Protocol bij sterfgevallen Voor kdv, bso en psz

Transcriptie

1 Protocol bij sterfgevallen Voor kdv, bso en psz

2 2 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Handelswijze bij overlijden van een kind tijdens de kinderopvangtijd Hoe te handelen op het moment Hoe te handelen in de week er na Hoe te handelen op langere termijn 3. Handelswijze bij overlijden van een kind thuis of in het ziekenhuis 4. Handelswijze bij overlijden van een ouder of ander gezinslid van een kind 5. Handelswijze bij het overlijden van een teamlid/collega 6. Checklist voor leidinggevenden en/of pedagogisch medewerkers Bijlage 1. Voorbeelden rouwadvertentie Bijlage 2. Brief voor overige ouders Bijlage 3 Boeken over rouwverwerking

3 3 1.Inleiding Pedagogisch medewerkers hebben in hun werk met veel kinderen, ouders en collega s te maken. Hoe groter de organisatie, hoe groter de kans wordt dat je te maken krijgt met een sterfgeval of een ernstige ziekte. Wanneer je hier plotseling mee te maken krijgt, kan het moeilijk zijn om rustig na te denken over wat er allemaal moet gebeuren. Dit protocol kan dienen ter ondersteuning in zo n situatie. We maken in dit protocol onderscheid tussen verschillende gevallen van overlijden: Het overlijden van een kind in de groep tijdens de opvang; Het overlijden van een kind van de groep, thuis of in het ziekenhuis; Het overlijden van een ouder of een ander gezinslid van een kind; Het overlijden van een collega; Ieder sterfgeval is een op zichzelf staand geval. Je krijgt te maken met de emoties van alle betrokkenen. Dit protocol is daarom meer een richtlijn hoe te handelen en een aanzet om te praten en te denken over. Voor iedere situatie zijn de handelingen en hun volgorde verschillend. Daarom worden deze elk apart uitgewerkt. Belangrijke aspecten zijn in ieder geval: Accepteer elkaars verdriet en toon begrip wanneer iemand het moeilijk heeft. Samen verdriet verwerken kan een grote steun zijn; Niet iedereen toont z'n gevoelens op dezelfde manier. Als iemand niet huilt wil dat niet zeggen dat hij / zij geen verdriet heeft. Iedereen heeft recht op begrip van zijn / haar omgeving. N.B. Waar ouders staat vermeld kan ook ouder/verzorger(s) worden gelezen; Waar pedagogisch medewerker staat vermeld kan ook peuterleidster worden gelezen

4 4 2.Handelswijze bij overlijden van een kind tijdens de kinderopvangtijd Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan een ongeval of overlijden ten gevolge van een ongeval of een al dan niet bekende ziekte. We maken hierbij onderscheid in: Hoe te handelen op het moment. Hoe te handelen in de week erna. Hoe te handelen op langere termijn. Hoe te handelen op het moment Handelingen naar het kind en zijn/haar ouders (pedagogisch medewerker) Indien er een BHV er in huis is, laat deze reanimatie toepassen. ook als er niemand is en je hebt geen diploma mag je reanimatie toepassen, niets doen is feitelijk strafbaar! Laat een collega of (jij zelf indien je alleen bent) bellen naar het centrale alarmnummer 1-1-2( als 1 e nummer in je groepstelefoon geprogrammeerd) ; Bel de calamiteitenlijn, deze hoort als 2 e nummer in de groepstelefoon geprogrammeerd te zijn. De coördinator BHV neemt contact op met je Bel direct de leidinggevende (indien zij niet aanwezig is: de manager groepsopvang of een lid van het MT), zodat zij voor ondersteuning kan zorgen. Waarschuw zo snel mogelijk de ouders/verzorgers. Bekijk hoe dit zo zorgvuldig mogelijk kan; Zorg, of vraag aan de leidinggevende of iemand de andere kinderen kan opvangen; Indien mogelijk zorg je er voor dat er niemand om het kind heen komt te staan; Afhankelijk van hoe het kind is komen te overlijden ( ongelukkige val, gestikt door voorwerp/spel) zal er direct politie gestuurd worden door het alarmcentrum, zorg dat er ter plekke niets aan de omstandigheden gewijzigd gaat worden voor nader onderzoek. Zie ook het hoofdstuk ongevallen in het werkplan; Handelingen naar het personeel op de groep overige collega s en het MT (leidinggevende) De leidinggevende neemt de leiding op zich. Bij afwezigheid daarvan de manager groepsopvang of een manager van het MT. Zorg dat je niet in paniek raakt en rustig handelt. Wees bedacht op paniek bij anderen. Meestal is het geven van duidelijke instructies op zo'n moment het beste; Zodra de eerste handelingen naar het kind, de ouders en de groep verricht zijn, is het van belang om de andere collega's uitgebreider in te lichten en op te vangen. Probeer daarbij te voorkomen dat er een schuldige aangewezen wordt. In een later stadium moet duidelijk uitgezocht worden hoe een en ander heeft kunnen gebeuren. Daarbij is het van belang zijn om ook andere collega s en mogelijke stagiaires hun verhaal te laten doen als getuigen; De leidinggevende waarschuwt de manager groepsopvang en het MT Om ruis te voorkomen maakt de leidinggevende een brief voor de collega s van andere locaties; Handelingen naar de overige kinderen van de groep (pedagogisch medewerker) Vertel de groep zo rustig mogelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal. Pas je verhaal aan op de leeftijd van de kinderen; Geef alle kinderen de kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen; Handelingen naar de ouders van de betreffende groep (leidinggevende en pedagogisch medewerker) Alle ouders van de groep worden gebeld. Ouders kunnen dan zelf beslissen of ze hun kind eerder willen ophalen of niet. Bij het ophalen zijn de leidinggevende en de pedagogisch medewerker aanwezig. Zet thee en koffie klaar zodat mensen even kunnen bijkomen en blijven napraten; Vertel kort maar duidelijk wat er gebeurd is (taak van de leidinggevende); Probeer paniek te voorkomen;

5 5 Probeer te voorkomen dat ouders vervallen in het aanwijzen van een schuldige, vertel dat grondig onderzocht zal worden hoe een en ander heeft kunnen gebeuren; Handelingen naar de overige ouders en kinderen (leidinggevende) De leidinggevende verspreidt een kort berichtje naar alle ouders over het gebeurde; liefst dezelfde dag of anders de dag erna; Meld daarin ook dat ze voor reacties terecht kunnen bij de leidinggevende; Laat in elke groep de pedagogisch medewerkers het gebeurde aan de kinderen vertellen; Hoe te handelen in de week erna Naar de ouders van het betreffende kind (leidinggevende en pedagogisch medewerker) De leidinggevende regelt samen met de pedagogisch medewerker en in overleg met de manager groepsopvang en een MT-lid de advertentie en eventueel bloemen; De leidinggevende, en de pedagogisch medewerker onderhouden regelmatig contact met de ouders en gaan zo mogelijk samen op huisbezoek. Check eerst of de ouders dit op prijs stellen; Overleg of en zo ja, hóe de kinderopvang een rol kan spelen bij de uitvaartdienst; Naar de medewerkers (leidinggevende) De leidinggevende zorgt ervoor in overleg met de manager groepsopvang of een MT-lid dat alle betrokken collega s, indien ze dat wensen, de gelegenheid hebben mee te gaan naar de uitvaart; de leidinggevende regelt, indien nodig, vervanging; De leidinggevende houdt de stemming binnen het team extra in de gaten, vooral op het gebied van gesprekken over oorzaak en schuld; Voor de verdere nazorg aan het team wordt een crisisteam samengesteld, bestaande uit de leidinggevende, een pedagogisch medewerker en de manager groepsopvang. Eventueel kan het crisisteam aangevuld worden met een externe persoon via slachtofferhulp of de vertrouwensarts van de ARBO dienst); Naar de kinderen (pedagogisch medewerker) Laat kinderen die dat willen, iets maken voor of over het overleden groepsgenootje. Voor de ouders kan dit heel belangrijk zijn; Geef kinderen dagelijks de gelegenheid te praten over de gebeurtenis, eventueel ondersteunt door een ritueel ( afstemmen op de leeftijd) Het maken van een gedenkhoek en mogelijkheid tot tekenen in een condoleance map Naar de overige ouders (pedagogisch medewerker) Zorg dat je als pedagogisch medewerker goed aanspreekbaar bent tijdens de breng- en haalmomenten. Vooral de eerste tijd; Zorg dat er de eerste weken 2 pm ers starten en eindigen zodat er voldoende ruimte is om met ouders te praten en toch aandacht voor de kinderen te blijven houden In de eerste week kan een leidinggevende of MT lid bij aanvang en ophalen van de kinderen op de groep aanwezig zijn Hoe te handelen op langere termijn Naar de kinderen (pedagogisch medewerker) Houd de groep de komende tijd extra in de gaten; er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen; Vervolgacties naar team en ouders (leidinggevende) Zorg ervoor dat goed wordt uitgezocht hoe een en ander heeft kunnen gebeuren. Eventueel moeten hiervoor buitenstaanders worden ingeschakeld, Zorg voor eerlijke berichtgeving naar de ouders. Dit is zeer essentieel voor het eventueel terugwinnen van het vertrouwen van ouders.

6 6 3.Handelswijze bij overlijden van een kind thuis of in het ziekenhuis Hoe de reacties hierop zijn, zal voor een deel afhangen van het feit of het om een plotseling overlijden gaat of na een ziekbed. In het laatste geval is het goed om de groep hier al op voor te bereiden. Doe dit altijd in overleg met de ouders van het betreffende kind. Ouders bepalen wat zij wel en niet willen laten weten aan anderen. Handelingen naar de ouders van het kind (pedagogisch medewerker; op onderdelen samen met de leidinggevende Indien een van de ouders zelf laat weten dat hun kind is overleden, zul je ze gelijk je medeleven betuigen. Vraag of je thuis langs mag komen. Dit zijn moeilijke bezoekjes, maar zowel voor de ouders als ook voor jezelf van groot belang; Indien je op de hoogte wordt gesteld door een derde, laat je goed informeren. Biedt ouders aan om eventuele andere kinderen uit het gezin extra op te vangen (indien nodig en na overleg met de leidinggevende); Vraag bij de ouders na hoe de uitvaart geregeld is en wanneer, misschien kan de kinderopvang hierin nog een rol vervullen; Vraag (indien mogelijk) aan de ouders wat je wel of niet aan andere ouders zult meedelen; Laat de ouders weten dat je te allen tijde open staat om nog eens na te praten over het overlijden van hun kind; Handelingen naar de medewerkers van de groep (pedagogisch medewerker en op onderdelen de leidinggevende) Indien je als medewerker 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo snel mogelijk de leidinggevende; Probeer ook collega s en stagiaires te informeren, zodat ze niet onvoorbereid op het werk komen; Overleg met de leidinggevende wie er op huisbezoek naar de ouders wil, ga indien mogelijk gezamenlijk, of samen met een collega; Alle pedagogisch medewerkers van de groep krijgen de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan. De centrale roosteraar regelt, indien nodig, vervanging; Handelingen naar de overige collega 's (leidinggevende) Informeer zo snel mogelijk het de manager groepsopvang en het MT Regelt in overleg met de manager groepsopvang en het MT en de pedagogisch medewerker de advertentie en eventueel bloemen. Als er onder het overige personeel ook mensen zijn die naar de uitvaart willen, bekijkt de leidinggevende of dit mogelijk is. Geef ruimte voor verdriet, maar het werk moet ook door kunnen gaan. Handelingen naar de kinderen van de groep (pedagogisch medewerker) Vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal. Stem je verhaal af op de leeftijd van de kinderen; Geef alle kinderen de kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen; Laat kinderen die dat willen, iets maken voor of over het overleden groepsgenootje, voor de ouders kan dit heel belangrijk zijn; Er zijn misschien ouders die met hun kinderen naar de uitvaart willen, zorg ervoor dat ze goed geïnformeerd zijn; Het is voor het verwerken van het verdriet belangrijk voor kinderen om het afscheid mee te maken; Houd de groep de komende tijd extra in de gaten; er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen; Handelingen naar de ouders van de betreffende groep (pedagogisch medewerker) Stel de ouders op de hoogte van het overlijden, maar vertel niet meer dan de eigen ouders willen. dat je vertelt;

7 7 Hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte; Licht de ouders goed in over het wel of niet doordraaien van de groep tijdens de uitvaart; 4.Handelswijze bij overlijden van een ouder of ander gezinslid van een kind Handelingen naar het betreffende kind (pedagogisch medewerker) Laat het kind duidelijk weten dat je op de hoogte bent van wat er gebeurd is; Houdt goed in de gaten of het kind erover wil praten, breng het eventueel zelf ter sprake; Laat het kind ook gewoon spelen, kinderen verwerken verlies op hun eigen manier. Op de opvang zijn ze even helemaal uit de verdrietige omgeving en dat is ook belangrijk; Laat het kind eventueel iets maken voor de overledene; Handelingen naar de rest van het gezin (pedagogisch medewerker) Indien een van de ouders zelf laat weten wat er is gebeurd, zul je ze gelijk je medeleven betuigen. Vraag of je thuis langs mag komen. Dit zijn moeilijke bezoekjes, maar voor de ouders vaak wel van groot belang; Wanneer je geïnformeerd wordt door een derde, laat je goed informeren Bied ouders aan om eventuele andere kinderen uit het gezin extra op te vangen. Dit wel na overleg met de leidinggevende;. Indien nodig, vraag bij de ouders na hoe de uitvaart geregeld is en wanneer; misschien kan het kinderdagverblijf of de buitenschoolse opvang hierin nog een rol vervullen; Vraag, indien mogelijk, aan de ouders wat je wel of niet aan andere ouders zult meedelen; Laat de ouders weten dat je ten alle tijden open staat om nog eens na te praten over het overlijden van hun dierbare; Handelingen naar de collega s van de locatie (pedagogisch medewerker en op onderdelen de leidinggevende) Indien je 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan je leidinggevende en de collega s en stagiaires van de groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen; Zorg de volgende dag ervoor dat ook het MT en de andere collega s van de locatie ingelicht worden. Ga, als dit door het gezin op prijs wordt gesteld, op huisbezoek. Eventueel samen met een collega; Als direct betrokken medewerker krijg je via de leidinggevende de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan; Als er onder de overige collega s ook mensen zijn die naar de uitvaart willen, bekijkt de leidinggevende of dit mogelijk is; Je moet ruimte krijgen voor verdriet, maar het werk moet ook door kunnen gaan; Handelingen naar de kinderen van de groep (pedagogisch medewerker) Vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal. Stem je verhaal af op de leeftijd van de kinderen; Geef alle kinderen de kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen; Houd de groep de komende tijd ook extra in de gaten; er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen; Handelingen naar de ouders (pedagogisch medewerker) Hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte; Als ouders meer willen weten over het gebeurde, houd je dan op de vlakte. Het is niet aan ons om hier uitgebreid op in te gaan;

8 8 Het kan gebeuren dat er een gezinslid van een kind overlijdt, terwijl het kind op de opvang is. Denk dan aan de volgende dingen: Vraag uitdrukkelijk aan degene die hierover opbelt wat jouw rol op dit moment is; Vertel het gebeurde niet aan het kind zonder uitdrukkelijke toestemming/vraag van de ouders; Vraag hoe het brengen en halen van het kind geregeld wordt; 5.Handelwijze bij het overlijden van een collega Bij het overlijden van een collega wordt door de leidinggevende van de overleden collega in overleg met een MT lid contact opgenomen met de naaste familie. In samenspraak met de familie zal er gehandeld worden richting: a) de collega's b) de kinderen c) de ouders Reacties zijn voor een deel afhankelijk van het feit of het om een plotseling overlijden gaat of na een ziekbed. In het laatste geval zal het hele team hier al op voorbereid zijn. Controleer goed of het bericht van overlijden klopt en volledig is. De manager HRM of een medewerker van de afdeling HRM moet hierover ingelicht worden. Wanneer de medewerker op de werkvloer is overleden worden de eventuele partner en/of familie op de hoogte gesteld door de leidinggevende in overleg met een MT lid. Handelingen naar de collega 's (leidinggevende) Indien je 's avonds het bericht thuis krijgt, informeer dan zo snel mogelijk de directe collega's van de groep, opdat ze de volgende morgen niet onvoorbereid op het werk komen. Informeer indien mogelijk ook alle andere collega's; Informeer de coördinator BHV via de calamiteitentelefoon. De coördinator kan de manager groepsopvang, manager HRM en het MT informeren Wanneer het bericht overdag op de kinderopvang of via het centrale kantoor binnenkomt, maak dan de medewerkers van die groep vrij, zodat je ze samen kunt inlichten. Regel inval voor die groep, zodat de medewerkers voldoende ruimte krijgen hun verdriet te verwerken. Zorg ervoor dat je daarna zo snel mogelijk ook de andere collega's op de hoogte brengt van het gebeurde. Vergeet de afwezige collega s niet; Regel een advertentie en eventueel bloemen; Overleg met de medewerkers wie er op huisbezoek wil gaan naar de familie. Ga indien mogelijk gezamenlijk; Geef alle medewerkers de gelegenheid om naar de uitvaart te gaan. Eventueel moeten groepen op dat moment gesloten worden; Het verlies van een collega laat ongetwijfeld zijn sporen na en kan nog lange tijd nawerken. Samen het verdriet verwerken kan heel belangrijk zijn; Handelingen naar de kinderen (pedagogisch medewerker) Vertel de groep duidelijk wat er is gebeurd. Als je te weinig vertelt, gaan kinderen vaak hun eigen invulling geven aan het verhaal; Geef alle kinderen de kans te reageren, ook heel jonge kinderen moeten hun gevoelens kwijt kunnen; Laat kinderen die dat willen iets maken voor of over de overleden medewerker. Voor de familie kunnen dit heel dierbare dingen zijn; Houd de groep de komende tijd ook extra in de gaten; er zullen nog regelmatig reacties komen van kinderen; Handelingen naar de ouders (leidinggevende) Stel de ouders zo spoedig mogelijk op de hoogte van het overlijden. Hang de overlijdenskaart op in de groepsruimte. Licht de ouders goed in over het wel of niet doordraaien van de groep tijdens de uitvaart.

9 9 6.Checklist voor leidinggevenden Zorg dat je er bent voor de medewerkers. Vooral ook dat men weet waar je bent en waar bereikbaar. Als het bericht onverwachts binnen komt, is de schok des te groter; Maak een advertentie voor de overledene. Twee voorbeelden zijn opgenomen in bijlage 1; Het telefoonnummer voor familieberichten van de Leeuwarder Courant is: ; Maak een brief om de overige ouders te informeren. Vermeldt daarbij dat wij er voor alle kinderen zullen zijn en vragen niet uit de weg zullen gaan. Zie bijlage 2; Medewerkers geven zelf aan of zij er behoefte aan hebben om naar de condoleance te gaan. Ga er zelf in elk geval wel naar toe. Dit hoort bij je functie en is belangrijk voor je medewerkers. Er kan behoefte zijn om nog even na te praten over de condoleance en/of de dienst. Geef daar de gelegenheid voor; Schakel de manager groepsopvang in (of iemand van het MT) om zelf het gebeurde een plekje te kunnen geven. Jij bent er voor de medewerkers, maar er moet ook iemand zijn die jouw verhaal aan kan horen; Let goed op de medewerkers hoe zij alles ervaren (hebben). Geef hen de gelegenheid om in het teamoverleg nog terug te komen op het gebeurde en vraag waar nog behoefte aan is; Verzamel boeken op de betreffende locatie. Dat geeft de medewerkers handvatten hoe hier mee omgegaan kan worden. Voor geschikte boeken, zie bijlage 3; Zie ook de checklist voor de werkgever/leidinggevende m.b.t. een medewerker die komt te overlijden.

10 10 Bijlage 1. Voorbeelden rouwadvertentie Voorbeeld overlijden kind: Geschokt en verdrietig zijn wij door het bericht van het overlijden van.. Ze kwam spelen op onze buitenschoolse opvang / ons kinderdagverblijf We leven mee met haar ouders en broertje en zusje en wensen hen veel sterkte Uit naam van alle medewerkers, Louise Wiersma Sisa Kinderopvang Voorbeeld overlijden ouder: Geschokt en verdrietig zijn wij door het overlijden van.. Vader van, die gebruik maakt van ons kinderdagverblijf / onze buitenschoolse opvang We wensen (naam andere ouder) en de familie veel sterkte en zullen er voor de kinderen zijn De medewerkers van BSO / KDV Sisa Kinderopvang

11 11 Bijlage 2. Brief voor overige ouders Aan de ouders waarvan de kinderen opgevangen worden op: BSO/KDV te Datum. Behandeld door. Onderwerp overlijden (kind) (ouder) Beste ouders, Door middel van deze brief willen wij u informeren over het overlijden van: naam kind, naam ouder van het kind. Dit verdrietige en ingrijpende bericht roept vanzelfsprekend reacties op bij alle kinderen. We zullen de vragen die onder de kinderen leven zo goed mogelijk proberen te beantwoorden en proberen er voor alle kinderen te zijn, in het bijzonder voor.. Mocht u als ouders vragen hebben, dan kunt u altijd bij ons terecht. Ik ga er vanuit u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Met vriendelijke groet, Namens alle medewerkers van: Leidinggevende Sisa Kinderopvang

12 12 Bijlage 3. Boeken over rouwverwerking Boeken voor de pedagogisch medewerkers: Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk Ineke van Essen Een belangrijk boek over rouwverwerking voor en door kinderen. Schrijfster Ineke van Essen heeft dertig kinderen van verschillende leeftijden geïnterviewd, die heel openhartig vertellen hoe zij omgaan met de dood van hun vader of moeder. Ondanks het verdrietige onderwerp, laat het boek in de eerste plaats de veerkracht en creativiteit van kinderen zien. Een belangrijke boodschap die kinderen volwassenen meegeven is dat ze niet willen dat volwassenen hun verdriet 'oplossen'. Ze willen evenals volwassenen rouwen, maar wel op hun eigen manier. Kind en Verlies Carla Overduin Kinderen wil je het liefst ver weg houden van verdriet, pijn en dood. Toch is het leven helaas anders. Ook kinderen maken in hun jonge leven grote kans geconfronteerd te worden met verlies. Ouders gaan scheiden, oma gaat dood, vader wordt ernstig ziek of een kind in de groep komt om bij een ongeval. Hoe ga je op school, in de kinderopvang en in peuterspeelzalen hiermee om? Hoe begeleid je kinderen die een verlies moeten incasseren? Wat zeg je, wat doe je? In dit boek komen negen deskundigen aan het woord die praktische adviezen en tips geven aan pedagogisch medewerkers, leerkrachten, maar ook ouders. Orthopedagogen, rouwtherapeuten en een kinderoncoloog. Hun boodschap: verliesverwerking gaat niet vanzelf. Daarom vind je in elk hoofdstuk ook een aantal denk- en doe-opdrachten die je kunt doen in de groep. Kind en verlies is bedoeld voor professionals die werken met kinderen van 0 tot 12 jaar. Kinderen helpen bij verlies Manu Keirse Dit boek is een wegwijzer bij het omgaan met rouw en verdriet bij kinderen. Het is een gids voor ouders, leerkrachten en begeleiders van kinderen. Boeken voor de kinderen Doodgaan is geen feest Riet Fiddelaers Jaspers In vrijwel alle kinderboeken over de dood wordt de overledene begraven terwijl de helft van de kinderen met crematie te maken krijgt. Dat maakt het voor veel mensen lastig om aan kinderen uit te leggen wat cremeren is. In dit prentenboek wordt cremeren uitgelegd aan de hand van de dood van de papa van Hanneke en Stijn. Ook de verschillende reacties van de twee kinderen komen aan bod. Vanaf 4 jaar Kikker en het vogeltje Max Velthuijs Kikker en zijn vriendje vinden een dood vogeltje. Een prachtig kleuterboek over de dood. Lieve oma Pluis Dick Bruna Nijntjes oma gaat dood en opa is verdrietig ISBN: Websites: