Toerisme en recreatie in zicht. Toeristisch-recreatief beleid gemeenten, tweede meting (2010)

Transcriptie

1 Toerisme en recreatie in zicht Toeristisch-recreatief beleid gemeenten, tweede meting (2010)

2 Colofon Uitgever: Kronenburgsingel 525 Postbus KZ Arnhem internet: Auteurs: Drs. M. Nouwt, Adviseur Regionale Economie (vrijetijdseconomie) Drs. E.A.F. Hammink, Beleidsmedewerker Economisch Onderzoek Voor vragen en/of opmerkingen contact opnemen met: Mira Nouwt T (026) F (026) mira.nouwt@kvk.nl Arnhem, voorjaar Kamer van Koophandel voor Centraal Gelderland Het gebruik van cijfers en/of tekst als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten of andere onvolkomenheden in deze publicatie.

3 Inhoudsopgave Inleiding...4 Hoofdstuk 1: Toeristisch-recreatieve nota...5 Hoofdstuk 2: Beschikbaar budget voor toerisme en recreatie...7 Hoofdstuk 3: Toeristenbelasting...10 Hoofdstuk 4: Werkgelegenheid en taak gemeente...12 Hoofdstuk 5: Overleg met andere partijen...14 Hoofdstuk 6: Winkeltijdenwet...19 Hoofdstuk 7: Samenvatting...20 Pagina 3 van 21

4 Inleiding In het najaar van 2010 heeft onderzoeksbureau Project NL in opdracht van de Kamers van Koophandel in Nederland voor de tweede maal een onderzoek gedaan naar het toeristisch-recreatieve beleid van gemeenten. In het voorjaar van 2008 was dit onderzoek al eerder gedaan (over het jaar 2007), zodat een vergelijking tussen 2007 en 2010 mogelijk is. In dit onderzoek komen zaken aan de orde als de aan- of afwezigheid van een toeristisch-recreatieve nota, het beschikbare budget voor toerisme en recreatie, het aantal arbeidsplaatsen, de rol van de gemeente en de samenwerking tussen gemeenten en andere partijen. De resultaten van dit onderzoek geven inzicht in de wijze waarop en de mate waarin de afzonderlijke gemeenten investeren in toerisme en recreatie. Doel van het onderzoek is om gemeenten te stimuleren een goed beleidskader te realiseren en voor de nodige randvoorwaarden te zorgen op dit gebied. Als een gemeente hiervoor zorg draagt, kunnen bedrijven gemakkelijker initiatieven ontwikkelen om het aanbod op een hoger plan te krijgen. In deze rapportage worden de resultaten van de gemeenten in Centraal Gelderland weergegeven en afgezet tegen de (voorlopige) landelijke cijfers. Ook wordt een vergelijking gemaakt met de gegevens van In 2010 hebben 270 van de 430 Nederlandse gemeenten deelgenomen aan het onderzoek (respons 7). In het werkgebied van de hebben 26 van de 29 gemeenten deelgenomen aan het onderzoek in Dit betekent een respons van 9, de betrouwbaarheid om uitspraken te doen over het gehele kamergebied is hiermee zeer hoog. Onderstaand een overzicht van de gemeenten in het kamergebied Centraal Gelderland: Pagina 4 van 21

5 De meeste gemeenten die hebben deelgenomen hebben gemiddeld tussen de en inwoners. In het merendeel van de gemeenten zijn meer dan vijf hotels, campings en/ of bungalowparken aanwezig. Vijf gemeente gaven aan geen toeristische verblijfsaccommodaties binnen de gemeentegrenzen te hebben. Het aantal musea en toeristische attracties varieert van nul stuks (in drie gemeenten) tot meer dan 20 (in vier van de deelnemende gemeenten). Hoofdstuk 1: Toeristisch-recreatieve nota Gemeenten is gevraagd of zij over een toeristisch-recreatieve nota beschikken. Ruim tweederde van de gemeenten in Centraal Gelderland (69%) heeft toeristisch-recreatief beleid. In 89% van de gevallen gaat het hierbij om een zelfstandige visie. Landelijk beschikt 8 van de gemeenten over een toeristische nota, in 86% van deze gevallen gaat het om een zelfstandige visie. Het algemene beeld is dat in 2010 meer gemeenten over een toeristische nota beschikken dan in Van de Centraal Gelderse gemeenten die geen toeristische nota hebben, geeft het merendeel als redenen op dat de gemeente (te) weinig toeristisch profiel heeft, dat het proces dat nog loopt of dat er al een regionale toeristische visie bestaat. Landelijk geeft aan dat dit te wijten is aan een gebrek aan ambtelijke capaciteit. Daarnaast wordt vaak genoemd dat men er nog mee bezig is of dat er een regionale toeristische visie is waarbij aansluiting is gezocht. In onze regio is de visie in meer dan de helft van de gevallen in 2009 of 2010 opgesteld of voor het laatst bijgewerkt (61%). Drie nota s stammen uit 2007 of eerder. Landelijk gezien zag 48% van de nota s na 2009 het licht: Jaar waarin de toeristisch-recreatieve nota is opgesteld of voor het laatst bijgewerkt voor Centr. Gelderland Nederland Een kwart van de deelnemende gemeenten in Centraal Gelderland is voornemens de komende twee jaar (2011/ 2012) een nieuwe toeristisch-recreatieve nota op te stellen, landelijk gezien is dit 32%. Dit percentage ligt wat lager dan twee jaar geleden, dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat de meeste nota s nu recenter zijn. Pagina 5 van 21

6 De overgrote meerderheid (94%) van alle nota s is uitgewerkt in een uitvoeringsprogramma of actieplan, twee jaar terug was dit slechts tweederde deel. Landelijk ligt dit percentage op 8. De uitvoering van dit actieplan tot op heden is als volgt: In welke mate is het actieplan/ uitvoeringsprogramma tot op heden uitgevoerd? grotendeels voor een deel beperkt deel niets Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Hoewel de nota s en uitvoeringsplannen vrij recent zijn, is een aanzienlijk gedeelte daarvan al (groten)deels uitgevoerd. De meeste gemeenten in Centraal Gelderland hebben een budget gekoppeld aan de uitvoering van de nota, dit budget varieert in de meeste gevallen tussen de en euro per jaar (2010, exclusief FTE). Twee gemeenten geven aan meer dan euro per jaar beschikbaar te hebben voor de uitvoering van het actieplan. Landelijk hebben de meeste gemeenten een beduidend lager budget van tussen de en euro over voor het uitvoeringsplan (44%). Ongeveer een vijfde deel heeft meer dan euro beschikbaar. Pagina 6 van 21

7 Hoofdstuk 2: Beschikbaar budget voor toerisme en recreatie De gemeenten is gevraagd naar de totaal beschikbare budgetten voor de totale post toerisme en recreatie (exclusief FTE, maar inclusief bijdrage aan het recreatieschap), het budget voor VVV/ marketingorganisatie, het budget voor eenmalige projectsubsidies en/ of onderzoek en de bijdrage aan het recreatieschap. In onderstaande grafieken is weergegeven welk budget gemeenten hadden in Totale post toerisme en recreatie in (excl. FTE, incl. bijdrage recreatieschap) meer dan Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Alle deelnemende gemeenten hebben in 2010 een budget beschikbaar van minimaal euro op jaarbasis. De meeste gemeenten in Centraal Gelderland meer dan euro per jaar beschikbaar voor toerisme en recreatie (47%) en 1 gemeenten zelfs meer dan euro. Bij de meting van 2008 lagen de budgetten wat lager. Bij de laatste meting is ook gevraagd naar verwachtte bezuinigingen op de post T&R. Een kwart van de deelnemende gemeenten in Centraal Gelderland verwacht kleine tot matige bezuinigingen voor 2011 (tot 25% van het budget). Daar tegenover denkt 61% van de deelnemende ambtenaren dat het budget ongeveer gelijk zal blijven aan dat van Landelijk gezien verwacht 5 van de gemeenten in 2011 te moeten bezuinigen op toerisme en recreatie! Pagina 7 van 21

8 Subsidie VVV/ marketingorganisatie in géén meer dan Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Het merendeel van de gemeenten in Centraal Gelderland geeft maximaal euro per jaar subsidie aan de VVV. Het maximale bedrag dat een gemeente in het kamergebied aan deze post uitgeeft, is euro op jaarbasis. Op landelijk niveau geeft 3% jaarlijks meer dan drie ton uit aan de VVV. Eenmalige projectsubsidie / onderzoek in géén meer dan Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Voor eenmalige projectsubsidies of onderzoek hadden de meeste gemeenten maximaal euro beschikbaar in Deze budgetten liggen in 2010 gemiddeld wat hoger dan in Landelijk is juist een tegenovergesteld beeld zichtbaar: een hoog percentage (meer dan 3) heeft geen projectsubsidies beschikbaar, de andere categorieën scoren over het algemeen wat lager dan in Pagina 8 van 21

9 Bijdrage recreatieschap in géén meer dan Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Door de verdergaande privatisering van recreatieschappen is te zien dat veel gemeenten in Gelderland geen afdracht meer doen aan een recreatieschap. In één regio (Achterhoek) is dit nog wel het geval, het gaat dan om een gemiddeld bedrag van tot euro per jaar. In enkele andere gemeenten (m.n. in de regio rondom Nijmegen) zijn gemeenten een kleiner bedrag per jaar kwijt aan het recreatieschap. Ook op nationaal niveau is te zien dat de bijdragen die gemeenten kwijt zijn aan recreatieschappen erg is afgenomen t.o.v Pagina 9 van 21

10 Hoofdstuk 3: Toeristenbelasting 87% van de gemeenten in Centraal Gelderland heft toeristenbelasting in Landelijk is dit 78% van de gemeenten. Deze toeristenbelasting komt in 4 van de gevallen geheel ten goede aan de toeristische sector. In 3 van de gemeenten komen de inkomsten uit deze belasting echter helemaal niet ten goede aan de toeristische sector, landelijk is dit zelfs bij 43% het geval. Vergeleken met de vorige meting komt de toeristenbelasting in onze regio vaker (geheel of deels) ten goede aan de toeristische sector, landelijk is dit echter afgenomen! In hoeverre komt de toeristenbelasting direct ten goede aan de toeristische sector (doelbelasting)? geheel deels niet Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Pagina 10 van 21

11 Het bedrag dat de gemeenten in 2009 ontvingen aan toeristenbelasting staat weergegeven in onderstaande grafiek: Inkomsten via de toeristenbelasting in meer dan Centr. Gelderland 2006 Nederland 2006 Centr. Gelderland 2009 Nederland 2009 De meeste gemeenten inden tot euro via de toeristenbelasting in In Centraal Gelderland was dit bedrag in alle gevallen hoger dan euro, maar nergens overschreed dit de euro. Landelijk zijn de opbrengsten meer verspreid, maar een bedrag tussen de één en drie ton komt ook hier het meeste voor. Pagina 11 van 21

12 Hoofdstuk 4: Werkgelegenheid en taak gemeente Gemeenten is gevraagd aan te geven hoeveel fte (fulltime-equivalent, totaal aantal uur gedeeld door 36-urige werkweek) er beschikbaar is voor toerisme en recreatie binnen de gemeentelijke organisatie. Het gaat hierbij om ambtelijke arbeidsplaatsen. De peildatum is 1 januari Aantal FTE beschikbaar voor toerisme geen fte tot 1/4 fte 1/4 tot 1/2 fte 1/2 tot 1 fte 1 tot 2 fte 2 fte en m eer Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 In bovenstaande grafiek is af te lezen dat de grootste groep gemeenten in Centraal Gelderland ¼ tot ½ fte beschikbaar hebben voor toerisme en recreatie (35%). Dit komt neer op 9 tot 17 uur per week. In 26% van de gemeenten wordt 36 tot 71 uur per week besteed aan toerisme en recreatie (1 tot 2 fte). Meer dan 2 fte komt in de regio Centraal Gelderland niet voor. In zijn algemeenheid is er in onze regio in 2010 méér fte beschikbaar voor toerisme & recreatie dan in Landelijk ziet het beeld er wat anders uit; ½ tot 1 fte komt het meest voor. 4% van de gemeenten heeft meer dan 2 fte in dienst voor toerisme en recreatie. Het merendeel van de gemeenten verwacht overigens dat het aantal fte in 2011 gelijk blijft. De rol die gemeenten voor zichzelf zien weg gelegd op toeristisch-recreatief gebied, varieert nogal. In onderstaande grafiek is te zien hoeveel procent van de gemeenten een bepaalde rol ziet voor zichzelf. Hierbij waren meerdere antwoorden mogelijk: Pagina 12 van 21

13 Rol gemeente op het gebied van toerisme geen r ol initiërend voorwaardenscheppend ondersteunend/ meewerkend in uitvoering Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 N ederland 2010 trekkersrol Geen enkele gemeente ziet voor zichzelf helemaal geen rol op het gebied van toerisme weggelegd. Veel gemeenten zien voor zichzelf een voorwaardenscheppende rol weggelegd: 78% van de gemeenten in Centraal Gelderland geeft dit aan, landelijk ligt dit ongeveer op eenzelfde niveau. Dit percentage ligt lager dan bij de eerste meting in 2008; toen zag 9 van de gemeenten in Centraal Gelderland voor zichzelf een voorwaardenscheppende rol weggelegd. 57% ziet ook een ondersteunende/ meewerkende rol voor zichzelf (landelijk is dit 71%) en 52% een initiërende rol (landelijk 71%). De trekkersrol op zich nemen ziet 35% van de gemeenten als één van haar taken, landelijk is dit 4. Opvallend in onze regio is met name de forse teruggang in gemeenten die een initiërende rol voor zichzelf zien weggelegd; van 8 in 2007 naar 52% in Pagina 13 van 21

14 Hoofdstuk 5: Overleg met andere partijen De gemeenten is ook gevraagd naar hun oordeel over de samenwerking met een aantal partijen. Van de Centraal Gelderse gemeenten neemt 96% deel aan (deels) toeristische regionale samenwerkingsverbanden met andere gemeenten. Landelijk is dit percentage vergelijkbaar (94%). In het overgrote merendeel van de gemeenten (Centraal Gelderland 96%, landelijk 75%) is sprake van een structureel overleg met het toeristisch bedrijfsleven (periodiek of regelmatig overleg met horeca, campings, musea en dergelijke). Gemiddeld wordt dit overleg beoordeeld met het cijfer 6,9 in Centraal Gelderland (tegenover een 6,7 bij de meting in 2008). Het hoogste cijfer is een 8, het laagste een 5. Landelijk is het beeld wat meer verspreid. Beoordeling overleg tussen gemeente en toeristisch bedrijfsleven 2010 cijfer 1 cijfer 2 cijfer 3 cijfer 4 cijfer 5 cijfer 6 cijfer 7 cijfer 8 cijfer 9 cijfer Centr. Gelderland Nederland Pagina 14 van 21

15 91% van de gemeenten werkt samen met een regionale of lokale VVV, landelijk is dit 81%. In Centraal Gelderland werkt 38% met prestatieafspraken voor de VVV (in 2008 was dit nog 63%), op nationaal niveau ligt dit percentage met 53% wat hoger. Het verschil kan wellicht worden verklaard doordat er in Gelderland steeds minder lokale VVVkantoren zijn. In steeds meer regio s wordt een regionale marketingorganisatie verantwoordelijk voor de informatievoorziening aan de toerist. Gemeenten maken met deze regionale organisaties nauwelijks prestatieafspraken. De samenwerking met de VVV wordt in Centraal Gelderland gemiddeld beoordeeld met een 7,4 dit is een stuk beter dan het cijfer 6,9 dat in 2008 werd gegeven. De punten variëren van een 6 tot een 9. Op nationaal niveau is het gemiddelde cijfer een 7,1, variërend tussen een 2 en een 10. Het meest gegeven cijfer op landelijk niveau is een 7: cijfer 1 cijfer 2 cijfer 3 cijfer 4 cijfer 5 cijfer 6 cijfer 7 cijfer 8 cijfer 9 cijfer 10 Beoordeling samenwerking tussen gemeente en VVV, % 1 15% 25% 3 35% 4 C entr. Gelderland Nederland Ook naar de samenwerking met de provincie is gevraagd. Het gaat hierbij om financiële bijdragen, randvoorwaarden, middelen, ambtelijke c.q. bestuurlijke inzet van de provincie in de afgelopen twee jaar (2009/ 2010). 26% van de gemeenten in deze regio werkte intensief samen met de provincie Gelderland en 65% soms of zelden. Slechts twee gemeente geven aan niet met de provincie samen te werken. Landelijk geeft 35% van de gemeenten aan intensief met de provincie samen te werken, 11% doet dit nooit. Samenwerking met provincie Intensief/ vaak Soms/ zelden Nooit Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 Pagina 15 van 21

16 De samenwerking met de provincie op toeristisch-recreatief gebied wordt beoordeeld met een 6,6 gemiddeld,op landelijk niveau is dit een 6,5. Het meest gegeven cijfer aan de provincie Gelderland is een 7 (dit was bij de vorige meting nog een 6). Beoordeling samenwerking tussen gemeente en provincie 2010 cijfer 1 cijfer 2 cijfer 3 cijfer 4 cijfer 5 cijfer 6 cijfer 7 cijfer 8 cijfer 9 cijfer Centr. Gelderland Nederland In de tabel hieronder een overzicht van de beoordeling per provincie bij de meting in 2008 en in 2011: Bron: Project NL, 2011 Pagina 16 van 21

17 Ongeveer 6 van de gemeenten werkt wel eens samen met de voor toeristisch-recreatieve projecten (tegenover slechts een derde deel in 2008). Het gaat hier om financiële bijdragen en ambtelijke inzet. Landelijk zegt 55% van de gemeenten soms of vaak samen te werken met de KvK. Toch is er nog altijd een groot deel van de gemeenten dat nooit samenwerkt met de Kamer van Koophandel. Samenwerking met Kamer van Koophandel Intensief/ vaak Soms/ zelden Nooit Centr. Gelderland 2007 Nederland 2007 Centr. Gelderland 2010 Nederland 2010 De gemeenten die wel eens samenwerken met de Kamer van Koophandel in Centraal Gelderland waarderen deze samenwerking veel beter dan in Gemiddeld beoordeelt men de samenwerking met een 7 (tegenover een 5,7 in 2008)! De extra inzet die de Kamer van Koophandel sinds 2008 op het gebied van toerisme en recreatie pleegt heeft dus een positief effect. Landelijk is het gemiddelde cijfer een 6,7. Beoordeling samenwerking tussen gemeente en KvK, 2010 Beoordeling samenwerking tussen gemeente en KvK, cijfer 1 Centr. Gelderland cijfer 2 Nederland cijfer 3 cijfer 4 cijfer 5 cijfer 6 cijfer 7 cijfer 8 cijfer 9 cijfer cijfer 1 cijfer 2 Centr. Gelderland cijfer 3 Nederland cijfer 4 cijfer 5 cijfer 6 cijfer 7 cijfer 8 cijfer 9 cijfer 10 Pagina 17 van 21

18 In de tabel hieronder een overzicht van de beoordeling per KvK bij de meting in 2008 en in 2011: Bron: Project NL, 2011 Pagina 18 van 21

19 Hoofdstuk 6: Winkeltijdenwet In 2010 is ook gevraagd naar benutting van de mogelijkheden die de winkeltijdenwet biedt. Dit houdt in dat binnen de gemeente een toeristisch gebied wordt benoemd, waar de winkels iedere zondag opgesteld mogen zijn. Het overgrote deel van de gemeenten in Centraal Gelderland maakt echter geen gebruik van deze mogelijkheid. Er zijn slechts 2 gemeenten die dit wel doen. Dit zijn Aalten (voor een deel van de gemeente) en Nijmegen (voor de gehele gemeente). Landelijk gezien maakt 22% van de gemeenten gebruik van deze regeling. Pagina 19 van 21

20 Hoofdstuk 7: Samenvatting De benchmark naar toeristisch beleid bij gemeenten is eind 2010 in geheel Nederland uitgevoerd, in opdracht van de Kamers van Koophandel. Dit is de tweede maal dat het onderzoek is uitgevoerd, in het voorjaar van 2008 was dit al eerder gedaan (over het jaar 2007). In 2010 hebben 270 van de 430 Nederlandse gemeenten deelgenomen aan het onderzoek, de landelijke respons ligt hiermee op 7. In het kamergebied van Centraal Gelderland hebben 26 van de 29 gemeenten aan het onderzoek deelgenomen. Deze respons (van 9) betekent een hoge betrouwbaarheid van de uitspraken. Ruim tweederde van de gemeenten in Centraal Gelderland (69%) heeft een toeristisch-recreatieve beleidsnota. Landelijk geldt dit voor 8 van de gemeenten. In het merendeel van de gemeenten in onze regio (61%) is deze nota afkomstig uit of voor het laatst bijgewerkt in 2009 of Een kwart van de gemeenten is voornemens de komende twee jaar een nieuwe toeristischrecreatieve nota op te stellen. De overgrote meerderheid van de toeristische nota s is uitgewerkt in een concreet uitvoeringsprogramma. In Centraal Gelderland is dit het geval bij 94% van de nota s, landelijk geldt dit voor 8. Twee jaar terug was dit percentage beduidend minder hoog. De uitvoeringsprogramma s zijn over het algemeen al (groten)deels tot uitvoering gebracht. De meeste gemeenten in Centraal Gelderland hebben een budget gekoppeld aan de uitvoering van de nota, dit budget varieert in de meeste gevallen tussen de en euro per jaar (2010). Landelijk ligt het gemiddelde budget voor de meeste gemeenten beduidend lager ( euro). Een kwart van de gemeenten in Centraal Gelderland verwacht voor 2011 kleine tot matige bezuinigingen op de post T&R. Daar tegenover denkt 61% van de ambtenaren dat het budget ongeveer gelijk zal blijven aan dat van Landelijk gezien verwacht 5 van de gemeenten in 2011 te moeten bezuinigen op toerisme en recreatie! In Centraal Gelderland heft 87% van de gemeenten toeristenbelasting, dit komt in 3 van de gevallen echter niet direct ten goede aan de toeristische sector. Landelijk heft 78% van de gemeenten toeristenbelasting en gaat de opbrengst zelfs in 43% van de gevallen naar de algemene middelen in plaats van naar de toeristische sector. De grootste groep gemeenten in Centraal Gelderland heeft ¼ tot een ½ fte beschikbaar voor toerisme en recreatie (9 tot 17 uur per week). Landelijk komt ½ tot 1 fte het meest voor. Gemeenten zien het meest een voorwaardenscheppende rol voor zichzelf weggelegd op het gebied van T&R, gevolgd door een ondersteunende/ meewerkende rol. Gemeenten in onze regio zien opvallend minder vaak een initiërende rol voor zichzelf weggelegd dan twee jaar geleden (teruggang van 8 naar 52%). In 2007 was er in tweederde van de gemeenten in onze regio sprake van structureel overleg met het toeristisch bedrijfsleven, in 2010 was dit gestegen naar 96%. Dit overleg wordt gemiddeld beoordeeld met het cijfer 6,9. 91% van de gemeenten werkt samen met de (regionale of lokale) VVV. De samenwerking krijgt gemiddeld een 7,4 (tegenover een 6,9 in 2007). Landelijk werkt 81% van de gemeenten samen met de VVV en wordt deze samenwerking beoordeeld met een 7,1 gemiddeld. Pagina 20 van 21

21 Het merendeel van de gemeenten werkt af en toe of vaak samen met de provincie, deze samenwerking wordt gemiddeld beoordeeld met een 6,6. In 2007 kreeg deze samenwerking een 6,2. Ongeveer 6 van de gemeenten geeft aan wel eens met de samen te werken voor toeristisch-recreatieve projecten. In 2007 was dit nog slechts een derde deel. Voor deze samenwerking wordt gemiddeld een 7 gegeven, tegenover een 5,7 in Landelijk gezien ligt de samenwerking met de KvK iets lager; 55% van de gemeenten werkte samen met de Kamer. Dit wordt gemiddeld met een 6,7 gewaardeerd. Pagina 21 van 21