Consequential strangers. The power of people who don t seem to matter but really do

Transcriptie

1 Blau, M., & Fingerman, K. L. (2009). (276 pp.) Consequential strangers. The power of people who don t seem to matter but really do New York: W.W. Norton & Company Birgit Albrechts Dit boek belooft verfrissende ideeën op het vlak van de relaties die we aangaan. De auteurs combineren (hoofdzakelijk) sociologisch en psychologisch onderzoek van de jaren zeventig tot nu, met recente theorieën en onderzoek van een van de auteurs (Fingerman) en beschrijvingen van uit het leven gegrepen casuïstiek. Voor mij zijn de auteurs geslaagd in hun opzet. Een goede vertaling voor het begrip consequential strangers moet ik u schuldig blijven. Aanvankelijk ging ik ervan uit dat de term duidde op op elkaar volgende vreemden. Gaandeweg werd me duidelijk dat men doelde op ontmoetingen met vreemden of perifere kennissen die niet zonder gevolgen blijven. Vreemden met consequenties dus. In hoofdstuk 1 bepleiten de auteurs de introductie van deze nieuwe term om subtielere niveaus van intimiteit te beschrijven. Ze gaan ervan uit dat ieder van ons een unieke collectie heeft van consequential strangers, mensen buiten onze cirkel van familie en goede vrienden. Zij variëren van oude bekenden tot mensen die we af en toe bij bepaalde gelegenheden en op * personalia boeken 315

2 bepaalde plaatsen ontmoeten. Als het leven een voortdurend toneelstuk is, dan zijn intimi de hoofdrolspelers en de consequential strangers de ondersteunende rollen (p. 4). De auteurs stellen dat artikels, boeken, therapie en media bijna alleen aandacht besteden aan primaire relaties en slechts tien procent van de studies onderzoeken niet-intieme banden zoals met buren, leraars of leden van kerkgemeenschappen. Niet enkel het gebrek aan onderzoek verengt ons blikveld. Volgens de auteurs is ook onze woordenschat ontoereikend om het hele gamma aan relaties dat we aangaan, te beschrijven. Onze geliefden doen ertoe, maar consequential strangers verankeren ons in de wereld en geven ons het gevoel ingebed te zijn in iets groters. Zij versterken en verrijken onze levens en bieden mogelijkheden tot ervaringen en informatie die buiten het bereik van onze binnenste cirkels liggen (p. 5). Sociale banden worden gezien als een continuüm, waar consequential strangers (CS) het gebied bestrijken tussen complete vreemden aan de ene kant en intimi aan de andere kant. Mensen krijgen soms belangrijke informatie van individuen van wie men het bestaan inmiddels is vergeten of zoals de ondertitel van het boek vermeldt: people who don t seem to matter but really do. Zo blijkt uit onderzoek dat degene die je aan een nieuwe job helpt, vaak iemand is die zich meer richting het vreemdenuiteinde van het continuüm bevindt, bijvoorbeeld een oude schoolvriend of een vroegere werkmakker. Hoofdstuk 2 kijkt van bovenuit naar het sociale landschap. Het idee van het konvooi, zoals beschreven door Antonucci (Antonucci & Kahn, 1980), wordt hier gebruikt. Zoals een konvooi schepen dat een bepaalde route aflegt, speelt het leven zich af in de nabijheid van andere belangrijke personen die bijdragen aan het verloop van het leven en de ontwikkeling van een persoon. De meer perifere mensen, die geen familie noch goede vrienden zijn de CS maken vaak deel uit van het konvooi voor een bepaald deel van de trip of om aan specifieke behoeftes te voldoen. De grootte van het konvooi doet er toe, maar is niet het enige van belang, onder andere omdat mensen verschillende sociale noden hebben. Even belangrijk is de samenstelling van een konvooi en de soorten van relaties die 316 JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

3 er deel van uitmaken. De auteurs beweren dat een divers konvooi meer opties biedt. CS-relaties zorgen voor veel bredere overbruggende verbanden. Deze zijn misschien niet zo warm, maar ze verbreden onze horizon omdat ze verbonden zijn met andere groepen. Dit laatste idee passen de auteurs ook toe op het thema leiderschap en organisaties. Zij illustreren hoe succesvolle leiders en organisaties niet alleen in contact blijven met de top van de hiërarchie, maar ook met een bredere waaier van CS. Succesvolle leiders kijken hoe deze CS leven en luisteren naar hun ideeën en passies. In een konvooi van een organisatie reizen een aantal mensen dicht bij het centrum, dicht bij de baas. Hun aanwezigheid is comfortabel, hun visies zijn voorspelbaar. Als de baas alleen op hen leunt, beperkt hij zichzelf, zo stellen de auteurs, omdat de aha s uit de buitenste banen van het konvooi komen, van de CS. Zij baseren deze stelling op succesverhalen van bedrijven (bijvoorbeeld de ontdekking van de Swiffer), interviews, theoretische uiteenzettingen en onderzoek (Burt, 2002; Jassawalla & Sashittal, 2002; Procter s gamble, 1999). In hoofdstuk 3 beschrijven de auteurs hoe CS het zelfbeeld verbreden en ons verbinden met informatie en andere bronnen die we niet van onze intimi krijgen. Het extended self, het deel van onze identiteit dat verbonden is met andere mensen of een groep, wordt continu beïnvloed door CS. Elke ontmoeting geeft ons impressies, beelden en ideeën die onze perceptie kleuren en ons gedrag beïnvloeden. Zij laten toe dat we een meer complex zelf ontwikkelen, dat ons helpt onze wereld en onze plaats erin te begrijpen. Het hebben van een brede waaier aan relaties kan vooral belangrijk zijn als we andere rollen moeten aannemen in ons leven of deze moeten aanpassen vanwege veranderende omstandigheden. Volgens de auteurs moeten we op zulke momenten geloven dat het mogelijk is om te veranderen en hebben we anderen nodig die ons hierin steunen. Deze anderen kunnen mensen zijn met wie we een nauwe band hebben, maar CS kunnen helpen om buiten onze kaders te denken en een manier tonen waar wij zelf nooit aan hadden gedacht. CS aanvaarden ons mogelijk gemakkelijker in onze nieuwe rol omdat zij geen confirmatie aan een imago uit vroegere tijden verwachten of uitleg over waarom bepaalde aspecten van het zelf veranderd boeken 317

4 zijn. Verscheiden voorbeelden komen aan bod om dit punt te illustreren. Zo zijn er groepen van mensen met een bepaalde fysieke handicap die van elkaar leren hoe ze kunnen omgaan met hun beperkingen. Of bijvoorbeeld de mensen die samen deelnamen aan Freedom Summer, een grote antiracisme- en burgerrechtenbeweging in Amerika in de jaren zestig. Ook dit stukje van de theorie raakt aan organisaties en marketing. Een studie uit 2000 stelde vast dat bijna tweederde van de Amerikaanse economie op zijn minst deels beïnvloed is door mond-tot-mond reclame. Tachtig tot negentig procent van deze mond-tot-mond reclame zou plaatshebben in de echte wereld, los van het internet. Praten over producten en diensten verbindt ons met anderen en laat toe dat we op gedeelde grond staan: Welke flatscreen tv denk jij dat het beste is? Wie doet jouw haar? Ik heb iets nieuws gevonden tegen mijn allergie. De CS in ons konvooi en de conversaties die we met hen hebben, sturen ons weg van het bekende. Op deze manier, zeggen de auteurs, zorgen CS voor persoonlijk succes en het succes van organisaties. Hoofdstuk 4 belicht hoe we ál onze sociale verbanden goed moeten managen om gezond te blijven en met ziektes om te gaan (die van onszelf en van onze geliefden). Bij lijden of onverwachte wendingen in het leven is de aanwezigheid van geliefden steunend en weldadig. Maar ook CS kunnen ondersteunen. Er zijn namelijk zo veel anderen die ook een agressieve, levensbedreigende situatie of het overlijden van een geliefde meegemaakt hebben. Wij kunnen van hun levensgeschiedenis meepikken hoe anderen zin geven aan moeilijke hoofdstukken in hun leven en dit gebruiken in het herschrijven van de eigen autobiografie. Metaforisch gaat dit om het samenkomen met anderen die in het zelfde schuitje zitten. Denk aan lotgenotencontact zoals in de AA, interactieve programma s op internet voor mensen met bepaalde vormen van kanker, ouders van kinderen met het syndroom van Down die een paar keer per jaar samenkomen en ervaringen uitwisselen enzovoort. Niet alleen het krijgen van steun, maar ook het geven kan deugddoend zijn. Een divers sociaal konvooi hebben zou ook voordelen hebben voor de gezondheid. De auteurs verwijzen naar herhaald onderzoek (Cohen, Doyle, 31 JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

5 Skoner, Rabin, & Gwaltney, 1997; Cohen, Gottlieb, & Underwood, 2000; House, Landis, & Umberson, 1988; Litwin & Shiovitz-Ezra, 2006) dat aantoont dat mensen met een rijk netwerk aan relaties veel minder vatbaar zijn voor verkoudheden, vaker een hartaanval of kanker overleven en minder vaak lijden aan angst of depressie dan meer geïsoleerde mensen. De auteurs halen de correlatie aan, maar leggen geen causaal verband. Een ander voordeel van een divers konvooi is sociale ondersteuning: het geven of ontvangen van advies, informatie, financiële, emotionele of materiële steun. We hebben zelden één persoon die al deze verschillende vormen van steun kan leveren. CS kunnen elk een deel van deze steun bieden. We doen het al beter wanneer we denken aan de mensen rondom ons. Volgens de auteurs is perceptie hier het sleutelwoord. In hoofdstuk 5 wordt aandacht gegeven aan de zogenaamde being spaces plaatsen waar relaties zich voor het eerst ontvouwen zoals het fitnesscentrum, de kapper, de favoriete taverne, het speelveld enzovoort. Onderzoek toont een sterke relatie tussen gevoelens van geluk en de plaats waar we zijn. Het is erg moeilijk om vluchtige relaties te ontwikkelen in een onvriendelijke (werk) omgeving. De term being space is eigenlijk afgeleid van het Starbucks-idee: eetkamerachtige plaatsen in een publieke ruimte waar men kan eten, producten kopen en socialiseren. Het gaat om allerlei plaatsen waar een vreemde een CS kan worden. Ook een website kan als een being space fungeren. Alhoewel we gemakkelijker onze diepste geheimen tonen aan mensen die dichtbij staan, worden we ook verleid om deeltjes van ons private zelf te laten zien wanneer we apart zijn van anderen, ons veilig voelen en het gevoel hebben die andere persoon te kunnen achterlaten als dat nodig is. Hoofdstuk 6 beschrijft dat CS niet allen een positieve functie in ons leven hebben. Er zijn er ook zij het in mindere mate volgens de auteurs die minder goed voor ons zijn. Het merendeel van de CS-relaties zijn positief, onder andere omdat we weg kunnen als de relatie ons niets meer brengt. Maar soms zijn de omstandigheden van die aard dat we niet kunnen ontsnappen aan mensen in de periferie die ons tot waanzin drijven. Denk hier aan de buurman die constant klaagt, de beste vriendin van je moeder die boeken 31

6 grof en altijd te laat is, je collega die van alles belooft en dit niet uitvoert Relaties waarvan je last ondervindt en die je welzijn aantasten, dag na dag. Ook kunnen uitingen in CS-relaties een negatieve kleur krijgen omdat we een groot deel van onze alledaagse leugens, vooral deze die ons er beter doen uitzien, richten op onze CS. In hoofdstuk 7 werpen de auteurs een blik naar de toekomst. Onze levens en de plaatsen waar iets gebeurt, worden steeds diverser. Zij beschrijven hoe CS kunnen helpen te overleven in een complexe maatschappij. Op massabijeenkomsten zoals smart mobs (massabijeenkomsten die de moderne technologieën gebruiken om informatie te verspreiden over waar te verzamelen en hoe eventueel te ontsnappen aan de gezagsdragers) starten mensen als vreemdelingen, maar worden vlug een krachtig collectief. Volgens Blau en Fingerman laten jongeren die nu tussen 4 en 26 jaar oud zijn al een ongekende vorm van interafhankelijkheid zien. Velen van hen waren in kinderdagverblijven en speelgroepjes van kort na de geboorte. Deze jongeren zijn nonstop in interactie met leeftijdsgenoten. Hun leven buiten het internet is ook sociaal en volgens de auteurs zien zij de wereld en hun relaties via een bredere lens dan hun ouders. De meesten van ons zijn lid van verschillende gemeenschappen. Hoe meer we daar deel van uitmaken, hoe meer CS we in ons leven brengen. Er is een verborgen solidariteit nieuwe vormen van solidariteit die zich over de hele wereld uitstrekken. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan mensen die online hulp verschaffen aan elkaar. Ook zij zijn consequential strangers. De kern van de theorie rondom consequential strangers doet mij erg denken aan Batesons het is het verschil dat het verschil maakt. De reden waarom vreemden soms iets kunnen toevoegen aan je leven, wat intimi of familie niet kunnen, is omdat ze verschillend zijn van jou en jouw dagelijkse leefwereld. Wat het boek naar mijn mening bijzonder aangenaam maakte, was de bijna naadloze overgang van verbindingswijzen van mensen dertig jaar geleden tot het huidige internettijdperk, zonder dit laatste als iets raars of afwijkends te duiden. Een mooi tegengewicht tegen het sociale perspectief dat in de hedendaagse maatschappij de gemeenschapszin verloren gaat. 3 JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

7 Daarnaast wil ik enkele kritische noten plaatsen. Het boek is erg Amerikaans gericht, doorspekt met Amerikaanse voorbeelden, niet allemaal rechtlijnig te vertalen naar een Europese context en daardoor niet altijd onmiddellijk te begrijpen. Sommige hypes, zoals het samen troepen in een Starbucks koffiehuis, kennen in Nederland en België hun gelijke (nog) niet. Maar ook België en Nederland kennen nieuwe vormen van CS. Zo berichtte het weekblad Trends (Delacharlerie, 2011) dat we ook in België een aantal dingen niet langer zelf hoeven te bezitten, maar kunnen delen via een internetcommunity. Je kan auto s en fietsen delen, maar ook kantoren. Bij het delen van een kantoor ontmoet je beslist mensen die onder de categorie CS vallen. De kracht van het boek in het illustreren van de theorie met praktijkvoorbeelden is ook verwarrend. Regelmatig wordt een theoretische uiteenzetting onmiddellijk gevolgd door een paragraaf met een levende beschrijving van een praktijkvoorbeeld. Strak, theoretisch taalgebruik wisselt hierdoor met vlotte, speelse zinsneden af. Dit zorgt voor passages met heel verschillend taalgebruik en abrupte overgangen waardoor je het gevoel krijgt in een ander boek te belanden. Dit heeft misschien te maken met de verschillen tussen de benadering van Professor Fingerman (een sociaal wetenschapper) en Mevrouw Blau (een journaliste). Blau en Fingerman willen dat mensen hun hele konvooi appreciëren en hun definitie van wat een belangrijke relatie is verbreden (zie p. 214). Zij hopen dat door het benoemen van consequential strangers mensen meer bewust worden van hun kracht. Voor mij hebben ze dat gedaan op een verfrissende, inspirerende wijze. Literatuur Antonucci, T., & Kahn, R. (1980). Convoys over the life course: Attachment, roles and social support. In P. B. Baltes & O. Brim (Eds.), Life span development and behavior (pp ). New York: Academic Press. Bateson, G. (1984). Het verbindend patroon. Amsterdam: Bert Bakker. Burt, R. S. (2002). The social capital of structural holes. In M. F. Guillén, The new economic sociology: Developments in an emerging field (pp ). New York: Russell Sage Foundation. boeken 3 1

8 Cohen, S., Doyle, W. E., Skoner, D. P., Rabin, B. S., & Gwaltney, J. R. Jr. (1997). Social ties and susceptibility to the common cold. JAMA, 277, Cohen, S., Gottlieb, B. H., & Underwood, L. G. (2000). Social relationships and health. In Cohen, S. (Ed.), Social support measurement and intervention: A guide for health and social scientists (pp. 3-25). New York: Oxford University Press. Delacharlerie C. (2011, september). Delen is het nieuwe hebben. Trends, 35/37, House, J. S., Landis, K. R., & Umberson, D. (1988). Social relationships and health. Science, 241, Jassawalla, R., & Sashittal, C. (1998). An examination of collaboration in high-tech product development processes. Journal of Product Innovation Management, 15, Litwin, H., & Shiovitz-Ezra, S. (2006). Network type and mortality risk in later life. The Gerontologist, 46, Procter s gamble: Durk Jager attempts turnaround at Procter and Gamble. The Economist (U.S.), 1999, June JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

9 personalia albrechts birgit unitmanager; GZ-Psycholoog; systeemtherapeut bij Mondriaan, Divisie Kinderen & Jeugd te Heerlen. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. baert dany Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. cottyn lieve Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie-Academie. de mol jan Doctor in de psychologie en psychotherapeut, werkzaam in Context UZ Leuven (centrum voor relatie-, gezins-, en sekstherapie) en Kinderpsychiatrie UZ Leuven (polikliniek angst en stemmingsstoornissen), en als gastdocent verbonden aan de KULeuven (Afdeling psychiatrie) en de UCLouvain-la- Neuve (Faculté de psychologie et des sciences de l éducation). Gastdocent bij de Interactie-Academie. jan.demol@med.kuleuven.be fondelli thomas Klinisch psycholoog, zelfstandig systeemtheoretisch psychotherapeut en vormingsmedewerker bij Autisme Centraal. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. thomas.fondelli@telenet.be begin artikel personalia 3

10 israel salomon Hij voltooide zijn masterstudie in Cognitieve Wetenschappen aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem, waar hij werkte onder supervisie van de professoren Richard Ebstein en Gary Bornstein. Momenteel doet hij aan dezelfde universiteit zijn PhD in Psychologie. De dissertatie van Israel focust op moleculaire genetica van sociale cognitie. knafo ariel Geassocieerd professor bij de vakgroep Psychologie van de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Zijn onderzoekswerk focust op de ontwikkeling en effecten van waarden met betrekking tot prosociaal gedrag. In dit werk worden ontwikkelingspsychologische, sociaal-psychologische en interculturele benaderingen gecombineerd. Na een postdoctorale training in gedragsgenetica aan het Institute of Psychiatry, London, ontwikkelde hij een onderzoeksprogramma dat zich richt op genetische en omgevingsinvloeden bij empathie, prosociaal gedrag en altruïsme. van den berge luc Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkzaam in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. Als onderzoeker verbonden aan het Labo voor Educatie en Samenleving (KUL). Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. weille katie lee Zij behaalde haar Masters in Clinical Social Work aan het Smith College in de Verenigde Staten. Sinds eind 2009 is zij lector Ouderschap en Ouderbegeleiding aan de Hogeschool Leiden. Zij is lid van de redactie van het tijdschrift Ouderschapskennis (voorheen Ouderschap en Ouderbegeleiding) JG29 / 2011 / SB3 / personalia begin artikel