De potentiële kracht van broer-zusrelaties. Een blinde vlek in de hulpverlening

Transcriptie

1 Tilmans-Ostyn, E., & Meynckens-Fourez, M. (Red.) (2008). De potentiële kracht van broer-zusrelaties. Een blinde vlek in de hulpverlening Leuven: Lannoo Campus. Lieve Cottyn Dit boek is een vertaling van Les resources de la fraterie (eerste editie 1999), een werk dat tot stand kwam door een groep opleiders in de systeembenadering en gezinstherapie verbonden aan de Université Catholique de Louvain (UCL). Het opleidingsteam draagt nu de naam Cefores: Centre de Formation et de Recherche en Systémique. Gezien mijn gerichtheid op Angelsaksische literatuur en mijn geringe kennis van de Franstalige systeemvisie was ik benieuwd naar de ideeën van deze Franstalige collegaopleiders over de krachten van broer-zusrelaties. Een thema dat mij boeit, specifiek de veelvoorkomende klacht van hevige ruzies tussen broers en zussen. Ik wou meer weten over hun werkwijze om de steun in die siblinggroep te mobiliseren en hoe om te gaan met die intense ruzies onderling. Op theoretisch vlak zoeken de auteurs in dit boek naar integratie tussen enerzijds concepten die binnen een psychoanalytisch kader ontwikkeld zijn en anderzijds concepten uit systemisch gedachtegoed. Ze willen een poging doen om minder dramatisch te denken over broer-zusrelaties en dus niet alleen de focus te leggen op het conflictbeladene en trauma-aspect, de jaloersheid en de rivaliteit (aannames in een psychoanalytische * personalia boeken 309

2 traditie?), maar ook op de steun en solidariteit. Ze willen broer-zusrelaties niet enkel als schadelijk zien, maar ook als ontwikkelingsbevorderend, namelijk als een atelier voor het ontwikkelen van vriendschappen en sociale inschakeling. Broer-zusrelaties vormen volgens hen een prototype van de sociale band hetgeen betekent: Te midden van zijn broers en zussen leert het (kind) zijn plaats tussen gelijken, met rivaliteit omgaan, zijn agressie beheersen en het samenspannen ontdekken. Er staat niet hetzelfde op het spel als in zijn relatie met de volwassene. ( ) Broers en zussen gebruiken elkaar als zondebok waarop zij hun vijandigheid projecteren die te gevaarlijk is om aan anderen te tonen. (p. 35). De broer-zusrelatie wordt beschreven als een oefenterrein om agressieve impulsen te leren controleren en als een essentieel leerproces in het leren omgaan met jaloersheidgevoelens in de partnerrelatie en in beroepsrelaties. De auteurs willen in dit boek de mogelijkheden oproepen die de broer-zusrelatie biedt om een ongelukkig kind te ondersteunen. Het wordt me snel duidelijk dat in deze mix van psychoanalytische en systeemtheoretische concepten, de psychoanalytische traditie doorweegt. De auteurs schrijven dat ze zich de beperktheid van de psychoanalytische invalshoek realiseren die vooral investeert in de verticale relaties tussen ouders en kinderen. Voor hen maakt de systeemtheorie de bevraging van de horizontale relaties tussen broers en zussen mogelijk. De auteurs gebruiken de systeemtheorie als een uitstap om over de horizontale groepsrelaties te denken, maar het kader blijft in hoofdzaak psychoanalytisch. Volgens hen heeft systeemtheorie weinig te bieden voor individuen: Over een systemische groepsvisie heen vinden we het nodig terug te keren naar de individuen zelf, op een analytische of fenomenologische manier. (p. 59). In het hoofdstuk Broer-zusrelaties: het eco-systemisch gezichtspunt van Meynckens-Fourez komt in dertig pagina s de theorie aan bod over symmetrie en complementariteit, levenscyclus, de plaats in de kinderrij, genogram, allianties en perverse driehoeken, projectieprocessen en verdedigingmechanismen. Het thema verschil tussen broers en zussen en het creëren van respect voor verschillen wordt theoretisch gekaderd door het verschijnsel van de desidentificatie dat verwijst naar het onderscheid tussen broer(s) en zus(sen) dat aan eenieder affectieve en relationele kenmerken toekent die het omgekeerde zijn van die van de andere. Het gezin 3 0 JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

3 spreekt dan over het kind als volgt: Dit is een avonturier, de ander een huismus, de één is een wetenschapper, de ander bezig met literatuur, de ene moet worden gestimuleerd, de andere afgeremd. (p. 62). Deze toekenning van etiketten maakt het volgens de auteur mogelijk eenieders terrein af te bakenen en mildert in die zin de rivaliteit en jaloersheid, maar legt kinderen vast en verhindert de ontwikkeling van andere competenties die begraven worden. Broers en zussen kunnen er vele en kostbare jaren over doen, om zich te bevrijden van de respectievelijke etiketten die hun door de ouders of de bredere familie zijn opgeplakt en die ze hebben aanvaard. (p. 63). Ik mis voorbeelden van hoe je apart werkend met de groep van broers en zussen deze verschillen als kracht zou kunnen aanwenden. Hoe gebruik kan gemaakt worden van andere systemen dan de ouders of familie om met die verschillende etiketten om te gaan. In het tweede deel over Broer-zusrelaties, psychotherapeutische hefboom werkt Edith Tilmans-Ostyn haar manier van werken met een gezin uit. Zij werkt met de hypothese dat het kind toegang verleent tot wat er niet kan gezegd worden in het gezin. Het gaat om een verborgen strijd, over oude en onverwerkte drama s bij de ouders. Het zijn de spoken van de ouders die de kinderen achtervolgen. Haar visie op ouders en kinderen is: Ouders willen niet geweten hebben dat hun kinderen de gevolgen dragen van datgene waaronder zij geleden hebben. Maar kinderen functioneren als sponzen die de verstarde zones van hun ouders opzuigen. (p. 100). Geruzie onder kinderen heeft volgens haar te maken met ruzie tussen de ouders en met ruzies tussen hun broers en zussen toen in het gezin van herkomst. Agressie onder broers en zussen is binnen deze visie gericht als boodschap van de kinderen aan de ouders. Ruzie onder de kinderen is bedoeld voor de ouders om een einde te stellen aan een discussie tussen hen en om het gezin te redden. Een andere mogelijkheid is dat de ruzie onder de kinderen aangedreven wordt door het gegeven dat de kinderen het gedrag van de ouders kopiëren. Tilmans-Ostyn stelt dat als de ouders één kind aanmelden en zeggen dat er met de andere kinderen geen probleem is, het interessant kan zijn om toch te proberen de andere kinderen mee uit te nodigen. Er is veel kans dat de broer of zus ofwel eveneens klagen over dat probleemkind (zoals de ouders doen) of dat ze dit kind in bescherming nemen. De therapeut leert dan de broer/zus anders om te boeken 3

4 gaan met het probleemkind, niet als meerdere maar als gelijke. Jammer dat de beschreven vignetten vaak gaan over werken met de volwassenen en minder over spreken met de kinderen. Tilmans-Ostyn benadrukt dat het belangrijk is om in partnertherapie de broer-zusrelaties onder woorden te brengen en het paar aan te moedigen om die woorden ook te delen met die broers en zussen. Er is een apart hoofdstuk gewijd aan De volwassenen en hun broer-zusrelaties waar met voorbeelden getoond wordt hoe verborgen jaloersheid in de broer-zusrelaties van de ouder kan leiden tot problemen in de partnerrelatie. Interessant ogen de hoofdstukken over de verschillende klinische werkvelden van de opleiders/auteurs. Zo zijn er hoofdstukken over broer-zusrelaties bij nieuw-samengestelde gezinnen, bij migratie en bij handicap. Eveneens over broer-zusrelaties bij een residentiële opname van een kind en wanneer een volwassene psychiatrisch gehospitaliseerd wordt. Ik ben benieuwd. Een breder perspectief lijkt even te verschijnen in het hoofdstuk over nieuw-samengestelde gezinnen en het ontbreken van een sociaal statuut dat moeilijkheden brengt in de positionering en het definiëren van rollen wanneer de rechten en de verbintenissen niet vastgelegd zijn, stiefouders en stiefkinderen voortdurend opnieuw hun relatie moeten definiëren voor wat macht, autoriteit en affectie betreft. (Siméon, p. 147). Maar dit veelbelovend idee wordt eigenaardig genoeg niet toegepast en uitgewerkt verder in de tekst. Tot mijn verwondering blijft de auteur de term broers-zussen gebruiken alsof het om een kerngezin gaat, hetzelfde met de term ouders. In het hoofdstuk over de opname van een kind in een instelling word ik geprikkeld door de interessante probleemstelling dat elk van de broers en zussen zoekt naar een verklaring voor de plaatsing: Hoe kan elk lid woorden vinden voor deze situatie, zichzelf toestaan vragen te stellen om zelf iets erover te kunnen zeggen aan de vrienden, aan de omgeving? (Meynckens-Fourez, p. 208). Want inderdaad: Als hun vrienden uitleg vragen over de afwezige weten ze niet wat zeggen. (p. 209). De auteur heeft de ervaring dat de ouders aarzelen om de andere kinderen mee te brengen, maar dat de patiënt zelf meestal graag heeft dat broers en zussen komen. Ze vraagt aan de broers en zussen om aan het opgenomen kind heel precies duidelijk te maken wat het probleem is. Een leuk idee, helaas zonder voorbeelden, waardoor de kracht van dergelijke tus- 3 JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

5 senkomsten verdampt. Het hoofdstuk over het aanwenden van de kracht van broers en zussen bij volwassen opgenomen patiënten stelt mij teleur, want de hoofdtoon van die bijdrage is dat je weinig kunt doen met broers en zussen bij een opname omdat dat zou betekenen dat men de therapeutische positie verwart met de globale behandeling en dat zou uitzonderlijk reducerend zijn (Gillain & Housen, p. 240). Dit begrijp ik niet als systeemtherapeut. Een systeemtheoretische ingang nemen houdt voor mij net in dat je met die complexiteit aan de slag gaat en de rijkdom van al die verschillende posities en zienswijzen verduidelijkt en verheldert. Waarom een hoofdstuk hieraan wijden om te zeggen dat je weinig kunt doen met broers en zussen. Waarlijk een gemiste kans om de kracht van broer- en zusrelaties hier uit de verf te laten komen! De laatste twee hoofdstukken gaan over supervisie van teams en over het begeleiden van opleidingsgroepen. Deze hoofdstukken behandelen de parallelprocessen tussen broer-zusrelaties en de positie die iemand als professioneel inneemt in een team en in een opleidingsgroep. De stelling is: Op beroepsvlak herspelen we soms de interactionele scenario s waaraan we in de groep van het gezin de voorkeur gaven. (Vander Borght, p. 255). Mijn conclusie is dat dit een sympathiek en waardevol boek is qua opzet. Namelijk het bundelen van ideeën van een groep opleiders is op zich een interessant gegeven. Het biedt eveneens enkele inspirerende ideeën op vlak van het broer-zusthema. De vertaling kon hier en daar beter. Wat ik vooral gemist heb in dit boek zijn voorbeelden van apart spreken met broers en zussen als format of setting en verhalen over de leefwereld van broers-zussen onderling en de leefwereld buiten hun ouders en gezin. De intentie om een groothoeklens te gebruiken gaat doorgaans niet verder dan het gezin en het gezin van de generatie ervoor in het vizier nemen. Ik verwachtte iets te lezen over andere systemen die belangrijk zijn voor opgroeiende kinderen, zoals leeftijdsgenoten, neven en nichten, buurtkinderen en klasgenoten. De invloed van respectievelijke vrienden, verschillende schoolprestaties of vrijetijdsbesteding op de relatie tussen broers en zussen komen niet aan bod. Tot mijn spijt slagen de auteurs niet echt in hun opzet om de broer-zusrelatie als systeem op de voorgrond te zetten en om die relaties breder te zien dan als een afgeleid product van de ouder- boeken 3 3

6 kindrelatie. Het gaat in dit boek veel over ouders en méér over het gezin dan over de eigenheid en specificiteit van broer-zusrelaties. Als dit boek representatief is voor de wijze waarop systemisch gedacht wordt in ons Franstalig taalgebied is er een groot verschil met het Nederlandstalige. Het boek ademt een mythische sfeer uit met veel moetens en vastliggende, stoffige en geïdealiseerde beelden over gezin. Ook achterhaald lijkt me de toon door de manier waarop de therapeut verschijnt als een expert die weet en betekenis geeft vanuit een buitenstaanderpositie. 3 JJG29 / 2011 / SB3 / boeken

7 personalia albrechts birgit unitmanager; GZ-Psycholoog; systeemtherapeut bij Mondriaan, Divisie Kinderen & Jeugd te Heerlen. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. baert dany Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; algemeen directeur van de Interactie-Academie. cottyn lieve Klinisch psycholoog-psychotherapeut en opleider; staflid van de Interactie-Academie. de mol jan Doctor in de psychologie en psychotherapeut, werkzaam in Context UZ Leuven (centrum voor relatie-, gezins-, en sekstherapie) en Kinderpsychiatrie UZ Leuven (polikliniek angst en stemmingsstoornissen), en als gastdocent verbonden aan de KULeuven (Afdeling psychiatrie) en de UCLouvain-la- Neuve (Faculté de psychologie et des sciences de l éducation). Gastdocent bij de Interactie-Academie. jan.demol@med.kuleuven.be fondelli thomas Klinisch psycholoog, zelfstandig systeemtheoretisch psychotherapeut en vormingsmedewerker bij Autisme Centraal. Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. thomas.fondelli@telenet.be begin artikel personalia 3 9

8 israel salomon Hij voltooide zijn masterstudie in Cognitieve Wetenschappen aan de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem, waar hij werkte onder supervisie van de professoren Richard Ebstein en Gary Bornstein. Momenteel doet hij aan dezelfde universiteit zijn PhD in Psychologie. De dissertatie van Israel focust op moleculaire genetica van sociale cognitie. knafo ariel Geassocieerd professor bij de vakgroep Psychologie van de Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem. Zijn onderzoekswerk focust op de ontwikkeling en effecten van waarden met betrekking tot prosociaal gedrag. In dit werk worden ontwikkelingspsychologische, sociaal-psychologische en interculturele benaderingen gecombineerd. Na een postdoctorale training in gedragsgenetica aan het Institute of Psychiatry, London, ontwikkelde hij een onderzoeksprogramma dat zich richt op genetische en omgevingsinvloeden bij empathie, prosociaal gedrag en altruïsme. van den berge luc Sociaal verpleegkundige, master in de wijsbegeerte en systeemtheoretisch psychotherapeut. Werkzaam in een centrum voor geestelijke gezondheidszorg en verbonden aan een groepspraktijk voor psychotherapie, coaching en filosofisch consult. Als onderzoeker verbonden aan het Labo voor Educatie en Samenleving (KUL). Geassocieerde trainer bij de Interactie-Academie. weille katie lee Zij behaalde haar Masters in Clinical Social Work aan het Smith College in de Verenigde Staten. Sinds eind 2009 is zij lector Ouderschap en Ouderbegeleiding aan de Hogeschool Leiden. Zij is lid van de redactie van het tijdschrift Ouderschapskennis (voorheen Ouderschap en Ouderbegeleiding) JG29 / 2011 / SB3 / personalia begin artikel