elkaar te praten. Heeft u daarbij hulp van de school nodig, dan kunt u desgewenst behalve met ondergetekende ook met de volgende collega s contact opnemen: namen. Hun telefoonnummers staan vermeld in onze schoolgids vermeld. Met vriendelijke groet,. Rouwprotocol SCPO Lelystad 16

17 7. Voorbeeldbrieven aan leerlingen, ouders en collega s na zelfdoding Tip: geef zoveel mogelijk de feiten weer: wie, wat, waar, wanneer en hoe (voor zover mogelijk en volgens afspraak met de familie). Voorbeeld van informatie aan leerlingen: Ik heb een trieste mededeling voor jullie. Naam is gisteren gestorven. Hij / zij heeft een einde aan zijn / haar leven gemaakt door wijze van overlijden. Er zullen ongetwijfeld veel vragen zijn over deze gebeurtenis en waarom hij / zij dit gedaan heeft. We kunnen hierover praten en misschien enkele van de vragen beantwoorden. Voorbeeldbrief aan ouders: Beste ouder(s)/verzorger(s), Ik heb de droeve plicht om u te melden dat naam leerling, leerling uit groep + nummer door middel van zelfdoding om het leven is gekomen. Deze informatie is vanmorgen tijdens het eerste lesuur met de leerlingen gedeeld. Zelfdoding is vaak moeilijk te begrijpen en te accepteren, omdat het zo veel onbeantwoorde vragen oproept. We zullen nooit helemaal begrijpen waarom iemand de beslissing neemt een einde aan zijn leven te maken. Er spelen vele factoren mee, die uiteindelijk leiden tot deze daad. Soms zullen leerlingen, zeker de vrienden van naam leerling, zich afvragen of zij iets hadden kunnen doen om het te voorkomen. Anderen hebben misschien het gevoel dat het op de een of andere manier ook hun schuld is. Het is belangrijk dat leerlingen de gelegenheid hebben om hierover te praten en dat zij hulp krijgen als dat nodig is. Wij hopen dat u met uw zoon/dochter hierover kunt praten;. u kunt ons altijd op school bereiken als u vragen of zorgen heeft. Uiteraard zijn ook de leerkrachten beschikbaar voor leerlingen en ouders om te praten over gedachten, gevoelens en zorgen. Op dag is er om tijdstip een bijeenkomst op school. Leerlingen, ouders en leerkrachten worden hiervoor uitgenodigd. Een deskundige op het gebied van rouw zal informatie geven over zelfdoding, signalen waar men op moet letten en mogelijkheden voor preventie. Wij hopen dat u hiervoor tijd wilt vrijmaken. Onze gedachten gaan uit naar de ouders, broer en zus van naam leerling. Met vriendelijke groet,.. Rouwprotocol SCPO Lelystad 17

18 In de volgende brief aan ouders kiest de school er voor om de oorzaak van het overlijden niet in de brief aan de ouders te vermelden, maar te verwijzen naar de informatie die de leerlingen hierover mondeling ontvangen hebben. Geachte ouder(s)/verzorger(s), Vanochtend hebben wij onze leerlingen geïnformeerd over het overlijden van een van onze leerlingen. Wij vinden het van belang u door middel van deze brief te laten weten hoe wij hiermee vandaag zijn omgegaan en op welke wijze wij hier de komende tijd aandacht aan zullen besteden. Op datum is door tragische omstandigheden een einde gekomen aan het leven van naam leerling. Vanmorgen heeft het team hierbij stilgestaan. Vervolgens is met alle kinderen, op gepaste wijze en rekening houdend met hun leeftijd, over het overlijden van naam leerling gesproken. Voor veel kinderen was deze informatie een grote schok. Hoewel wij vandaag getracht hebben de kinderen zo goed mogelijk op te vangen, kunnen wij ons voorstellen dat uw zoon of dochter sterke behoefte heeft om ook thuis uiting te geven aan zijn of haar gevoelens en gedachten. Vanaf dag zal in de benoemen locatie in de school een plek ingericht zijn, waar de leerlingen bij het overlijden van naam leerling kunnen stilstaan. Op dag is er van tijd tot tijd in locatie gelegenheid tot het tekenen van het condoleanceregister. De school vindt het belangrijk om met de leerlingen en de teamleden die daaraan behoefte hebben, stil te staan bij het overlijden van naam leerling. Daartoe houden wij in de locatie van de school op dag om tijdstip uur een herdenkingsbijeenkomst, waarvoor wij hierbij ook uw zoon/dochter uitnodigen. Uzelf bent uiteraard ook welkom bij deze herdenking. Op dag wordt de uitvaartplechtigheid voor naam leerling gehouden. Aansluitend daarop vindt de crematie / begrafenis plaats. Wij stellen graag alle belangstellenden in de gelegenheid de uitvaartdienst en/of de crematie / begrafenis bij te wonen. Voor kinderen die niet in de groep van naam leerling zitten maar die wel de uitvaartplechtigheid en/of de crematie / begrafenis willen bijwonen, verwachten wij dat u dit even doorgeeft aan de leerkracht. Wij zijn ons er van bewust dat de komende periode voor een aantal kinderen zeer moeilijk zal worden. Uiteraard zullen wij trachten uw zoon of dochter bij de verwerking van deze tragische gebeurtenis te ondersteunen. Mocht u hierover nog vragen hebben of ons willen informeren over zorgen over uw kind, aarzelt u dan niet contact op te nemen met de leerkracht van uw kind. Wij hopen u hiermee voldoende geïnformeerd te hebben. Met vriendelijke groet,.. Rouwprotocol SCPO Lelystad 18

19 8. Voorbeeldbrief aan docenten Betreft: overlijden van naam leerling Beste collega's, Op dag jl. hebben wij de ouder(s)/verzorger(s)van alle leerlingen van onze school bijgaande brief gestuurd. Als aanvulling op deze brief brengen wij nog graag enkele punten onder jullie aandacht. Zoals in de brief aan de ouders is meegedeeld, zal vanaf dag de benoemen locatie in de school ingericht zijn als herdenkingsplek voor naam leerling. Op deze plaats kunnen kinderen en leerkrachten hun gedachten en gevoelens kwijt rondom het overlijden van naam leerling. Er is daar gelegenheid die gedachten en gevoelens op papier te zetten. Op dag zal in locatie van de school vanaf tijdstip uur een herdenkingsbijeenkomst worden gehouden, waarvoor de kinderen (en hun ouders) inmiddels uitgenodigd zijn. Ook jullie zijn bij deze bijeenkomst van harte welkom. De uitvaartplechtigheid voor naam leerling is op dag om tijdstip uur. Aansluitend vindt de crematie/begrafenis plaats. Wij willen graag op zo kort mogelijke termijn weten welke leerkrachten de uitvaartplechtigheid en/of de crematie/begrafenis willen bijwonen. Wie dat van plan is, wordt verzocht dat vandaag bij de directie kenbaar maken. Tot slot een wellicht overbodige opmerking. Het zal voor ieder van ons duidelijk zijn dat het overlijden van naam leerling voor iedereen binnen de school een grote schok betekent. Toch is het, mede uit zelfbescherming, ook menselijk om als vanzelf weer over te gaan tot de routine van elke dag. Wij vragen iedereen binnen de school nadrukkelijk de komende dagen en weken extra alert te zijn op signalen van kinderen en collega s die erop zouden kunnen duiden dat de betreffende leerling of collega er vooralsnog niet in lijkt te slagen het verdriet een plaats te geven in zijn of haar leven. Als je het idee hebt dat iemand extra ondersteuning nodig heeft, meld dat dan bij de directie. Wij wensen iedereen veel sterkte toe. Met vriendelijke groet, 9. Voorbeeldbrief aan ouders met informatie over het afscheid / de uitvaart Geachte ouder(s)/verzorger(s), Zoals reeds eerder aangekondigd, geven wij u hierbij nadere informatie over de wijze van afscheid nemen van naam leerling. Op dag worden de klasgenoten en vrienden van naam leerling in de gelegenheid gesteld om afscheid van hem/haar te nemen in locatie. Met de ouders van naam leerling en de uitvaartbegeleider is een aparte bezoektijd afgesproken, zodat wij rustig de tijd kunnen nemen voor het afscheid. Rouwprotocol SCPO Lelystad 19

20 De kinderen gaan gezamenlijk vanuit school naar locatie. Namen leerkrachten gaan mee om hen te begeleiden en zo nodig op te vangen. Als u er bezwaar tegen heeft dat uw zoon of dochter hieraan deelneemt, neemt u dan contact op met de leerkracht. Dag a.s. om tijdstip uur is de afscheidsdienst in locatie. Kinderen en leerkrachten gaan hier gezamenlijk vanuit school naartoe. Na afloop van de dienst is er gelegenheid tot condoleren in locatie. Daarna gaan de kinderen en leerkrachten gezamenlijk terug naar school, om daar nog samen iets te drinken en na te praten. Aanstaande dag om tijdstip uur is er een herdenkingsdienst voor naam leerling in locatie van de school. Dit is om alle leerlingen, ook de leerlingen uit andere groepen, de gelegenheid te geven om afscheid te nemen van naam leerling. De ouders van naam leerling zullen hierbij aanwezig zijn. Wilt u het bij de leerkracht aangeven als u er bezwaar tegen heeft dat uw kind hieraan deelneemt? Als u vragen heeft over het bovenstaande of wanneer u merkt dat uw zoon of dochter problemen heeft met de verwerking, kunt u contact opnemen met de leerkrachten. Met vriendelijke groet, Belangrijke telefoonnummers: GGD Lelystad Bezoekadres Noorderwagenstraat AM Lelystad Postadres Postbus BC Lelystad Telefoonnummer Algemeen Telefoonnummer afdeling Jeugdgezondheidszorg Politie Alarmnummer 112 Algemeen toegangsnummer Rouwprotocol SCPO Lelystad 20

21 Hulpmiddelen "troostkist"voor uiting medeleven en voor verwerking Wensenkastje Met het wensenkastje kunnen kinderen een rouwkaartje maken. De laatjes bevatten spulletjes om dit te maken, zoals ponsjes, glitterlijm, plakfiguurtjes, gelpennen, kartelscharen, papier en enveloppen. Ook bevat het ideeën en tips voor teksten op een rouwkaartje. Een paar voorbeelden van wat een kind op het kaartje kan zetten in geval van een overlijden: Met oprechte deelneming Wat erg! Heel veel sterkte Met oprecht medeleven Ik denk aan jullie Wensenkrans De wensenkrans is een krans met sterren en engeltjes, waar de kinderen bijzondere kaartjes en/of gedichten aan kunnen hangen. Altaar Met de spulletjes die in de troostkist zitten kunnen de kinderen een altaartje maken. Dit is een drieluik waarop een foto van de overledene kan worden opgehangen. De kinderen kunnen een wens schrijven op een ster en deze bij de foto op het drieluikje plakken. Het is leuk is om het koesterdoosje erbij te zetten. Koesterdoosje Het koesterkistje wordt gemaakt van een sigarendoosje of een ander doosje, wat de kinderen zelf mooi mogen maken. Bekleed het kistje met bont of een mooi stofje. Beschilder of beplak de buitenkant. Het moet een doosje worden om lieve, bijzondere en ontroerende voorwerpen en herinneringen in te bewaren en te koesteren, bijvoorbeeld briefjes, gedichten, foto s, kaartjes. Praatkaartjes Dit is een spel met praatkaartjes ( aanvulzinnen). Leg deze ondersteboven op een stapeltje. Het kind pakt een kaartje van de stapel en leest het kaartje, of het kaartje wordt voorgelezen, en vult in: Wat ik altijd nog wilde vragen is. Er is me nooit verteld dat.. Ik zou willen dat ik nooit Ik zou nu nog tegen. willen zeggen dat. Vaak vraag ik me af of Toen ik hoorde dat was doodgegaan, voelde ik me. Ik wou dat ik kon Wat ik niet begrijp is Wat ik me heel graag wil blijven herinneren is Rouwprotocol SCPO Lelystad 21

22 Knuffel van kikker( of andere knuffels) Kikker zegt soms dingen die een volwassene niet zegt of vraagt, dingen die kinderen niet vragen. Hij kan ook gebruikt worden bij het boek van Kikker en het vogeltje. Hallo, ik ben kikker. Soms ben ik erg verdrietig. Soms ben ik erg vrolijk. Soms huil ik. Soms lach ik. Maar ik wil altijd wel een knuffel! Zullen we samen knuffelen? Troostkaartjes Dit zijn kaartjes met bijzondere woorden erop. Kinderen kunnen er elke dag eentje pakken. De opdracht aan de kinderen is dan: Leg de kaartjes voor je op tafel met de woorden naar onder gekeerd. Neem één kaartje. Schrijf een gedichtje over wat het woord voor jou betekent. Het woord heeft jou iets te zeggen. Maak er een mooie tekening bij. Denk gedurende de dag af en toe aan het kaartje. De kaartjes zullen je helpen om je te troosten. Bewaar het kaartje in je broek, je tas of houd het dicht tegen je aan. De geluksmunt of gelukssteen Deze munt/steen brengt geluk. De opdracht aan de kinderen is dan: Houd deze munt/steen in je handen en doe je ogen dicht. Tel terug van 10 tot 1 en fluister je wens maar zorg ervoor dat niemand je kan horen. Bewaar de munt/steen op een veilige plaats. Op een dag komt jouw wens misschien uit! Herinneringsboekje Dit boekje is een hulpmiddel bij het verwerken van verlies. Woorden, tekeningen, verhalen, foto s, er zijn zoveel dingen die je kunnen helpen om uit te drukken wat er in je hart leeft aan vreugde, verdriet, verwarring en heimwee. In dit boekje kunnen kinderen kostbare herinneringen opschrijven en er foto's, brieven en kaartjes inplakken. Rouwprotocol SCPO Lelystad 22

23 Rouwprotocol SCPO Lelystad 23

24 Rouwprotocol SCPO Lelystad 24

25 Rouwprotocol SCPO Lelystad 25

26 Rouwprotocol SCPO Lelystad 26

27 Rouwprotocol SCPO Lelystad 27

28 Rouwprotocol SCPO Lelystad 28

29 Rouwprotocol SCPO Lelystad 29

30 Rouwprotocol SCPO Lelystad 30

31 Rouwprotocol SCPO Lelystad 31

32 Bijlage rouwprotocol van SCPO Lelystad: Folder "Een verlies kun je delen" Folder Een verlies kun je delen Wat is rouw? Rouw ontstaat als reactie op het verlies van iemand die een grote betekenis had in het leven van de nabestaande. De pijn van dat gemis is de prijs die mensen betalen voor hun betrokkenheid en hun liefde voor de overledene. Rouwenden staan voor afscheid nemen in de meest letterlijke zin van het woord: het is jezelf afscheiden van iemand waarvan gehouden werd. Rouwenden moeten hun leven opnieuw afstemmen, de geliefde persoon is immers voorgoed weg. Rouwen is om die reden een proces van aanpassen. Hoe lang het rouwproces duurt, is voor iedereen verschillend. Verwerken van het verlies De dood van een geliefd persoon is een van de meest ingrijpende en verdrietige gebeurtenissen in een mensenleven. Als nabestaande kunt u worden overweldigd door een scala aan gevoelens die u wellicht niet kende. Ieder mens reageert op zijn of haar eigen wijze op de dood van een geliefde, vanuit de eigen persoonlijkheid en het eigen verleden. Ook andere factoren kunnen het rouwproces beïnvloeden. Zo kunnen de omstandigheden rond het overlijden een rol spelen in de verwerking van het verlies. Ook de relatie die u met de overledene had en de betekenis van deze relatie in uw leven hebben invloed. Het is belangrijk dat u kunt rouwen op de manier die bij u past. Wat u kan helpen tijdens het rouwproces Probeer de gevoelens die te maken hebben met de dood van uw geliefde niet uit de weg te gaan. Mensen die rouwen, kunnen soms het gevoel hebben dat ze overspoeld worden door al die intense gevoelens. Probeer goed naar uzelf te luisteren en te doen waar u op dat moment behoefte aan heeft. Probeer te ontdekken wat u helpt. Dat kan praten over uw gevoelens zijn. Of schrijven, knutselen, werken, sporten. Het kan ook prettig zijn af en toe de stilte op te zoeken, eventueel met een vertrouwd persoon. Tracht structuur aan te brengen in het dagelijks leven. Op tijd naar bed (ook al slaapt u misschien niet zo goed), op tijd de maaltijden verzorgen enz. Rouwprotocol SCPO Lelystad 32

33 Bijlage rouwprotocol van SCPO Lelystad: Folder "Een verlies kun je delen" Neem voor het opruimen van de spullen van de overledene uw eigen tijd, overleg eventueel met uw huisgenoten of familieleden. Laat uw omgeving weten hoe of waarmee men u kan steunen. Spreek ook uit wat u niet op prijs stelt en waarom niet. Gun uzelf de tijd en heb geduld met uw gevoelens. Sta uzelf toe dat u gedurende een bepaalde periode niet optimaal zult kunnen functioneren. Bespreek uw situatie met uw werkgever en probeer tot afspraken te komen. Zoek informatie over het rouwproces. Het is van belang dat u weet met welke gevoelens u te maken kunt krijgen. Vraag om ondersteuning (bijvoorbeeld lotgenotencontact of rouwbegeleiding) als u daar behoefte aan heeft. Realiseer u dat onhandige of kwetsende reacties van de omgeving meestal geen boze opzet zijn. Vaak spelen onmacht en onwetendheid over het rouwen een rol. Rouwprotocol SCPO Lelystad 33

34 Bijlage rouwprotocol van SCPO Lelystad: Folder "Een verlies kun je delen" Steun van de omgeving Een rouwproces duurt vaak langer dan mensen uit de omgeving van de rouwende zich realiseren. Het is belangrijk dat u begrijpt dat de nabestaande iemand verloren heeft die onvervangbaar is en dat het verdriet daarom soms lang kan duren. Ook andere reacties, zoals boosheid of lusteloosheid, kunnen uitingen zijn van de pijn van het gemis. De wijze waarop iemand het rouwproces beleeft, hangt in belangrijke mate samen met de vraag of de rouwende zich gesteund voelt door de omgeving. Onbegrip kan gevoelens van eenzaamheid oproepen en het proces van aanpassen aan een leven zonder de overledene verzwaren. Hoe u een rouwende kunt helpen Bedenk dat vrijwel iedereen het moeilijk vindt een nabestaande tegemoet te treden. Vaak zijn woorden niet eens het belangrijkste: een hand op de schouder of: 'Ik weet eigenlijk niet wat ik zeggen moet', is al genoeg. Probeer de emoties en het gedrag van de rouwende te zien in de context van de rouw en heb geduld met de duur van het verdriet. Als u de rouwende wilt steunen, blijf dan bereid om te luisteren. "Er zijn" is belangrijk, ook na langere tijd. Vraag waar de nabestaande behoefte aan heeft. Ga er niet van uit dat ú weet wat hij/zij op dit moment van u nodig heeft. Geef geen ongevraagde adviezen, bijvoorbeeld over het opruimen van de kleding of over het gebrek aan initiatief van de rouwende. Accepteer dat ieder op zijn of haar eigen wijze rouwt en word niet boos of geïrriteerd als de rouwende niet doet wat ú goed voor hem of haar acht. Er bestaat immers geen 'juiste' manier van rouwen. Rouwprotocol SCPO Lelystad 34

35 Bijlage rouwprotocol van SCPO Lelystad: Folder "Een verlies kun je delen" Vraag de rouwende of deze zo nu en dan samen met u iets wil ondernemen. Of nodig hem/haar eens uit, waarbij u de ander de keuze kunt laten hierop in te gaan. Zet belangrijke dagen in uw agenda, zoals de verjaardag en de sterfdag van de overledene en laat de nabestaande iets horen op deze dagen. Zoek, als u de rouwende beter wilt begrijpen, informatie over het rouwproces. Wat doet de Landelijke Stichting Rouwbegeleiding? De Landelijke Stichting Rouwbegeleiding (LSR) biedt een centraal punt waar iedereen terecht kan voor informatie over rouw. Informatie-advieslijn Nabestaanden (en hun omgeving) kunnen dagelijks van 9.00 tot uur met vragen terecht bij de telefonische informatie- en advieslijn. De LSR beschikt over een landelijk adressenbestand van specifieke lotgenotengroepen, rouwbegeleiders en rouwtherapeuten. Met de telefoonmedewerkers kunt u twijfels en onzekerheden op het gebied van rouw bespreken en vragen naar mogelijkheden voor steun of hulp in de omgeving. Website Ook biedt de LSR veel informatie over verlies en rouw op de eigen website: Hier worden diverse aspecten van rouw belicht. U vindt er een lijst met titels van relevante publicaties die of bij de LSR of bij de boekhandel te bestellen zijn. Via de link Raadpleeg de deskundige kunt u per vragen stellen. Op de site bestaat ook de mogelijkheid tot lotgenotencontact waarbij rouwenden met elkaar van gedachten kunnen wisselen en ervaringen kunnen delen. Contactgegevens LSR: Kaap Hoorndreef AV Utrecht info- en advieslijn ( u.) zakelijke lijn Website: info@verliesverwerken.nl Rouwprotocol SCPO Lelystad 35

36 Bijlage rouwprotocol van SCPO Lelystad: Folder "Een verlies kun je delen" Gids na een overlijden Een van de uitgaven van de LSR is de "Gids na een overlijden", een handleiding voor nabestaanden bij zakelijke beslissingen en bij de verwerking van het verlies. Hierin komen onder andere onderwerpen als de overlijdensverklaring, de uitvaart en de erfenis aan de orde. Ook wordt ingegaan op de beleving en verwerking van het verlies. Daarnaast zijn er literatuur- en adreslijsten opgenomen. Het boek wordt 2x per jaar geactualiseerd. Te bestellen door 15,-- over te maken op gironummer , t.n.v. LSR, Utrecht. Bij gebruik van girotel graag uw adres opgeven. Rouwprotocol SCPO Lelystad 36