Kweek en prooivoorkeur van het lieveheersbeestje Cryptolaemus montrouzieri

Transcriptie

1 Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Academiejaar Kweek en prooivoorkeur van het lieveheersbeestje Cryptolaemus montrouzieri Tim Antoons Promotor: Prof. dr. ir. Patrick De Clercq Tutor: ir. Sara Maes Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de bio-ingenieurswetenschappen: Landbouwkunde

2

3 Faculteit Bio-ingenieurswetenschappen Academiejaar Kweek en prooivoorkeur van het lieveheersbeestje Cryptolaemus montrouzieri Tim Antoons Promotor: Prof. dr. ir. Patrick De Clercq Tutor: ir. Sara Maes Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van Master in de bio-ingenieurswetenschappen: Landbouwkunde

4 De auteur en promotor geven de toelating deze scriptie voor consultatie beschikbaar te stellen en delen ervan te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting uitdrukkelijk de bron te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze scriptie. The author and promoter give the permission to use this thesis for consultation and to copy parts of it for personal use. Every other use is subject to the copyright laws, more specifically the source must be extensively specified when using from this thesis. Gent, augustus 2012 De promotor De auteur Prof. Dr. ir. Patrick De Clercq Tim Antoons

5 Woord vooraf Na 5 jaar studeren is het moment aangebroken om mijn thesis voor te stellen. Het is een leerzaam en verrijkend proces gebleken waarbij ik gelukkig kon rekenen op de hulp van een aantal mensen. Eerst en vooral zou ik mijn promotor, Prof. dr. ir. Patrick De Clercq, willen bedanken voor het mogelijk maken van deze thesis en het kritisch nalezen en verbeteren van de teksten. Wie ik uiteraard ook wil bedanken is mijn tutor, ir. Sara Maes, die ondanks haar zwangerschap altijd bereid was om een handje toe te steken en mijn vele vragen te helpen oplossen. Verder zou ik iedereen in het labo willen bedanken voor de leuke en grappige momenten tijdens het uitvoeren de proeven. Zij stonden altijd klaar om eventuele vragen te beantwoorden en de kweken tijdens de examenperiode over te nemen. Ook mijn familie stond altijd paraat om mij te helpen waar mogelijk. Niet alleen bij het maken van deze thesis, maar gedurende mijn volledige studieperiode. Ik zou graag mijn ouders en mijn zus bedanken voor de vele steun die ze mij gaven. Als laatste wil ik mijn vriendin Alana bedanken voor haar steun, aanmoedigingen en de occasionele hulp in het weekend en op feestdagen. Tim Antoons Gent, augustus 2012 ii

6 Samenvatting Met deze thesis werd in de eerste plaats getracht een eenvoudiger kweeksysteem voor het Australische lieveheersbeestje Cryptolaemus montrouzieri Mulsant (Coleoptera: Coccinellidae) te ontwikkelen. Op dit moment wordt C. montrouzieri nog steeds gekweekt op wolluizen, vooral de citruswolluis Planococcus citri (Risso) (Hemiptera: Pseudococcidae). Deze wolluis wordt op haar beurt gekweekt op aardappelen. Om het kweeksysteem te vereenvoudigen werd in deze thesis gezocht naar alternatieve voedingsbronnen en een alternatief ovipositiesubstraat. De gebruikte voedingsbronnen voor het onderzoek naar de ontwikkeling en reproductie van C. montrouzieri waren: eitjes van Ephestia kuehniella Zeller (Lepidoptera: Pyralidae), een mengsel van bijenpollen en E. kuehniella eitjes (gelijke volumeverhouding) en bijenpollen. Deze voedingsbronnen werden vergeleken met P. citri wolluizen. Eitjes van E. kuehniella en het mengsel van E. kuehniella eitjes en pollen gaven betere resultaten voor de ontwikkeling van C. montrouzieri dan P. citri. Bijenpollen vormden geen geschikt dieet voor dit lieveheersbeestje. Hoewel geen significante verschillen werden opgetekend, leek de reproductie op E. kuehniella eitjes en op het mengsel iets beter te zijn dan op P. citri. Als ovipositiesubstraat werd telkens watten gebruikt in plaats van de eizakjes van wolluizen. Indien de E. kuehniella eitjes in de buurt van of op het watten uitgestrooid werden, was de ovipositie van C. montrouzieri groter dan wanneer de E. kuehniella eitjes werden aangeboden in een schaaltje. Uit onderzoek naar de predatiecapaciteit van C. montrouzieri bleek dat de vierdestadiumlarven van dit lieveheersbeestje evenveel tweedestadiumnimfen van de citruswolluis prederen indien ze gekweekt worden op E. kuehniella eitjes als wanneer ze gekweekt worden op P. citri. Dit bevestigt dat het vereenvoudigde kweeksysteem geen invloed heeft op de kwaliteit van C. montrouzieri als predator. In een tweede luik van deze thesis werd onderzocht of C. montrouzieri in staat is om andere insecten te prederen. Dit is belangrijk in het kader van een risicoanalyse want polyfage biologische bestrijders kunnen in staat zijn niet-doelorganismen aan te vallen en zo het voorkomen van inheemse organismen beïnvloeden. Volgende insecten werden als prooi aangeboden: de Californische trips Frankliniella occidentalis (Pergande) (Thysanoptera: Thripidae), de grote wasmot Galleria mellonella (Linnaeus) (Lepidoptera: Pyralidae) en de erwtenbladluis Acyrthosiphon pisum (Harris) (Hemiptera: Aphididae). Uit dit onderzoek kwam iii

7 naar voor dat C. montrouzieri zich niet kan ontwikkelen op tweedestadiumlarven van F. occidentalis en op eerste- en tweedestadiumlarven van G. mellonella. Op een mengsel van adulten en laatstestadiumnimfen van A. pisum bereikte 20% van de larven het volwassen stadium. Volwassen lieveheersbeestjes konden gemiddeld 7 dagen overleven op G. mellonella larven, maar geen eitjes afleggen. Op A. pisum legde C. montrouzieri gemiddeld 140 levensvatbare eitjes per vrouwtje op een periode van 30 dagen en na 61 dagen was 35% van de lieveheersbeestjes nog in leven. Cryptolaemus montrouzieri kan dus overleven en zich reproduceren op A. pisum. Verder onderzoek is echter nodig om na te gaan of het lieveheersbeestje deze bladluizen ook kan prederen in het wild. iv

8 Inhoudsopgave DEEL I INLEIDING DEEL II LITERATUURSTUDIE CRYPTOLAEMUS MONTROUZIERI MULSANT Taxonomie Verspreiding Biologie Levenscyclus en morfologie Eistadium Larvale stadia Prepop- en popstadium Volwassen stadium Reproductie Paring Ovipositie Fecunditeit Invloed van temperatuur Invloed van voedselbron Biologische bestrijding C. montrouzieri als biologische bestrijder Voor- en nadelen van exotische biologische bestrijders Kweeksysteem Aardappelen Wolluizen Cryptolaemus montrouzieri PLANOCOCCUS CITRI Taxonomie Verspreiding Morfologie en levenscyclus Schade Bestrijding DEEL III MATERIAAL EN METHODEN KWEEK Cryptolaemus montrouzieri v

9 3.2 Planococcus citri EXPERIMENTEN Invloed van dieet op ontwikkeling en reproductie Ontwikkeling Reproductie Ovipositiesubstraat Predatiecapaciteit op citruswolluis Gastheerbereik STATISTISCHE VERWERKING DEEL IV RESULTATEN EN BESPREKING INVLOED VAN DIEET OP ONTWIKKELING EN REPRODUCTIE Ontwikkeling Reproductie Besluit OVIPOSITIESUBSTRAAT Ontwikkeling Reproductie Besluit PREDATIECAPACITEIT OP CITRUSWOLLUIS Predatiecapaciteit Besluit GASTHEERBEREIK Ontwikkeling Overleving en reproductie Overleving Reproductie Predatiecapaciteit op erwtenbladluis Besluit ALGEMEEN BESLUIT BIBLIOGRAFIE vi

10 Deel I Inleiding

11 Meer en meer wordt door beleidsmakers de nadruk gelegd op de noodzaak voor geïntegreerde landbouw. Een gevolg daarvan is de stijgende vraag naar biologische bestrijders om gewassen te beschermen tegen plagen, ziekten en onkruiden (De Clercq, 2002; De Clercq, 2011). Cryptolaemus montrouzieri is een lieveheersbeestje afkomstig uit Australië en is als predator een zeer efficiënte natuurlijke vijand van wolluizen. Sinds lange tijd is hij echter over verschillende werelddelen verspreid omwille van zijn gebruik als biologische bestrijder (Clausen, 1978). Deze wolluispredator wordt gebruikt in de vermeerdering, een vorm van biologische gewasbescherming waarbij inheemse of exotische plagen bestreden worden door het loslaten van in het laboratorium gekweekte natuurlijke vijanden (De Clercq, 2011). De prijs van commerciële biologische bestrijders dient zo laag mogelijk te zijn om de concurrentie te kunnen aangaan met chemische gewasbeschermingsmiddelen. Een efficiënt kweeksysteem van kwaliteitsvolle natuurlijke vijanden is noodzakelijk om een lage prijs te kunnen verzekeren (De Clercq, 2011). Cryptolaemus montrouzieri wordt op dit moment gekweekt met wolluizen die zelf op aardappelen gekweekt worden (Merlin et al., 1996b; Chong & Oetting, 2007; Mustu et al., 2008; Hodek & Honek, 2009). Een kweeksysteem waarbij de gewenste natuurlijke vijand gekweekt wordt op zijn prooi of gastheer, die zelf gekweekt wordt op zijn waardplant, wordt een tritrofisch systeem genoemd. De kosten van zo n kweeksysteem kunnen hoog oplopen omwille van specifieke infrastructuur (bijv. klimaatkasten en serres) nodig voor de kweek. Bovendien is zo n systeem vaak arbeidsintensief. Om de kosten eventueel te drukken kan het kweeksysteem vereenvoudigd worden door gebruik te maken van artificiële diëten of alternatieve prooien en/of waardplanten (De Clercq, 2011). In deze thesis wordt getracht een alternatief kweeksysteem op te stellen waarbij het gebruik van wolluizen en aardappelen geëlimineerd wordt. Daarom wordt gezocht naar alternatieve voedingsbronnen en een alternatief ovipositiesubstraat. Tevens wordt via predatieproeven de kwaliteit van de wolluispredator voor gebruik in de biologische gewasbescherming nagegaan indien deze gekweekt wordt via een alternatief kweeksysteem. Cryptolaemus montrouzieri staat bekend als een polyfage predator die verschillende wolluissoorten predeert. Hij is echter ook in staat om andere insecten zoals dopluizen te consumeren (Malais & Ravensberg, 2002). In het tweede luik van deze thesis wordt nagegaan welke andere insecten C. montrouzieri als prooi kan nuttigen en welk gevolg dat kan hebben voor het veilige gebruik van dit exotische lieveheersbeestje in de biologische gewasbescherming. Het gebruik van biologische bestrijders brengt namelijk potentiële risico s met zich mee waarvan de milieurisico s het belangrijkst zijn. Als exotische bestrijders - 2 -

12 zich kunnen vestigen, kunnen ze inheemse soorten beconcurreren. Vooral polyfage soorten zijn in staat om bijvoorbeeld veranderingen in de distributie en het voorkomen van inheemse organismen teweeg te brengen omdat zij niet-doelorganismen kunnen aanvallen en bijgevolg een grotere overlevingskans hebben. Door middel van een risicoanalyse wordt getracht deze potentiële risico s in kaart te brengen en één van de eerste stappen is dan ook het bepalen van het gastheerspectrum van de (exotische) biologische bestrijder (De Clercq et al., 2011). Deze thesis vormt het begin van de bepaling van het volledige gastheerbereik van C. montrouzieri

13 Deel II Literatuurstudie

14 1 Cryptolaemus montrouzieri Mulsant 1.1 Taxonomie Superklasse: Hexapoda Klasse: Insecta Orde: Coleoptera Onderorde: Polyphaga Familie: Coccinellidae Species: Cryptolaemus montrouzieri Mulsant 1.2 Verspreiding Sinds de eerste introductie van Cryptolaemus montrouzieri in Californië (USA) vanuit Sydney (Australië) in 1891 werd deze predator over de hele wereld geïmporteerd in meer dan 40 landen in warme gematigde en tropische streken voor de bestrijding van wolluizen (Clausen, 1978). Het eerste Europese land waar C. montrouzieri werd geïntroduceerd is Italië (1908). Nadien werd dit lieveheersbeestje geïmporteerd in Spanje (1926), Corsica (1970), Frankrijk (1974), Portugal (1984) en Zweden (2001). Cryptolaemus montrouzieri heeft zich in al deze landen kunnen vestigen, behalve in Zweden (Roy & Migeon, 2010). Gezien haar oorsprong wordt deze soort ook wel eens het Australische lieveheersbeestje genoemd. 1.3 Biologie Levenscyclus en morfologie De levenscyclus (ontwikkeling van ei tot adult) van C. montrouzieri (zie Figuur 1-1) duurt ongeveer 30 dagen bij temperaturen tussen 23 en 27 C (Fisher, 1963). Na het eistadium doorloopt het lieveheersbeestje 4 larvale stadia (L1 tot L4) en een popstadium alvorens het adult ontluikt. Bij temperaturen onder 16 C of boven 33 C is dit lieveheersbeestje niet langer actief (Malais & Ravensberg, 2002; Osborne et al., 2004)

15 Figuur 1-1: Levenscyclus van C. montrouzieri (bovenaan) en Planococcus citri (onderaan) ( Eistadium De eitjes van C. montrouzieri zijn geelwit van kleur, glad, ovaal en ongeveer 1,5 mm groot (Malais & Ravensberg, 2002). Ze worden, in tegenstelling tot die van andere lieveheersbeestjes, los van elkaar afgezet. Per keer worden enkele (3-5) eitjes tegelijk afgelegd en verborgen in de eizakjes van wolluizen (Kaufmann, 1996; Malais & Ravensberg, 2002). De incubatieperiode bedraagt 5-6 dagen bij een temperatuur van 27 C en een relatieve vochtigheidsgraad (RV) van 60% (Fisher, 1963). Ghorbanian et al. (2011) vermelden een incubatieperiode van ongeveer 4 dagen bij dezelfde temperatuur en een RV van 65%. Bij een lagere temperatuur duurt het langer vooraleer de eitjes uitkomen: 8-9 dagen bij 21 C (Fisher, 1963) of 6-7 dagen bij C (Kaufmann, 1996) Larvale stadia De larven van het Australische lieveheersbeestje kunnen 13 mm groot worden en zijn bedekt met witte wasachtige aanhangsels (zie Figuur 1-2) waardoor vooral de eerste larvale stadia lijken op wolluizen. Door deze vorm van camouflage vallen ze minder op tussen hun prooi (Kaufmann, 1996; Malais & Ravensberg, 2002). De larven van C. montrouzieri kunnen van - 6 -

16 wolluizen onderscheiden worden door een stevigere beharing, een grotere beweeglijkheid en, naarmate ze ouder worden, grotere afmetingen (Malais & Ravensberg, 2002). De totale larvale periode bedraagt ongeveer 15 dagen (L1: 3-4 dagen, L2: 2-3 dagen, L3: 3-4 dagen, L4: 4-6 dagen) bij 27 C en 60% RV (Fisher, 1963). Ghorbanian et al. (2011) vermelden een gelijkaardige ontwikkelingsduur: 13 dagen bij een temperatuur van 27 C en 65% RV. Kaufmann (1996) daarentegen vond een totale larvale periode van ongeveer 34 dagen bij temperaturen van C. Figuur 1-2: Larve van C. montrouzieri ( Prepop- en popstadium De L4-larven bewegen zich weg van de andere larven om kannibalisme te voorkomen en aggregeren in kleine groepjes van 3 tot 12 individuen (Kaufmann, 1996). Ze verpoppen zich dan ook op verscholen plaatsen zoals de onderkant van bladeren (Malais & Ravensberg, 2002). Bij een temperatuur van 27 C en 60% RV duurt het prepopstadium 2-3 dagen en het eigenlijke popstadium 5-7 dagen (Fisher, 1963). Dit komt overeen met de bevindingen van Ghorbanian et al. (2011): 2-3 dagen en 7-8 dagen voor respectievelijk het prepop- en het popstadium

17 Figuur 1-3: Adult van C. montrouzieri ( Volwassen stadium Adulten van C. montrouzieri zijn ongeveer 3,8 à 4,6 mm lang en 2,7 à 3,2 mm breed. De dekschilden of elytra zijn zwart en hebben een oranje uiteinde. Zowel de kop als het pronotum hebben eenzelfde oranje kleur als de (10-delige) antennen en de monddelen (zie Figuur 1-3). Bij beide geslachten zijn het middelste en achterste paar poten zwart (Booth & Pope, 1986). De kleur van de voorpoten daarentegen is afhankelijk van het geslacht (zie Figuur 1-4). Deze vorm van seksueel dimorfisme laat toe om mannetjes van vrouwtjes te onderscheiden (Fisher, 1963). Bij de mannetjes zijn de voorpoten meestal oranje en is de buitenste rand van de tibia donkerder. Vrouwtjes daarentegen hebben zwarte voorpoten (Fisher, 1963; Booth & Pope, 1986; Kaufmann, 1996; Malais & Ravensberg, 2002). Een andere vorm van seksueel dimorfisme toont zich in het laatste segment van de 3-delige tarsi. Het laatste segment is verlengd en eindigt in een paar klauwen die bij de mannetjes vrij zijn van elkaar en bij vrouwtjes vergroeid (Booth & Pope, 1986). Gorb et al. (2008) zeggen echter dat er geen seksueel dimorfisme te zien is bij de klauwen

18 Figuur 1-4: Seksueel dimorfisme bij de voorpoten van C. montrouzieri: vrouwtje (links) en mannetje (rechts) ( Bij beide geslachten zijn de net ontloken adulten seksueel onvolwassen (Kaufmann, 1996). De seksratio ( : ) is ongeveer 1:1 hoewel afwijkingen van deze verhouding mogelijk zijn (Fisher, 1963; Malais & Ravensberg, 2002). Kaufmann (1996) spreekt namelijk over een gemiddelde seksratio met 64% mannetjes en 36% vrouwtjes (1,78:1). Persad & Khan (2002) vermelden een gelijkaardige seksratio van 1,6:1. De levensduur van adulten bedraagt 2 tot 3 maand (Kaufmann, 1996) Reproductie Paring Tijdens het paren buigt het mannetje zijn abdomen voor- en achterwaarts waardoor het sperma via de spermatofoor in de vagina van het wijfje gestuwd wordt. Het sperma van de mannetjes wordt bewaard in de spermatheek. Meestal kunnen een drietal spermabundels in de spermatheek teruggevonden worden, elk afkomstig van een ander mannetje. De spermathekale luchtpomp zorgt voor de circulatie van al het aanwezige sperma waardoor dit volledig gemengd is alvorens de bevruchting plaatsvindt (Kaufmann, 1996)

19 Figuur 1-5: Spermaoverdracht: (1) Spermatofoor met sperma komt de spermatheek binnen. Sp: sperma, spp: spermatofoor, fs: bevruchtingszak, va: vagina. (2) Overschot sperma gaat de spermatheek binnen. (3) Lege spermatofoor. (4) Bevruchting van een eitje: mp: micropile, e: eitje (Kaufmann, 1996) Als een eitje in de bevruchtingszak zit, worden de zaadcellen door het samenpersen van lucht naar de bevruchtingszak verplaatst (zie Figuur 1-5). Het bevruchte ei daalt nu af in de gemeenschappelijke oviduct en is klaar om afgelegd te worden. Per keer wordt maar 1 eitje bevrucht door het gemixte sperma van 3 of 4 mannetjes. Het is dus nodig dat er tijdens de ovipositie frequent gepaard wordt opdat alle eitjes zouden bevrucht worden (Kaufmann, 1996). Vrouwtjes die niet gepaard hebben leggen onbevruchte eieren af (Malais & Ravensberg, 2002). Mannetjes van C. montrouzieri beginnen pas te paren 20 à 30 dagen na uitkomst (Kaufmann, 1996). Fisher (1963) vermeldt echter dat, bij temperaturen van 24 tot 28 C, mannetjes 5 dagen oud moeten zijn om vrouwtjes succesvol te kunnen bevruchten. Vrouwtjes kunnen al snel na uitkomst paren (Kaufmann, 1996; Malais & Ravensberg, 2002). Vanaf 7 tot 10 dagen na uitkomst beginnen de eitjes zich te ontwikkelen en na ongeveer 3 weken zijn ze rijp (Kaufmann, 1996). Fisher (1963) vond daarentegen dat vrouwtjes bij temperaturen van 24 tot 28 C al eieren kunnen leggen vanaf de vierde dag na uitkomst

20 Ovipositie Het ovipositiegedrag van C. montrouzieri bestaat uit 2 stappen. In de eerste stap zijn chemische contactprikkels de voornaamste reden om op zoek te gaan naar een ovipositieplaats. Deze chemische prikkels zijn waarschijnlijk geassocieerd met de wasachtige secreties geproduceerd door wolluizen. Bij de tweede stap spelen fysieke aanwijzingen, waargenomen door de ovipositor, een rol. Na een positieve respons in de eerste stap zullen de vrouwtjes hun ovipositors uitstulpen en daarmee het substraat onderzoeken ( ovipositor thigmotactism ). De ovipositierespons van de roofkever is dus gerelateerd aan de aanwezigheid van wasdraden (filamenten) (Merlin et al., 1996b). Cryptolaemus montrouzieri is in staat eitjes vast te houden in de oviducten voor een geschatte periode van minstens uur indien geen geschikte ovipositieplaatsen aanwezig zijn. Dit laat hen toe om zeer kieskeurig om te springen met ovipositieplaatsen (Merlin et al., 1996b). Indien gedurende een lange periode geen geschikte ovipositieplaats te vinden is en de oviducten vol zitten met eieren, zal het vrouwtje de eitjes na het afleggen onmiddellijk kannibaliseren. De eitjes kunnen dan overal afgelegd worden (Merlin, 1992). Net uitgekomen vrouwtjes produceren volledig ontwikkelde eitjes wanneer ze gevoed worden met larven van de hydrangeadopluis Eupulvinaria hydrangeae (Steinweden) (Hemiptera: Coccidae) of met eitjes van de meelmot Ephestia kuehniella Zeller (Lepidoptera: Pyralidae), maar ze leggen deze eitjes niet af door het gebrek aan stimuli (Merlin et al., 1996b). De larven van C. montrouzieri laten sporen na die een significante afname in ei-afleg induceren. Deze sporen worden gevormd door de wasdraden die de larven achterlaten als ze zich voortbewegen en op zoek gaan naar eten. Met deze wasdraden is een feromoon geassocieerd dat de ei-afleg van in de buurt vertoevende wijfjes tegenhoudt (Merlin et al., 1996a) Fecunditeit Invloed van temperatuur Uit een studie van Babu & Azam (1987) blijkt dat het totaal aantal eieren gelegd door C. montrouzieri het grootst is bij een temperatuur van 30 C, namelijk 302,9 eitjes per vrouwtje. Bij een omgevingstemperatuur van C worden 237,1 eitjes per vrouwtje afgelegd en bij een temperatuur van 20 C bedraagt het totaal aantal eieren per vrouwtje slechts 126,1. Bij een temperatuur van 10 C legt het lieveheersbeestje geen eieren meer

21 Ook de gemiddelde ovipositie per dag is het grootst bij een temperatuur van 30 C, namelijk 3,2 eitjes per vrouwtje per dag. Bij C en 20 C bedraagt de dagelijkse ovipositie respectievelijk 2,3 en 1,3 eitjes per vrouwtje per dag (Babu & Azam, 1987) Invloed van voedselbron Het totaal aantal eieren dat gelegd wordt is sterk afhankelijk van het dieet van het vrouwtje; gebrekkige voeding veroorzaakt vermindering van de eiproductie (Malais & Ravensberg, 2002). Uit een studie uitgevoerd door Ghorbanian et al. (2011) blijkt dat het totaal aantal eitjes per vrouwtje gemiddeld 433 bedraagt indien de roofkever gevoed wordt met de citruswolluis Planococcus citri (Risso) (Hemiptera: Pseudococcidae). De gemiddelde dagelijkse ovipositie is 3,8 eitjes per vrouwtje per dag. Deze studie werd uitgevoerd bij een temperatuur van 27±1 C en 65±5% RV. Persad & Khan (2002) hebben bij gelijkaardige omstandigheden (27±3 C en 58±3% RV) onderzocht hoeveel eitjes C. montrouzieri legt indien ze gevoed wordt met de wolluis Maconellicoccus hirsutus (Green) (Hemiptera: Pseudococcidae). Zij vonden dat het lieveheersbeestje gemiddeld 118 eitjes aflegde onder deze omstandigheden. 1.4 Biologische bestrijding C. montrouzieri als biologische bestrijder Cryptolaemus montrouzieri is één van de eerste species die als predator ingezet werden om een insectenplaag in de landbouw te bestrijden. De wolluispredator werd voor het eerst geïntroduceerd in Californië (USA) vanuit Sydney (Australië) in 1891 en nadien in Hawaï in Sindsdien werd dit lieveheersbeestje geïmporteerd in meer dan 40 landen in warme gematigde en tropische streken om wolluisplagen te bestrijden (Clausen, 1978). Hoewel dit lieveheersbeestje de voorkeur geeft aan wolluizen, staat de soort bekend als een polyfage predator. Verschillende wolluissoorten worden door C. montrouzieri gegeten. Enkele voorbeelden zijn de citruswolluis Planococcus citri, de langstaartwolluis Pseudococcus longispinus (Targioni-Tozzetti), Pseudococcus calceolariae (Maskell), Maconellicoccus hirsutus (Green) en Phenacoccus gossypii (Townsend & Cockerell). Soms

22 worden ook aan wolluizen verwante soorten gegeten, zoals dopluizen en zelfs bladluizen. Enkele voorbeelden hiervan zijn de hydrangeadopluis Eupulvinaria hydrangeae en Eriococcus spp. (Hemiptera: Eriococcidae) (Fisher, 1963; Babu & Azam, 1987; Heidari & Copland, 1992; Merlin et al., 1996a; Merlin et al., 1996b; Malais & Ravensberg, 2002; Osborne et al., 2004; Chong & Oetting, 2007). Adulten van C. montrouzieri lokaliseren hun prooi aan de hand van visuele en olfactorische prikkels. Vierdestadiumlarven daarentegen kunnen hun prooi enkel waarnemen door fysiek contact (Heidari & Copland, 1992). Eens ze hun prooi gevangen hebben, eten ze deze volledig op. Adulten en jonge larven prefereren gastheereieren en jonge larven. Voor oudere larven maakt het niet uit in welk stadium de wolluizen zich bevinden (Malais & Ravensberg, 2002). Het Australische lieveheersbeestje wordt gebruikt in de vermeerdering (Fisher, 1963; Chong & Oetting, 2007; Mustu et al., 2008; Hodek & Honek, 2009). Deze vorm van biologische bestrijding houdt in dat inheemse of exotische plagen bestreden worden door het loslaten van in het laboratorium gekweekte natuurlijke vijanden (De Clercq, 2011). Cryptolaemus montrouzieri is in België commercieel beschikbaar bij de bedrijven Biobest N.V. (Westerlo, België) en Koppert B.V. (Berkel & Rodenrijs, Nederland) ( Zowel Biobest als Koppert raden aan ongeveer 2 à 3 volwassen lieveheersbeestjes per m² uit te zetten bij een relatief kleine plaagdensiteit. Hoe uitgebreider de plaag, hoe meer predatoren nodig zijn. De lieveheersbeestjes dienen uitgezet te worden op plaatsen met een hoge wolluisdensiteit ( De aanwezigheid van C. montrouzieri larven te midden van wolluiskolonies twee weken na kolonisatie geeft een indicatie van een succesvolle uitzetting. Indien geen larven kunnen teruggevonden worden, moeten nieuwe adulten worden vrijgelaten. Adulten worden uitgezet in plaats van larven omdat deze laatste moeilijker te hanteren zijn. Bovendien zijn de larven ook kannibalistisch waardoor veel mortaliteit optreedt indien grote aantallen in een kleine ruimte bewaard worden. De uitgezette adulten zullen zich verspreiden en op zoek gaan naar wolluiskolonies voor voeding en ovipositie. Binnen 2 generaties van C. montrouzieri zouden de wolluizen onder controle moeten zijn (Fisher, 1963) Voor- en nadelen van exotische biologische bestrijders Zoals reeds eerder aangehaald is C. montrouzieri afkomstig uit Australië (zie 1.2). Wanneer gebruikt in onze streken is het met andere woorden een exoot. Het gebruik van exotische biologische bestrijders heeft grote economische en ecologische voordelen met zich meegebracht. Verschillende uitheemse soorten hebben bijgedragen tot significante

23 onderdrukking van plagen (en onkruiden), zowel in klassieke biologische bestrijding als in vermeerdering. Bovendien heeft de klassieke biologische bestrijding geleid tot de bescherming van biodiversiteit (Van Driesche, 1994; Hoddle, 2004; Van Driesche et al., 2010). Eén van de belangrijkste successen was de introductie van de sluipwesp Apoanagyrus lopezi (De Santis) (Hymenoptera: Encyrtidae) voor de bestrijding van de maniokwolluis Phenacoccus manihoti (Matile-Ferrero) (Hemiptera: Pseudococcidae) in Afrika (Neuenschwander, 1996). Economische voordelen van het gebruik van exotische biologische bestrijders worden niet vaak beoordeeld, maar kosten-batenanalyses zijn uitgevoerd voor verschillende geleedpotige plagen. Zo wordt de verhouding van de baten en de kosten van de hierboven beschreven biologische bestrijding van de maniokwolluis in sub-saharisch Afrika geschat tussen 200:1 en 740:1, afhankelijk van de gebruikte marktprijs van maniok (Zeddies et al., 2001). De gemiddelde kosten-batenverhouding van alle projecten is ongetwijfeld lager. Dit neemt echter niet weg dat alle voordelen van succesvolle projecten belangrijker zijn dan de kosten van onsuccesvolle projecten. Bovendien blijven de economische voordelen van succesvolle biologische bestrijding elk jaar toenemen (Orr, 2009; Hoddle & Syrett, 2002). Eén van de grootste voordelen van biologische bestrijding ten opzichte van chemische bestrijding is het feit dat resistentieontwikkeling vrijwel onmogelijk is. Een bijkomend voordeel is het verminderde gebruik van chemische gewasbeschermingsmiddelen. Dit komt zowel het milieu als de gezondheid van mens en dier ten goede (De Clercq et al., 2011). De potentiële risico s die biologische bestrijding met zich meebrengt, kunnen onderverdeeld worden in 3 categorieën: risico s voor de gezondheid van mens en dier, risico s voor de gezondheid van planten en risico s voor het milieu of de (inheemse) biodiversiteit. De milieurisico s worden meestal als de belangrijkste beschouwd (De Clercq et al., 2011). In het algemeen zijn de gezondheidsrisico s voor mens en dier zeer klein (van Lenteren et al., 2006). De nadelige effecten van biologische bestrijders beperken zich dan ook tot occasionele beten en steken en allergische reacties. Bij de vermeerdering is de kans op blootstelling aan deze risico s het grootst voor personeel dat instaat voor de productie van de bestrijders. Om deze risico s te minimaliseren kunnen echter wel beschermingsmaatregelen worden genomen (De Clercq & Bale, 2011)

24 Uitheemse biologische bestrijders kunnen de gezondheid van planten zowel direct als indirect beïnvloeden. Via interspecifieke competitie en intraguild predatie zou een geïntroduceerde bestrijder andere biologische bestrijdingsprogramma s kunnen verstoren, wat kan resulteren in verminderde plaag- of onkruidbestrijding met schade aan gewassen tot gevolg (van Lenteren et al., 2006). Intraguild predatie wordt door Polis et al. (1989) gedefinieerd als het doden en opeten van soorten die dezelfde voedselbron hebben en dus potentiële concurrenten zijn. Veel geleedpotige natuurlijke vijanden zijn facultatief fytofaag en kunnen dus op directe wijze schade toebrengen aan gewassen. Verschillende soorten van de geslachten Macrolophus, Dicyphus en Nesidiocorus (Hemiptera: Miridae) kunnen planten beschadigen indien hun populatiedensiteiten groot en hun prooien schaars zijn (Albajes et al., 2006; Sanchez, 2008). Toch resulteert niet elke voeding op planten in gewasschade. Verschillende predatoren en parasitoïden voeden zich (bijkomend) met nectar, pollen of plantensappen zonder dat planten daar nadelige effecten van ondervinden (Alomar & Wiedenmann, 1996; Lundgren, 2009). Milieurisico s zijn risico s waarbij introducties van een biologische bestrijder o.a. leiden tot veranderingen in de verspreiding van inheemse soorten, intraguild interacties, overdracht van schadelijke pathogenen naar inheemse soorten en verlies in biodiversiteit (van Lenteren et al., 2006). Elke nieuwe soort die zich weet te vestigen in een ecosyteem wordt verondersteld op een of andere wijze een invloed te hebben. Een worst case scenario is het uitsterven van een niet-doelorganimse, wat uiteraard irreversibel is. Alle andere mogelijke invloeden op het milieu kunnen reversibel zijn (De Clercq et al., 2011). 1.5 Kweeksysteem Zoals reeds eerder aangehaald wordt C. montrouzieri gebruikt in de vermeerdering (zie 1.4.1). Om te kunnen concurreren met chemische gewasbeschermingsmiddelen dient de prijs van commerciële biologische bestrijders zo laag mogelijk te zijn en om dit te kunnen verzekeren is het noodzakelijk een efficiënt kweeksysteem van kwaliteitsvolle predatoren te hebben (De Clercq, 2011). Het kweken van elk entomofaag insect omvat 3 biologische factoren die met elkaar interageren: de waardplant, de prooi (meestal de plaag) en de predator of parasiet (Fisher, 1963). Dit wordt ook wel eens een tritrofisch systeem genoemd. Zo n kweeksysteem is vaak arbeidsintensief en de kosten om het op te starten en te onderhouden kunnen hoog oplopen omwille van de specifieke infrastructuur (bijv. klimaatkasten en serres) nodig voor de kweek. Vereenvoudigde kweeksystemen waarbij gebruik gemaakt wordt van artificiële diëten of

25 alternatieve waardplanten en/of prooien zouden de kosten kunnen drukken (De Clercq, 2011). Uit verschillende artikels (Merlin et al., 1996b; Chong & Oetting, 2007; Mustu et al., 2008; Hodek & Honek, 2009; Ghorbanian et al., 2011) blijkt dat C. montrouzieri nog altijd gekweekt wordt met wolluizen die op aardappelen gekweekt worden. Daarom wordt hieronder het kweeksysteem uitgelegd zoals Fisher het in 1963 beschreef. In dit geval worden dus bleke aardappelspruiten gebruikt als alternatieve waardplant voor de citruswolluis (P. citri) die normaal op citrusplanten voorkomt (Fisher, 1963) Aardappelen Wanneer scheuten beginnen te verschijnen worden de aardappelknollen geplant in bakken. Deze bakken worden op rekken geplaatst die voorzien zijn van stroken jute die later zullen dienen als verpoppingplaats voor C. montrouzieri. Voor goede productieresultaten dient de productiekamer een temperatuur te hebben tussen 21 en 26 C en de relatieve vochtigheidsgraad tussen 60 en 84%. Om bleke scheuten te bekomen wordt de productiekamer donker gemaakt eens de scheuten ongeveer 7 cm groot zijn. Wolluizen houden immers meer van bleke aardappelscheuten dan van groene scheuten (Fisher, 1963). Eventueel kan ook gebruik gemaakt worden van pompoenen in plaats van aardappelen (Babu & Azam, 1987; Afifi et al., 2010; Ghafoor et al., 2011) Wolluizen De wolluissoort die zich het beste leent tot het kweken van C. montrouzieri is de citruswolluis Planococcus citri. Zo blijkt uit verschillende artikels dat de citruswolluis vaak gebruikt wordt voor het kweken van C. montrouzieri (Merlin et al., 1996b; Chong & Oetting, 2007; Mustu et al., 2008; Hodek & Honek, 2009, Afifi et al., 2010; Ghorbanian et al., 2011). Redenen hiervoor zijn de kortere levenscyclus, hogere fecunditeit en betere geschiktheid als prooi voor de predator in vergelijking met andere wolluissoorten zoals Pseudococcus calceolariae (Maskell), P. longispinus (Targioni Tozzetti), P. affinis (Maskell) (Hemiptera: Pseudococcidae) (Fisher, 1963)

26 Wolluizen kunnen met succes gekweekt worden in kweekkamers waar de temperatuur varieert tussen 18 en 29 C. De optimale temperatuur om wolluizen te kweken ligt tussen 20 en 24 C. Vrouwelijke wolluizen produceren crawlers (het actieve eerste stadium van wolluislarven) voor een periode van ongeveer 2 weken. De jonge wolluizen worden elke week verplaatst naar een nieuwe bak met aardappelspruiten. Om de verplaatsing van crawlers te stimuleren wordt de lichtintensiteit opgevoerd en de temperatuur verhoogd tot 27 C. Eens de aardappelspruiten geïnfecteerd zijn met de jonge wolluizen wordt een minimumtemperatuur aangehouden van 23 C (Fisher, 1963) Cryptolaemus montrouzieri Wanneer de wolluizen ongeveer 8 dagen oud zijn, worden 30 à 40 C. montrouzieri adulten (15 à 20 vrouwtjes) op elke bak gezet in de verduisterde productiekamer. De wijfjes leggen hun eitjes royaal verspreid op de aardappelspruiten en de bakken. De temperatuur in de productiekamer bedraagt 23 à 24 C. Twaalf dagen later wordt de verduistering van de ramen weggehaald om de adulten te kunnen verzamelen. Deze zijn immers positief fototroop (ze bewegen naar het licht toe). Gedurende de volgende 4 à 5 dagen kan op deze manier ongeveer 70% van de uitgezette adulten verzameld worden. De ontluikende lieveheersbeestjes voeden zich op de onvolwassen wolluizen. Om te vermijden dat de actieve oudere larven de poppen van het substraat duwen, worden stroken jutte aan de rekken gehangen die kunnen dienen als verpoppingplaats. Wanneer de adulten ontluiken wordt de verduistering opnieuw weggehaald en kunnen de lieveheersbeestjes geoogst worden met behulp van een platte trechter en een gekalibreerde plastieken fles. De trechter wordt lichtjes tegen de doek gedrukt en omhoog bewogen. Als de lieveheersbeestjes geraakt worden vallen ze onmiddellijk in de fles. In deze flessen kan C. montrouzieri veilig bewaard worden bij een temperatuur van 15,5 C gedurende 12 tot 18 uur voor vrijlating. De lieveheersbeestjes paren ook in deze flessen. De gemiddelde productie per bak bedraagt 2100 of meer adulten. Ontluikende lieveheersbeestjes worden gedurende een periode van ongeveer 21 dagen verzameld. Wanneer de productie minder dan 2000 adulten per productiekamer bedraagt, worden geen lieveheersbeestjes meer verzameld (Fisher, 1963)

27 2 Planococcus citri 2.1 Taxonomie Superklasse: Hexapoda Klasse: Insecta Orde: Hemiptera Onderorde: Homoptera Subgroep: Sternorrhyncha Superfamilie: Coccoidea Familie: Pseudococcidae Species: Planococcus citri (Risso) 2.2 Verspreiding De citruswolluis is de meest kosmopolitische soort van de Pseudococcidae-familie en kan teruggevonden worden in serres in gematigde streken en in openlucht in streken met een warm klimaat. Omwille van de enorme verspreiding blijft het gissen naar de plaats van oorsprong van deze wolluis (Blumberg & Van Driesche, 2001; Franco et al., 2004). 2.3 Morfologie en levenscyclus Figuur 2-1: Levenscyclus van P. citri. A: Adult vrouwtje, B: Eimassa, C: Eitjes, D-G: Nimfen, H: Adult mannetje (mrec.ifas.ufl.edu) Een volwassen vrouwtje heeft een roze kleur, is vleugelloos en is volledig bedekt door witte wasachtige stof. Op de rand van het lichaam bevinden zich wasdraden (Malais &

28 Ravensberg, 2002; Kerns et al., 2004). Een volgroeide vrouwelijke wolluis is ongeveer 2,5-4 mm lang en 2-3 mm breed. Vaak loopt een donkere lengtestreep over het lichaam (zie Figuur 2-2) (Malais & Ravensberg, 2002). Gedurende haar hele leven zal een wolluis 300 tot 600 eitjes afleggen (Kerns et al., 2004). Het totaal aantal geproduceerde eitjes is vooral temperatuursafhankelijk. Bij temperaturen boven 30 C worden er minder dan 100 eitjes afgelegd terwijl bij een temperatuur van 18 C meer dan 400 worden afgelegd (Copland et al., 1985). De eitjes worden afgelegd in groepjes van 5 tot 20 in eizakjes gemaakt van witte, wollige wasdraden. Ze hebben een roze kleur en na 2 tot 10 dagen komen ze uit. Het eerste nimfaal stadium is zeer actief en wordt crawler genoemd. Crawlers hebben een geel-roze kleur en worden dikwijls terug gevonden in groepen op de eizakjes of rond de klieren van een citrusvrucht (Kerns et al., 2004). Figuur 2-2: Vrouwtje en nimfen van P. citri (mrec.ifas.ufl.edu) Het aantal nimfale stadia is afhankelijk van het geslacht. Vrouwelijke wolluizen hebben 3 nimfale stadia en mannelijke wolluizen hebben er 4. Bij de mannetjes vormen het derde en vierde nimfaal stadium respectievelijk het prepop- en het popstadium (Gullan, 2000; Malais & Ravensberg, 2002; Kerns et al., 2004). Elk nimfaal stadium duurt 7 tot 16 dagen. Vrouwelijke nimfen lijken op een adult vrouwtje (zie Figuur 2-2) terwijl de mannelijke nimfen langwerpiger zijn. Mannelijke wolluizen ontluiken na 7 tot 14 dagen en lijken op langwerpige muggen met staartdraden (zie Figuur 2-3). Ze hebben gewoonlijk een lengte van ongeveer 4,5 mm (Kerns et al., 2004). Onder optimale omstandigheden zal een citruswolluis zich ontwikkelen van ei tot reproductief volwassen adult in ongeveer 30 dagen (Kerns et al., 2004)

29 Figuur 2-3: Mannetje van P. citri (Kerns et al., 2004) 2.4 Schade De citruswolluis is een zeer polyfage plaag in verschillende teelten (citrus, druiven, koffie en sierteelt) (Bierl-Leonhardt et al., 1981; Kerns et al., 2004; Afifi et al., 2010; Demirci et al., 2011; Ghorbanian et al., 2011). Deze plaag voedt zich door floëemsap op te zuigen uit stengels, takken en bladeren. Dit kan resulteren in verwelkte, vervormde en vergeelde (chlorotische) bladeren, het afvallen van bloemen, jonge vruchten en bladeren, groeivertraging en af en toe het afsterven van geïnfecteerde planten of plantendelen (Bierl- Leonhardt et al., 1981; Kerns et al., 2004; Demirci et al., 2011). Ze scheiden grote hoeveelheden honingdauw af dat als groeimedium dient voor roetdauwschimmels (Cloyd, 2003; Kerns et al., 2004; Demirci et al., 2011). Bovendien zorgt dit ook voor een verminderde fotosynthesecapaciteit waardoor de kwaliteit van de vruchten en de vitaliteit van de bomen dalen (Kerns et al., 2004; Demirci et al., 2011). Planococcus citri is tevens een vector van verschillende virusziekten in de druiventeelt en wordt daarom zelfs bij lage infectieniveaus beschouwd als een gevaarlijke plaag (Demirci et al., 2011). 2.5 Bestrijding Chemische bestrijding van de citruswolluis is moeilijk omwille van de was die de eitjes en de vrouwelijke adulten bedekt. Daarom wordt meer en meer gebruik gemaakt van biologische bestrijding (Kerns et al., 2004; Afifi et al., 2010; Demirci et al., 2011; Ghafoor et al., 2011, Ghorbanian et al., 2011). Toch zijn er in België nog steeds chemische

30 gewasbeschermingsmiddelen beschikbaar voor de bestrijding van wolluizen in siergewassen (zie Tabel 2-1). Tabel 2-1: Lijst met middelen tegen wol-, dop- en schildluizen in siergewassen (Van Remoortere, 2011) Actieve stof Product Imidacloprid Confidor 200 SL Bazooka Belem Kohinor 200 SL Provado Ultra Warrant 200 SL Lambda-cyhalothrin Karate Zeon Ninja Thiacloprid Calypso Cypermethrin Cyperstar Cytox Sherpa 200 EC Insecticide 10 ME Deltamethrin Decis EC 2.5 Patriot Splendid Methiocarb Mesurol SC 500 Spirodiclofen Envidor Spirotetramat Movento Parasitoïden zorgen voor een uitstekende bestrijding indien ze niet verstoord worden door insecticide behandelingen (Kerns et al., 2004). Bij de firma Koppert zijn twee soorten sluipwespen (Hymenoptera: Encyrtidae) beschikbaar voor de bestrijding van de citruswolluis: Anagyrus pseudococci (Girault) en Coccidoxenoides perminutus (Timberlake). Ook andere sluipwespen zoals Leptomastidea abnormis (Girault) en Leptomastix dactylopii (Howard) zijn bruikbaar voor de bestrijding van de citruswolluis (Chong & Oetting, 2007). Ook entomopathogene schimmels zouden eventueel kunnen gebruikt worden ter bestrijding van de citruswolluis. Demirci et al. (2011) behaalden immers veelbelovende resultaten in hun onderzoek met de schimmel Isaria farinosa (Holmsk.) Fries. Uiteraard kan ook Cryptolaemus montrouzieri gebruikt worden voor de bestrijding van de citruswolluis. Zoals reeds aangehaald is deze predator commercieel beschikbaar bij de bedrijven Biobest en Koppert

31 Deel III Materiaal en methoden

32 3 Kweek 3.1 Cryptolaemus montrouzieri Aan het Laboratorium voor Agrozoölogie van de Universiteit Gent worden 2 kweken van C. montrouzieri onderhouden: één waarbij de lieveheersbeestjes gevoed worden met citruswolluis (P. citri ) en één waarbij ze gevoed worden met een mengsel van diepgevroren E. kuehniella eitjes en diepgevroren bijenpollen. Beide kweken gebeuren bij een temperatuur van 25 ± 1 C, een relatieve vochtigheid van 75 ± 5% en een fotoperiode van 16 uur licht en 8 uur duisternis. Tevens worden beide kweken op exact dezelfde wijze onderhouden met als enige verschil het voedsel dat wordt toegediend. Adulten worden per generatie in plastic dozen geplaatst met een grondoppervlak van 17 bij 30 cm en een hoogte van 9 cm. Zowel op de bodem als onder het deksel wordt keukenpapier gelegd om de kweek proper te kunnen houden. In het deksel is een groot gat gemaakt ter verluchting. Het keukenpapier onder het deksel zorgt er tevens voor dat de lieveheersbeestjes niet kunnen ontsnappen. De dozen zijn voorzien van 2 plastic schaaltjes. Eén van de schaaltjes bevat vochtig watten en doet dienst als waterbron. Het andere schaaltje wordt gevuld met het mengsel van E. kuehniella eitjes en bijenpollen. In elke doos wordt ook een schuilplaats gecreëerd voor de lieveheersbeestjes, namelijk een lege rol keukenpapier met daarin een vel gedeeltelijk opgerold keukenpapier. Bij de kweek op P. citri worden aardappelscheuten met wolluizen in de doos gelegd als voedsel. In de dozen van beide kweken ligt ook nog een stukje watten waarin de wolluispredator zijn eitjes aflegt. Om ervoor te zorgen dat de lieveheersbeestjes hun eitjes niet afleggen in de eizakjes van de wolluizen worden deze verwijderd alvorens de aardappelscheuten in de dozen worden gelegd. Het watten met eitjes van C. montrouzieri wordt in petrischalen geplaatst met een diameter van 14 cm en een hoogte van 1,5 cm. De bodems van deze schalen zijn bedekt met een op maat geknipt vel keukenpapier. In de petrischalen bevindt zich een schaaltje met vochtig watten en van zodra de larven uit de eitjes ontluiken, wordt voedsel aan de petrischalen toegediend. Elke maandag, woensdag en vrijdag wordt het voedsel ververst, het schaaltje met watten bevochtigd, het watten met C. montrouzieri eitjes overgeplaatst en een nieuw stukje watten als ovipositiesubstraat aangeboden

33 Figuur 3-1: Klimaatskast (links), kweek van C. montrouzieri op bijenpollen en E. kuehniella eitjes (rechts boven) en kweek van C. montrouzieri op wolluizen (rechts onder) 3.2 Planococcus citri De citruswolluis wordt aan het Laboratorium voor Agrozoölogie van de Universiteit Gent gekweekt op bleke aardappelscheuten. Voor deze kweek worden geen klimaatskasten gebruikt met als gevolg dat de temperatuur en relatieve vochtigheid niet geregeld zijn. De kweek wordt in donkere kasten gehouden om de aardappelscheuten bleek te houden. Aardappelen met wolluizen, oorspronkelijk afkomstig van de firma s Biobest N.V. (Westerlo, België) en Koppert B.V. (Berkel & Rodenrijs, Nederland), worden in plastic dozen geplaatst met een grondoppervlak van 17 bij 30 cm en een hoogte van 9 cm. Ook bij deze dozen werd een verluchtingsgat gemaakt in het deksel. Keukenpapier wordt gebruikt om de dozen zo proper mogelijk te houden en ontsnapping van de wolluizen te voorkomen. Nieuwe aardappelscheuten worden in de dozen geplaatst wanneer geïnfecteerde aardappelen verzameld worden voor de kweek van C. montrouzieri of wanneer oude aardappelen verwijderd worden. Elke maandag, woensdag en vrijdag wordt de wolluiskweek gecontroleerd

34 4 Experimenten Om het kweeksysteem van C. montrouzieri te vereenvoudigen werd gezocht naar manieren om het gebruik van wolluizen te elimineren. Eerst en vooral werden alternatieve voedingsbronnen voor het lieveheersbeestje bestudeerd. Drie verschillende diëten (E. kuehniella eitjes, bijenpollen en een mengsel van E. kuehniella eitjes en bijenpollen) werden vergeleken met de natuurlijke prooi (citruswolluis). Ten tweede werd gezocht naar een alternatief ovipositiesubstraat. Bij het huidige kweeksysteem is men immers afhankelijk van de eizakjes van de wolluizen. Ook werden testen uitgevoerd om het gastheerbereik ( host range ) van C. montrouzieri te onderzoeken, m.a.w. om te bepalen in hoeverre de roofkever in staat is andere organismen als prooi te gebruiken. Volgende insecten werden daarbij getest als prooi: de erwtenbladluis Acyrthosiphon pisum (Harris) (Hemiptera: Aphididae), de Californische trips Frankliniella occidentalis (Pergande) (Thysanoptera: Thripidae) en de grote wasmot Galleria mellonella (Linnaeus) (Lepidoptera: Pyralidae). 4.1 Invloed van dieet op ontwikkeling en reproductie Het doel van deze proef was de invloed van 4 verschillende voedingsbronnen nagaan op de ontwikkeling en de reproductie van C. montrouzieri. Volgende voedingsbronnen werden daarbij gebruikt: diepgevroren bijenpollen, diepgevroren E. kuehniella eitjes, een mengsel van bijenpollen met E. kuehniella eitjes (gelijke volumeverhouding) en citruswolluizen. Zowel de diepgevroren eitjes van E. kuehniella als de diepgevroren bijenpollen werden geleverd door de firma Koppert B.V.. De bijenpollen werden fijngemalen met een koffiemolen en vermengd met de E. kuehniella eitjes in een 1:1 volumeverhouding. Dit experiment werd uitgevoerd bij een temperatuur van 25 ± 1 C, een relatieve vochtigheid van 75 ± 5% en een fotoperiode van 16 uur licht en 8 uur duisternis. De lieveheersbeestjes (2 e generatie gekweekt op citruswolluis) kregen in alle levensstadia ad libitum voeding. Onbeperkte voeding werd verzekerd door elke dag vers voedsel en water aan te bieden. De E. kuehniella eitjes en het mengsel van pollen en E. kuehniella eitjes werden uitgestrooid op de bodem van de petrischaal waarin de lieveheersbeestjes verbleven

35 4.1.1 Ontwikkeling De ontwikkelingsduur van de 4 larvale stadia (L1, L2, L3 en L4) en het popstadium werd bepaald. Aangezien het onderscheid tussen het prepopstadium en het popstadium nauwelijks te bepalen valt, worden deze stadia samen als popstadium beschouwd. De totale ontwikkelingsduur in dit onderzoek is de duur vanaf het uitkomen van de eitjes tot en met het einde van het popstadium. Eitjes (2 e generatie) werden verzameld van C. montrouzieri (1 e generatie) gekweekt op citruswolluis. Van zodra deze eitjes uitgekomen waren, werden 200 L1-larven verzameld en verdeeld over de 4 verschillende diëten. Voor elk dieet werd dus gestart met 50 L1-larven. De larven werden afzonderlijk in kleine petrischalen (diameter 9 cm en hoogte 1,5 cm) geplaatst. Larven die na 1 dag gestorven waren, werden vervangen door nieuwe (net uitgekomen) larven. Dit omdat deze mortaliteit te wijten is aan manipulatie van de larven. Elke petrischaal werd voorzien van een op maat geknipt vel keukenpapier en een schaaltje met vochtig watten. Dagelijks werden de petrischaaltjes gecontroleerd op larvale vervellingen en ook de verpopping werd nagegaan. Eveneens werden het tijdstip van ontluiken van de adult en de eventuele mortaliteit genoteerd. Eens de lieveheersbeestjes het popstadium bereikt hadden, werd geen voedsel meer toegediend. Pas ontpopte adulten werden gedurende 1 dag uitgehongerd, in aanwezigheid van water, waarna hun gewicht en geslacht werden bepaald. Nadien kregen ze terug voedsel en werd de reproductie onderzocht Reproductie In dit experiment werden de volgende reproductieparameters nagegaan: de preovipositieperiode (tijd tussen het ontluiken van het wijfje en haar eerste ovipositie), het aantal afgelegde eitjes, de dagelijkse ovipositie, de incubatieperiode van de eitjes en het ontluikingspercentage. Wegens de duur en de omvang van het experiment werd de ovipositie nagegaan voor de eerste 30 dagen van de ovipositieperiode waarna het experiment afgebroken werd. Koppeltjes werden gevormd met de ontloken adulten van de ontwikkelingsproef, na bepaling van hun gewicht en geslacht. De vorming van de koppeltjes gebeurde op basis van de beschikbaarheid van mannetjes en vrouwtjes. Zo werd het eerst ontpopte mannetje gekoppeld met het eerst ontpopte vrouwtje. De koppeltjes werden afzonderlijk geplaatst in kleine petrischaaltjes voorzien van een op maat geknipt vel keukenpapier, een schaaltje met vochtig watten en een stukje watten dat dienst deed als ovipositiesubstraat. Elke dag werd verse voeding en vers water aangeboden aan de koppeltjes. Wolluizen werden toegediend