Als de werkelijkheid onbegrijpelijk wordt

Transcriptie

1

2 Als de werkelijkheid onbegrijpelijk wordt

3 Deze bladzijde is met opzet leeg gelaten

4 Als de werkelijkheid onbegrijpelijk wordt Alles over schizofrenie en andere psychotische stoornissen Lex Wunderink, psychiater

5

6 Inhoud Inleiding 7 Wat is schizofrenie? 9 Wat is een psychose? 17 De symptomen van schizofrenie 23 De sociale verschijnselen van schizofrenie 41 De oorzaak van schizofrenie 47 Het stellen van de diagnose 55 Behandeling 63 Met naam en toenaam 83 Gebruikte termen 85 Literatuur 89 Adressen 91 Register 95

7

8 7 Inleiding Dit boek is bedoeld voor mensen die meer willen weten over schizofrenie en andere psychotische stoornissen. In beknopte bewoordingen wordt een overzicht gegeven van de belangrijkste informatie over deze ziektebeelden: de symptomen, de achtergronden, diagnostiek en behandeling. Het boek is in de eerste plaats geschreven voor mensen die schizofrenie of een andere psychotische stoornis hebben. Goede informatie kan helpen de juiste maatregelen te nemen om de gevolgen van de ziekte zoveel mogelijk te beperken. Dit boek bevat daarnaast ook nuttige informatie voor familieleden van patiënten met schizofrenie of een andere psychotische stoornis. De naaste omgeving is dikwijls onvoldoende op de hoogte van de bijzonderheden van deze ziekten. Dat leidt vaak tot problemen in de onderlinge verstandhouding. Nog veel te vaak is er sprake van onnodig misverstand en onbegrip, en worden de gevolgen van de ziekte miskend als onwil, luiheid of gebrek aan doorzettingsvermogen. Verder is dit boek een geschikte informatiebron voor hen die in hun beroep te maken hebben met mensen met schizofrenie of een andere psychotische stoornis. Zij kunnen met behulp van dit boek de verschijnselen van schizofrenie en andere psychotische stoornissen eerder herkennen en hun omgang met mensen die zo n aandoening hebben, verbeteren. Tijdige herkenning van een psychotische stoornis of beginnende schizofrenie is van belang, want hoe eerder de ziekte wordt herkend, hoe beter de vooruitzichten. Bovendien is het vaak niet de patiënt zelf, maar diens omgeving die de eerste verschijnselen opmerkt. De in dit boek gebruikte voorbeelden zijn door de auteur bedacht. Eventuele gelijkenissen of overeenkomsten met de werkelijkheid berusten op toeval.

9

10 9 Wat is schizofrenie? De term schizofrenie is bedacht door een van de grondleggers van de psychiatrie, Eugen Bleuler (1908). Het woord stamt af van het Griekse schizein (splijten) en phrèn (gevoel, verstand). Je zou schizofrenie dus kunnen vertalen als gespleten geest, maar misschien zijn door deze benaming juist misverstanden ontstaan die bijvoorbeeld worden verwoord in bij schizofrenie heb je een gespleten geest, of dan heb je een dubbele persoonlijkheid. Men bedoelde daarmee echter de splijting tussen gevoel en verstand, die bij schizofrenie dikwijls niet meer nauw verbonden zijn, maar los van elkaar geraakt. Daarnaast doelde men ook op het gegeven dat bij schizofrenie innerlijke tegenstrijdigheden in de gedachtegang niet als tegenstrijdig worden ervaren. Er is dan sprake van een eigenaardige stoornis van het logisch denkvermogen, die echter niets met domheid te maken heeft. Ook over de oorzaken van schizofrenie bestaan veel onjuiste veronderstellingen. Zowel familieleden als patiënten hebben vaak het idee dat de ziekte wordt veroorzaakt door emotioneel moeilijk te verwerken of schokkende gebeurtenissen in de jeugd, door een hersenschudding of klap op het hoofd, of door bijzonderheden in de opvoeding, zoals overbezorgdheid van de moeder en te veel betutteling. In vroeger tijden, en vooral in andere culturen ook nu nog, wordt de ziekte gezien als het werk van kwade geesten of duivels die bezit nemen van het slachtoffer. Ook andere verklaringen worden soms met overtuiging aangehangen, zoals overgevoeligheid voor chemische stoffen in de voeding of in het milieu. Voor al dit soort verklaringen bestaat geen enkele wetenschappelijke aanwijzing. Schizofrenie is een ziekte van de hersenen, waarvan de oorzaak nog grotendeels onbekend is. De hersenen zijn het orgaan waarin ons gevoelsleven, onze wil, ons denken, waarnemen en begrijpen van de wereld en onszelf, zich afspelen. Ook het maken van plannen, het sturen van onze handelingen, het regelen van onze beweeglijkheid en activiteit, en het oplossen van problemen, zijn taken van de hersenen. Al deze functies moeten dan ook nog in de juiste samenhang worden uitgevoerd. Bij schizofrenie kunnen een of meer van deze functies en hun onderlinge samenhang in meerdere of mindere mate verstoord zijn. Vóórkomen van schizofrenie Meestal doet de ziekte schizofrenie zich voor het eerst voor op jongvolwassen leeftijd, tussen de 15 en 35 jaar, vaker bij manopenbaart zich op jongvolwassen leeftijd

11 10 spreekuur thuis nen dan bij vrouwen in een verhouding van ongeveer 3 staat tot 2. De gemiddelde leeftijd waarop schizofrenie voor het eerst optreedt, is 25 jaar. Bij mannen openbaart de ziekte zich gemiddeld enkele jaren eerder dan bij vrouwen. In sommige gevallen kan schizofrenie ook beginnen op jongere of oudere leeftijd (vanaf ±10 jaar tot ±60 jaar). Schizofrenie is een ziekte die vaker voorkomt dan de meeste mensen denken. Ongeveer 1 op de 100 mensen krijgt schizofrenie. Het aantal nieuwe gevallen per jaar bedraagt ongeveer 2 per inwoners tussen 15 en 55 jaar. Voor heel Nederland betekent dat bijna 2000 nieuwe gevallen per jaar. Naar een voorzichtige schatting lijden in ons land zo n mensen aan schizofrenie. Het merendeel van de mensen met schizofrenie krijgt te maken met een of enkele opnames in een psychiatrisch ziekenhuis, en kan met enige hulp grotendeels zelfstandig in de maatschappij leven. Een steeds kleiner aantal slaagt daar niet goed in en krijgt te maken met een langdurige opname. Een onbekend maar te groot aantal schizofreniepatiënten leidt een marginaal of zwervend bestaan en er is ook een relatief grote groep patiënten die geen geregeld contact met de hulpverlening heeft. Dit wijst op een gebrekkige aansluiting van de hulpverlening op de behoeften van de patiënten. Er is wat dit betreft nog veel te verbeteren. denkbeelden die afwijken van de werkelijkheid Psychose en psychotische episode Mensen met schizofrenie hebben van tijd tot tijd bijzondere ervaringen. Dat kunnen waanideeën zijn, onwaarschijnlijke of vreemde denkbeelden die niet stroken met de werkelijkheid, of hallucinaties; dat zijn fictieve gewaarwordingen zoals het horen van stemmen, het hebben van visioenen of zeer ongewone gevoelens in het lichaam. Deze verschijnselen van schizofrenie komen zo levensecht over, dat de patiënt meestal niet kan geloven dat het om een bijzondere toestand van de hersenen gaat, die deze zinsbegoochelingen teweegbrengt. De geestestoestand waarin iemand verkeert die bovengenoemde ervaringen heeft, wordt een psychose genoemd. De daarbij behorende verschijnselen heten psychotische verschijnselen, en een periode waarin deze verschijnselen optreden, wordt aangeduid als een psychotische episode. Het vermoeden dat iemand zou kunnen lijden aan schizofrenie ontstaat meestal bij de eerste psychotische episode. De eerste psychose gaat meestal na verloop van tijd voorbij, of wordt minder hevig. In ruim de helft van de gevallen treedt er binnen twee jaar weer een psychotische episode op. Bij ongeveer een derde duurt het langer voor er een tweede psychose optreedt, en bij ongeveer 20% blijft het bij de eerste psychose. De terugkerende psychotische episoden of opflakkeringen die

12 wat is schizofrenie? 11 Marloes Bij de Riagg van een grote stad in het westen van het land komt een telefoontje binnen van een bezorgde man. Hij belt over zijn bovenbuurvrouw. Hij vertelt dat deze jonge vrouw soms dagenlang niet buiten komt, en wanneer zij op straat verschijnt, loopt zij in zichzelf te mompelen, kijkt starend voor zich uit, en reageert niet op een groet. Zij maakt een ongezonde, ondervoede indruk. De reden dat hij nu belt, is dat zij de afgelopen nacht enkele uren achtereen heeft geschreeuwd. Het klonk heel angstig, maar toen hij ging kijken en op de deur klopte, werd er niet opengedaan. Ik besluit te gaan kijken. In de binnenstad klop ik op tweehoog aan. Er is geen bel en het raampje in de deur is gebroken en dichtgetimmerd. Na enig gestommel wordt de deur voorzichtig opengedaan. In de deuropening staat een magere, bleke, jonge vrouw in een wijde grofgebreide trui en ribbroek. Zij kijkt me vragend aan, en als ik mij voorstel en zeg dat ik van de GGZ kom, schudt ze vluchtig mijn uitgestoken hand. Marloes, zegt ze zacht. Ze laat me binnen. Ik volg haar de woning in, via een gangetje naar de woonkamer. In het voorbijgaan zie ik in de ongebruikte, lege keuken wat vervuilde kopjes staan. De woonkamer is kaal. De ongebeitste planken vloer is leeg op de enige voorwerpen in de kamer na: een hoop dekens en kleren tegen de ene muur, en een rijtje boeken tegen de andere. Het zijn de verzamelde werken van Dostojevski. Marloes is zonder mij aan te kijken, met iets afgewend gelaat en het sluike haar half voor de ogen, in kleermakerszit tegenover mij gaan zitten. Ze maakt een vaag gebaar met haar hand om mij uit te nodigen ook te gaan zitten. Zij vraagt mij waarom ik ben gekomen. Terwijl ik ga zitten, zeg ik dat iemand haar vannacht had horen schreeuwen, dat zij in nood leek te verkeren en dat men zich zorgen maakte. Maar zij had niet open gedaan. Vaagjes en met zachte stem zegt zij: Oh, het is al over, en na een lange pauze: Ik heb geen hulp nodig. Zij kijkt mij uit haar ooghoeken even aan. Ik vraag haar waarom zij zo schreeuwde, en dan zegt ze: Ze moeten me met rust laten, ik kan zo mezelf niet zijn, ik heb niemand nodig. Bij doorvragen blijkt dat zij niet de benedenburen bedoelt die haar te veel lastigvallen, maar twee stemmen die vaak tegen haar praten. Het is een jaar geleden in het andere huis begonnen. Daarom was ze verhuisd. Ze had toch ruzie met de huisbaas. De stemmen geven commentaar bij alles wat ze doet, en soms doet ze daarom helemaal niets meer. Ze heeft eens een hele dag onbeweeglijk bij het raam gestaan omdat ze bijna verstard was. De stemmen beheersten haar toen, ze kon niet meer bewegen. Buiten op straat voelt ze zich erg onveilig. De stemmen maken haar gek daar. Ze komt nog maar weinig buiten. Ze moet weer een keer geld halen bij de sociale dienst, maar laatst hebben ze haar weggestuurd omdat er een formulier niet was ingevuld. Ze weet het niet meer precies. Ze eet alleen pindakaas, met een lepel uit de pot. Over zichzelf vertelt ze bij stukjes en beetjes dat ze in de stad is om te studeren; zij is nu twintig jaar. Nadat ze haar vwo-diploma had gehaald, wilde ze lerares Nederlands worden. Het is niet echt gelukt. Ze is hier nu twee jaar; zij heeft geen kennissen of vrienden. Haar ouders wonen in de Betuwe, maar die weten misschien niet waar ze nu woont. Ze heeft het niet doorgegeven toen ze is verhuisd. Misschien heeft ze hen wel een jaar niet gezien. Ze wil liever geen contact. Als ik vraag waarom, geeft ze geen antwoord. Ze weet ook niet hoe het verder moet. Ze wil het t liefst zelf uitzoeken.

13 12 spreekuur thuis de ziekte vaak kenmerken worden met een Engels woord relapses genoemd. Sommige mensen maken veel van zulke relapses mee. De tijd die nodig is om te herstellen na een relapse kan erg lang zijn. Vaak blijven er tussen de psychotische episoden problemen bestaan. Dit kunnen zwakke psychotische verschijnselen zijn, maar ook andere verschijnselen, zoals zich niet goed kunnen concentreren, het dagelijks leven niet goed kunnen aanpakken, minder energie hebben. De verschijnselen die overblijven na de laatste doorgemaakte psychotische episode noemen we restverschijnselen. aankondiging van eerste psychose al vóór de geboorte Voortekenen Bij veel mensen met schizofrenie zijn er enige tijd voor hun eerste psychose al voortekenen van de ziekte te zien geweest. Soms is dat al in de puberteit, zo rond het dertiende jaar, maar soms ook pas enkele weken of maanden voor de eerste psychose. De voortekenen kunnen zijn: terugtrekking uit contact met anderen, schuw gedrag, een beperkte of haperende communicatie, een buitensporige voorliefde voor magische denkbeelden en mystiek, paranormale of religieuze onderwerpen, een verwarde gedachtegang, concentratieproblemen, en dalende schoolprestaties. De eerste gedachte van de omgeving, ook van hulpverleners, is vaak dat het gewone problemen zijn die bij de leeftijd passen, zoals onzekerheid, niet goed in je vel zitten, moeite om zelfstandig te worden. Vaak lijken de eerste problemen op andere psychische aandoeningen, zoals een eet-, angstof dwangstoornis of een depressie. De voortekenen van schizofrenie worden daarom nogal eens voor iets anders aangezien. Het is soms ook niet mogelijk deze voortekenen te onderscheiden van andere aandoeningen. Op dit moment wordt veel onderzoek gedaan naar vroegtijdige herkenning van voortekenen, omdat het belangrijk is de behandeling zo vroeg mogelijk te starten. Oorzaak Nog steeds is niet bekend wat de oorzaak van schizofrenie is en hoe de merkwaardige verschijnselen van de ziekte totstand - komen. Toch is er de laatste jaren veel ontdekt over de achtergronden van schizofrenie en de bijbehorende verschijnselen. We komen steeds meer te weten over de manier waarop de hersenen werken, en hoe bij schizofrenie de werking van de hersenen verstoord kan zijn. Schizofrenie is een ziekte die waarschijnlijk al voor de geboorte ontstaat. Onderzoekers vermoeden dat schizofrenie berust op een ontwikkelingsstoornis van de hersenen, die waarschijnlijk al tijdens de eerste maanden van de zwangerschap optreedt. Deze ontwikkelingsstoornis is voor een deel erfelijk bepaald. Maar daarnaast dragen andere, niet-erfelijke oorzaken aan het ontstaan van de ziekte

14 wat is schizofrenie? 13 bij. Over de aard van deze omgevingsinvloeden is niets met zekerheid bekend. Waarschijnlijk zijn gebeurtenissen en omstandigheden rond de geboorte of in het latere leven wel van invloed op het ontstaan van de ziekte, maar die invloed is niet groot en kan niet als oorzaak worden gezien. Verder is het eigenaardig dat een ziekte die al voor de geboorte zou zijn ontstaan, meestal pas op jongvolwassen leeftijd duidelijke problemen veroorzaakt en dan pas wordt herkend. Er zijn aanwijzingen dat dit te maken heeft met de rijping van de hersenen. De ontwikkeling van de hersenen gaat tot op volwassen leeftijd door. Sommige rijpingsprocessen, waarbij bepaalde delen van de hersenen hun uiteindelijke functie krijgen, vinden pas laat, rond het twintigste levensjaar plaats. Men veronderstelt dat als gevolg van een vroege ontwikkelingsstoornis bepaalde onderdelen van de hersenen niet goed voorbereid zijn op de taak die ze later moeten gaan vervullen. Op jongvolwassen leeftijd blijkt dan pas dat bepaalde onderdelen van het brein hun taak niet aankunnen. De eisen die aan de hersenen worden gesteld om het hoofd te bieden aan allerlei opgaven die met het volwassen worden te maken hebben, zijn op die leeftijd ook nog extra zwaar. Dat zou verklaren waarom een stoornis van de ontwikkeling van de hersenen die heel vroeg in het leven is ontstaan, pas veel later tot uiting komt. Behandeling Schizofrenie is een ziekte die nooit helemaal overgaat. Soms kan het bij een eenmalige psychotische episode blijven, maar kunnen restverschijnselen hinderlijk zijn. In andere gevallen zijn er meermalen psychotische episoden, en is het moeilijk een stabiele situatie te bereiken. Toch kan ook in die gevallen de ziekte uiteindelijk tot rust komen. Daarbij hangt er veel af van een goede behandeling met medicijnen. Op geneesmiddelengebied is er de laatste jaren veel ontdekt. Er zijn geneesmiddelen die een deel van de verschijnselen van schizofrenie verminderen en soms kunnen zij bepaalde verschijnselen zelfs helemaal laten verdwijnen. Geneesmiddelen tegen schizofrenie en psychose heten antipsychotica. De moderne geneesmiddelen tegen schizofrenie worden wegens hun andere werkingsmechanismen atypische antipsychotica genoemd. Deze nieuwe geneesmiddelen zijn minstens zo effectief, en hebben minder bijwerkingen. Het belang van medicijnen wordt vaak onderschat. Hoe eerder de psychose met medicijnen is bestreden, hoe beter de vooruitzichten. Wanneer de psychotische episode nog voortduurt, en de verschijnselen slechts gedeeltelijk verdwijnen, wordt in het algemeen aangeraden zo lang door te gaan met de medicijnen als nodig is om verder herstel te bevorderen, verergering tegen te gaan en terugval te voorkomen. In sommige gevallen blijven verschijnselen aanwezig, en belang van medicijnen vaak onderschat

15 14 spreekuur thuis zal medicatie noodzakelijk blijven. Maar ook wanneer de psychotische episode voorbij is, is het belangrijk nog enige tijd met medicijnen door te gaan om terugval te voorkomen. Dat heet onderhoudsbehandeling. Hoe lang de onderhoudsbehandeling moet duren, hangt van verschillende factoren af. Wanneer er al meer dan één episode is opgetreden wordt aangeraden langdurig door te gaan en niet te stoppen. Men vermoedt namelijk dat terugval een risico inhoudt op restverschijnselen en handicaps. Na een eerste psychose hangt het ervan af of het herstel goed is verlopen. Ook hier geldt dat als er slechts een gedeeltelijk herstel of een terugval optreedt, doorgaan met medicijnen zonder twijfel het beste alternatief is. Na volledig herstel moet de onderhoudsbehandeling een half jaar worden voortgezet. Ook daarna beperkt het doorgaan met medicijnen het terugvalrisico met de helft (bij deze groep patiënten is dat dan ongeveer 14% per jaar). Als het terugvalrisico kan worden afgedekt door tijdige signalering, dus wanneer de behandelend arts een oogje in het zeil kan houden en de patiënt bereid is op tijd aan de bel te trekken als het misgaat, kan men ook proberen te stoppen. Bij deze stabiel herstelde patiënten is de kans dat dit lukt zonder terugval gedurende de eerste 18 maanden ongeveer 20%. Wanneer het lukt om te stoppen, is dat niet alleen psychologisch van belang, maar ook om het risico van bijwerkingen te voorkomen. En wanneer een terugval optreedt, weet men in elk geval zeker dat men de medicatie niet voor niets gebruikt. Zonder overleg stoppen met medicijnen is begrijpelijk, maar daarom niet minder gevaarlijk. Veel mensen willen om goede redenen wel eens stoppen met hun medicijnen: uit tegenzin om iets in te nemen of vanwege de bijwerkingen. Vaak is er wel een mouw aan te passen, bijvoorbeeld door een ander geneesmiddel of dosisvermindering. Maar als je wil stoppen, heb je je psychiater juist meer nodig, omdat het risico op terugval is dan minstens tweemaal zo groot is. De moderne medicijnen tegen schizofrenie hebben overigens andere bijwerkingen dan de ouderwetse geneesmiddelen. Hierdoor is het aantal mensen dat met de medicijnen wil stoppen, wel iets afgenomen. Naast medicatie hebben mensen met schizofrenie ook baat bij andere behandelvormen. De belangrijkste behandelvormen waarvan de gunstig effecten bewezen zijn, zijn cognitieve gedragstherapie bij verschijnselen die niet verdwijnen met medicijnen, en psychoeducatie (voorlichting), ook voor familieleden. Verder is het organiseren van een samenhangende zorg onder de regie van een team van hulpverleners die ook actief voor mensen blijven zorgen als die afhaken uit de zorg, van groot belang. Deze vorm van hulpverlening staat bekend onder de naam Assertive Community Treatment (ACT). Zo n team is goed op de hoogte van de hele situatie waarin iemand

16 wat is schizofrenie? 15 verkeert, en alle nodige hulp is daar te krijgen, van een opname tot thuiszorg. Ook is de hulp gericht op problemen in het dagelijks leven, zoals bijvoorbeeld in het geval van een ruzie met de huisbaas of een drugsverslaafde vriend. Vaak zijn kleinere gebeurtenissen de oorzaak van terugval in een psychotische episode. Op dat moment moet je ergens terechtkunnen, zonder dat je je hele leven opnieuw moet vertellen aan een onbekende hulpverlener. Drugs verergeren het probleem Drugs worden veel gebruikt door schizofreniepatiënten. Dit heeft te maken met de leegte en de verveling die zij als gevolg van de ziekte ervaren. Tijdens gebruik van drugs voelen zij zich weer even wat beter. Het is echter bekend dat drugs de verschijnselen van schizofrenie, zoals waanideeën en stemmen, kunnen versterken. Misschien is het zelfs zo dat drugsgebruik bij mensen met een kwetsbaarheid voor schizofrenie de eerste psychose kan losmaken. Dat zou vooral voor cannabis, maar ook voor speed en cocaïne kunnen gelden. Omdat jonge mannen meer cannabis gebruiken dan jonge vrouwen, wordt wel eens gedacht dat dit de oorzaak is van het feit dat schizofrenie vaker voorkomt bij mannen dan bij vrouwen. Gebruik van cannabis en andere drugs wordt daarom dringend afgeraden, zeker aan mensen die psychotisch zijn geweest. Het antipsychoticum waarmee bij mensen met schizofrenie die verslaafd zijn aan drugs vaak de beste resultaten worden geboekt, is het middel clozapine (Leponex). Ingrijpende gevolgen De mensen die schizofrenie krijgen, zijn meestal jong. De eerste psychose trekt vaak een streep door hun toekomstplannen. Dikwijls blijkt het afmaken van school of studie, het opbouwen van een relatie, het functioneren op het werk een onmogelijke opgave. Om gezondheidsredenen wordt dikwijls van opleiding of werkkring veranderd. Schizofrenie is een belangrijke oorzaak van arbeidsongeschiktheid. De meeste mensen met schizofrenie ervaren wel enige moeilijkheden in het dagelijks leven. In dit verband spreken we over sociale beperkingen. Deze beperkingen kunnen betrekking hebben op de verzorging van zichzelf, sociale contacten en relaties, werk en vrijetijdsbesteding. De mate waarin men beperkingen ondervindt, verschilt van persoon tot persoon. Schizofrenie is een ingrijpende ziekte, die veel schade berokkent aan de mensen die aan de ziekte lijden. Ook voor familieleden betekent schizofrenie bij een gezinslid een zware belasting, zowel op emotioneel vlak als op het vlak van de extra zorg die nodig is, en de moeite die het helaas nog maar al te vaak kost om goede professionele zorg te krijgen. De directe kosten die de ziekte veroorzaakt, de medizeer nadelige invloed sociale beperkingen

17 16 spreekuur thuis sche kosten, en de indirecte kosten, vooral door het wegvallen van arbeidsproductiviteit, betekenen een aanzienlijke belasting voor de samenleving als geheel. Het voorkómen van onnodig leed door een goede en snel reagerende hulpverlening met oog voor de behoeften en wensen van de patiënten én familieleden, is daarom een belangrijke maatschappelijke opdracht voor de geestelijke gezondheidszorg. Deze instellingen worden zich hiervan de laatste jaren meer bewust, mede door de toegenomen mondigheid van patiënten en familieleden, die zich hebben georganiseerd in verenigingen als Anoiksis (patiënten) en Ypsilon (familieleden).

18 17 Wat is een psychose? De bijzondere ervaringen en belevingen treden bij schizofrenie meestal niet voortdurend op, maar in periodes of in episoden. Dat geldt ook voor de andere psychotische stoornissen. Bij al deze aandoeningen komen psychotische episoden voor. In het spraakgebruik spreekt men dan meestal gewoon over een psychose en de daarbij behorende verschijnselen heten psychotische verschijnselen. Voordat we in de volgende hoofdstukken dieper ingaan op deze verschijnselen, is het goed even stil te staan bij het begrip psychose. Korte omschrijving Als de wereld een chaos is, of als je zintuigen je bedriegen, je gedachten op het verkeerde spoor raken, dan is er sprake van een psychose. Een psychose is in feite de aanduiding van een psychische toestand, dus eigenlijk niet de naam van een ziekte. Toch wordt in het spraakgebruik met de term psychose wel vaak bedoeld dat iemand schizofrenie of een andere psychotische stoornis heeft, omdat al die aandoeningen met periodieke psychotische verschijnselen gepaard gaan. Maar eigenlijk is een psychose een toestand waarbij het ervaren, het begrijpen en het waarnemen van de werkelijkheid, van je omgeving, maar vooral ook van jezelf, je eigen gedachten en gevoelens, op een of andere manier verstoord is. We spreken daarom van een gestoorde beleving van de werkelijkheid of van gestoorde realitytesting (realiteitstoetsing). Iemand die een psychose heeft, vat de werkelijkheid en zichzelf heel anders op dan hij onder normale omstandigheden zou doen. Ook het begrijpen van de rol en de bedoelingen van andere mensen verloopt vaak niet goed. De verschijnselen van een psychose worden later nog uitgebreid besproken. Hieronder volgen de meest duidelijke verschijnselen met een korte toelichting. Wanen Dit zijn overtuigingen die niet stroken met de werkelijkheid, maar waaraan toch hardnekkig vastgehouden wordt. Voorbeelden: iemand meent door voorbijgangers te worden bekeken en uitgelachen; iemand denkt door zijn benedenbuurvrouw met laserstralen te worden bestraald waardoor zijn gedachten worden beïnvloed; iemand meent door het gat in de ozonlaag op aarde te zijn geland om een speciale missie te volbrengen in opdracht van een buitenaardse beschaving. Hallucinaties Dit zijn zintuiglijke waarnemingen zonder de bijbehorende de beleving van de werkelijkheid is gestoord

19 18 spreekuur thuis prikkel uit de omgeving of het eigen lichaam. Voorbeelden: iemand hoort een stem die zijn doen en laten becommentarieert; iemand ziet een eigenaardig lichtschijnsel uit de ogen van sommige mensen stralen; iemand voelt zich meermalen door een onzichtbare arm vastgegrepen en achterover geduwd; iemand voelt een bromvlieg in zijn schedel rondvliegen. Onsamenhangende spraak Het praten van de patiënt is niet meer te begrijpen door het springen van de hak op de tak, haperende en door elkaar gehaalde zinsbouw, het gebruik van zelfverzonnen woorden, een letterlijk gebruik van beeldspraken en algemene begrippen, het ontbreken van een lijn in het verhaal, een uitgesproken wijdlopigheid, of het telkens herhalen van brokstukken van zinnen. Chaotisch of catatoon gedrag Bij chaotisch gedrag is in het doen en laten van de patiënt geen lijn te ontdekken, het handelen is volkomen ongericht, doelloos of inefficiënt. Vormen van catatoon gedrag zijn zinloze herhalingen van handelingen of bewegingen, stokkende bewegingen, verstarde houdingen, en ongerichte en doelloze motorische opwinding. geen eenvoudige oorzaak van buitenaf Stemmen horen, lichten zien Oorzaken Kort gezegd is bij een psychose sprake van een stoornis van de signaalverwerking in de hersenen. Dat kan door verschillende oorzaken teweeg worden gebracht: drugs, bepaalde vormen van epilepsie, hersentumoren en vele andere ziekten die de hersenfunctie aantasten. Ook langdurige afzondering in een extreem prikkelarme omgeving kan bij gezonde mensen een psychose veroorzaken. Bij sommige mensen kan extreme stress voorbijgaande psychotische verschijnselen oproepen. Iedereen is in een psychotische toestand te brengen met behulp van drugs als LSD (trips). Zo n psychose gaat dan weer voorbij als het middel is uitgewerkt, hoewel sommige mensen nog lang last houden van naverschijnselen zoals flashbacks en een leeg gevoel. Bij schizofrenie ontstaat de psychose echter niet door een eenvoudige oorzaak van buitenaf, maar waarschijnlijk door gebrekkig of anders functioneren van bepaalde netwerken van zenuwcellen (neurale circuits). Wel kan drugsgebruik het ontstaan van de psychotische verschijnselen bij schizofrenie vervroegd uitlokken en de verschijnselen versterken. Niet alle eerste psychotische episoden zijn dus eerste psychotische episoden van schizofrenie. In het hoofdstuk Het stellen van de diagnose wordt het verschil tussen schizofrenie en andere psychotische stoornissen besproken. Wat maak je mee in een psychose? In een psychose neem je de werkelijkheid meestal op een heel

20 andere manier waar. Zo kun je stemmen horen die je opdrachten geven, of die je doen en laten van commentaar voorzien. Of je ziet dingen die andere mensen niet zien, zoals lichtschijnselen of stralen. Ook kan het gebeuren dat je in een psychose gewone, alledaagse gebeurtenissen heel anders opvat. Kleine dingetjes vallen je op als ongewoon, of passen niet in je verwachtingspatroon. Een blik in de ogen van een voorbijganger, een auto verderop in de straat, de schijnbaar onbetekenende opmerking van je klasgenoot. Je raakt heel erg geboeid door schijnbaar toevallige gebeurtenissen, en voelt aan dat er een eigenaardig verband tussen die gebeurtenissen moet bestaan. Je gaat koortsachtig op zoek naar wat erachter zou kunnen zitten, de verborgen samenhang. Je kunt daar heel achterdochtig van worden. Soms kan dat enorm bedreigende vormen aannemen. Je ziet bijvoorbeeld twee mensen die elkaar een hand geven aan de overkant van de straat. Ze doen dat in jouw ogen dan niet zo - maar, maar je weet ineens heel zeker dat ze net afgesproken hebben dat ze jou willen gaan vermoorden. Allerlei toevallige gebeurtenissen die eerst een bijzondere en fascinerende samenhang vertonen, kunnen ineens omslaan in een angstaanjagende en bedreigende samenzwering tegen jou. De meeste mensen met een psychose stuiten bij het zoeken naar de samenhang van de merkwaardige en ongewone dingen die zij meemaken, vroeg of laat op verklaringen. Dit kan bijvoorbeeld zijn dat je door een goddelijke macht bent uitverkoren om een speciale taak op aarde te volbrengen, of dat je door onbekenden wordt bespioneerd en tegengewerkt in je doen en laten. Dergelijke verklaringen hebben een enorme overtuigingskracht en niets of niemand kan je op andere ideeën brengen. Soms heeft een dergelijke verklaring het karakter van een soort geheimzinnige wetenschap die alleen ingewijden mogen kennen. Daarom zul je daar niet zomaar met iedereen over praten. Bovendien begrijp je vaak wel dat andere mensen er vreemd tegenaan kijken, of dat ze er weinig of geen geloof aan zullen hechten. Ze zouden je misschien ook niet serieus nemen. Omdat je met niemand je ervaringen kunt delen, voel je je in een psychose vaak alleen staan tegenover de wereld. Aan de andere kant voel je je tijdens een psychose vaak bijzonder, alsof je alles weet en kunt, alsof je in het middelpunt van het heelal staat en alles kunt doorzien. Maar heel gemakkelijk kan dit omslaan in het tegenovergestelde: je wordt bedreigd en loopt groot risico vermoord te worden, iedereen let op je en je wordt overal gevolgd met camera s; je gedachten worden afgetapt en je wordt bestuurd als een willoze robot. Een psychose gaat vaak gepaard met opwinding, dadendrang, angst, gelukzalige gevoelens, gevoelens van eenzaamheid en wat is een psychose? 19

21 20 spreekuur thuis andere heftige en overrompelende emoties. Het gedrag kan tijdens een psychose dan ook heel sterk door emoties worden beheerst. Dat kan riskante situaties opleveren. De emoties zijn soms heel intens en de inschatting van gevaar of risico is vaak minder goed tijdens een psychose. Het is vaak alsof de gewone beslommeringen van alledag er niet zo veel meer toe doen. Er zijn belangrijker dingen aan de hand, die met voorrang moeten worden afgehandeld. Jammer is het, en ook een groot probleem voor de hulpver - lening aan mensen met schizofrenie, dat mensen die een psychose hebben vaak zelf denken dat er niets aan de hand is. Dat wordt gebrek aan ziektebesef genoemd. Vaak willen deze mensen het helemaal zelf oplossen, en ook geen medicijnen nemen. Dat maakt de vooruitzichten van deze mensen ongunstig. Roger Mevrouw de Roode heeft voor haar zoon Roger (twintig jaar) een afspraak gemaakt met de psychiater van de Riagg. Samen zitten zij in de wachtkamer. Als ik hen binnenroep in de spreekkamer, volgt Roger zijn moeder. Hij kijkt schichtig om zich heen en maakt soms geluidloze beweginkjes met zijn mond, alsof hij iets wil zeggen. Daarbij zoekt hij echter geen oogcontact. Als beiden zijn gaan zitten, zeg ik: Nou, Roger, je moeder heeft een afspraak gemaakt om eens te komen praten. Zou je mij misschien kunnen vertellen wat de reden is van jullie komst? Roger kijkt mij heel even aan, dan zijn moeder, en dan, naar de grond kijkend, antwoordt hij met een zachte stem: Het gaat de laatste tijd niet goed met mij, hè, ik ben een beetje ziek de laatste tijd, hè, heel erg depressief, ja, depressief. Zijn moeder vult aan: Ja, Roger is de laatste tijd heel erg depressief geweest... het is al een tijd moeilijk, maar de laatste tijd gaat het helemaal niet meer... hij ligt de hele dag in zijn bed en hij wil er niet uitkomen... en is heel erg snel geprikkeld, hij wordt heel erg boos... ja, t is een heel erg lieve jongen hoor, hij is zo goed voor iedereen, eigenlijk te goed, maar de laatste tijd is hij van slag en kan hij zo tegen mij tekeer gaan. Ik besluit het verdere verhaal van Roger en zijn moeder ook aan te horen. Met goedvinden van Roger vraag ik eerst wat achtergrondinformatie aan zijn moeder. Roger is enig kind. Toen hij drie jaar oud was, scheidden zijn ouders. Roger bleef bij zijn moeder en heeft zijn vader na de scheiding nooit meer gezien. Toen Roger naar de kleuterschool ging, ging zijn moeder werken als administratief medewerkster op een ministerie. Alles ging goed met Roger, totdat hij in de vierde, begin vijfde klas van de havo zat. Hij was toen zestien jaar. Samen met één van zijn vrienden hield hij zich toenemend bezig met mystiek, boeddhisme, occulte krachten en dergelijke. Met deze vriend ontstond er een relatie die in de ogen van anderen wel heel intensief leek; zij hadden onderonsjes waar anderen niet veel van begrepen. Roger had het gevoel dat zij elkaars gedachten konden lezen. Deze vriend nam geleidelijk afstand van Roger, omdat hij meer tijd aan schoolwerk moest gaan besteden. Rogers schoolprestaties daarentegen gingen achteruit. Hij kon zich op school niet goed meer concentreren. Thuis zat hij vaak

22 wat is een psychose? 21 urenlang alleen op zijn kamer, zonder veel dingen te doen. Op school kwam hij vaak niet opdagen, en volgens zijn moeder zwierf hij dan wat op straat of zat hij gewoon thuis. Vrienden had hij in die tijd niet meer. Hij deed geen eindexamen, en was ongeveer een jaar lang thuis. Zijn moeder maakte zich steeds meer zorgen, maar Roger wilde niet naar de Riagg. Roger wilde wel op kamers gaan wonen, en hij vond een kamer op loopafstand van zijn moeders huis. De buren klaagden bij moeder over de herrie die hij s nachts maakte met zijn muziekinstallatie. In zijn huis was het een bende, en hij zorgde niet goed voor zichzelf. Vaak kwam hij bij zijn moeder eten. Soms vond hij ergens werk via een uitzendbureau, maar dat hield hij meestal maar een paar dagen vol. Ten slotte gaf hij de moed op en ging weer bij zijn moeder wonen. Dat is nu een jaar geleden. De laatste tijd ontstaan er steeds meer conflicten tussen Roger en zijn moeder omdat Roger helemaal niets meer doet, en erg geprikkeld reageert. Vorige week is het uit de hand gelopen en heeft hij zijn moeder een klap gegeven toen zij geen brood voor hem wilde klaarmaken nadat hij pas om vier uur s middags uit bed was gekomen. Als hij niet mee zou gaan naar de Riagg zou hij niet langer bij haar in huis kunnen blijven wonen, had zij gezegd. Roger vertelt dat hij stemmen hoort die tegen hem praten, en die zeggen wat hij moet doen. Er zijn ook stemmen die praten over wat hij aan het doen is. Meestal is dat negatief commentaar: hij verpest weer alles. Hij hoort de stemmen in zijn hoofd, en zij klinken als normale stemmen. Het zijn meestal vrouwenstemmen: stemmen van meisjes die hij vroeger heeft gekend. Soms merkt hij dat de woorden die uit zijn mond komen niet door hemzelf bedacht zijn, maar ook door deze stemmen worden uitgesproken. Hij heeft het gevoel dat zij zijn innerlijk afpakken, dat zij zijn gedachten beïnvloeden en een vloek op hem leggen. Een paar keer had hij het gevoel dat zij hem geestelijk in een meisje veranderden, en dat maakte hem erg angstig. Het is een ware terreur die op hem wordt uitgeoefend, waaraan hij niet kan ontsnappen. Hij is er nooit voor naar een dokter gegaan omdat een dokter hem toch niet kan helpen. Aan medicijnen heeft hij een hekel, en hij voelt er niets voor om medicijnen in te nemen. Wat hij meemaakt is echt, en daar helpen geen medicijnen tegen. Hij is wanhopig, en een oplossing voor zijn probleem heeft hij niet. Het verhaal van Roger is weliswaar af en toe moeilijk te volgen, maar toch kan hij goed duidelijk maken wat hij ervaart, en welke angstige en wanhopige gevoelens hem dat bezorgt. Zijn moeder zegt ten slotte dat zij zich al jaren geen raad weet, maar bleef hopen dat het vanzelf weer goed zou komen. Nu heeft zij het gevoel dat het zo niet langer gaat.

23

24 23 De symptomen van schizofrenie De verschijnselen van ziekten worden symptomen genoemd. Ook de ziekte schizofrenie wordt gekenmerkt door symptomen. Al sinds de begindagen van de psychiatrie, ongeveer een eeuw geleden, is men op zoek naar kenmerkende symptomen waaraan de ziekte schizofrenie te herkennen zou zijn. Kenmerkende symptomen Het liefst zou men symptomen kennen die wel bij schizofrenie, maar verder bij geen enkele andere ziekte voorkomen. Als zo n symptoom bekend zou zijn, zou daaraan met zekerheid de diagnose schizofrenie verbonden worden. Helaas is er niet één zo n kenmerkend symptoom bekend. Het is ook niet waarschijnlijk dat er zo n symptoom bestaat. Alle verschijnselen die bij schizofrenie kunnen optreden, komen ook bij andere psychische aandoeningen voor. Dat heeft te maken met het gegeven dat schizofrenie niet een eenvoudige ziekte is met één bepaalde uitingsvorm en een vast beloop. Veeleer is er sprake van wisselende en variabele symptomen binnen een bepaald spectrum: we noemen dat het schizofrene spectrum. Psychische aandoeningen die veel symptomen gemeen hebben met schizofrenie noemen we daarom schizo - frene-spectrumstoornissen. De manier waarop bij schizofrenie de verschillende soorten verschijnselen optreden gedurende bepaalde periodes, en dan weer verdwijnen om plaats te maken voor andere, kun je misschien het best vergelijken met het weer. Het weertype op een bepaalde dag, bijvoorbeeld zwaar bewolkt met regenbuien, hangt af van het samenspel van allerlei meteorologische factoren: de luchtdruk, de luchtvochtigheid, de temperatuur, enzovoort. Afhankelijk van het klimaat zijn er verschillende soorten weer mogelijk. Bij ons zeeklimaat bijvoorbeeld, is er zelden tropische hitte of strenge vorst, maar allerlei gematigde weertypen komen wel veel voor: bewolkt, regenachtig, af en toe zonnig, enzovoort. Het weerbeeld verandert per dag en gaat over in een ander weerbeeld, maar beweegt zich steeds binnen de grenzen van het klimaat. De relatie van het klimaat tot de verschillende weertypen is vergelijkbaar met de relatie van het schizofrene spectrum tot de verschillende symptoomgroepen die bij schizofrenie voorkomen. Bij schizofrenie kun je ook allerlei weertypen, dus combinaties van verschijnselen, aantreffen, die ook in elkaar kunnen overlopen. Net zoals we bij het weer de meteorologiniet één bepaalde uitingsvorm en vast beloop

25 24 spreekuur thuis sche factoren moeten kennen om het weerbeeld te begrijpen, moeten we ook bij schizofrenie de achtergronden van de verschillende symptomen kennen om de uiteindelijke toestand van de patiënt, de symptomen die er op dat moment zijn, te begrijpen. Van de achtergronden van de symptomen van schizofrenie weten we op dit moment nog niet voldoende om het optreden van de symptomen precies te begrijpen of zelfs te voorspellen. Wel wordt langzamerhand duidelijk hoe de symptomen te maken kunnen hebben met de manier waarop de hersenen werken en wat er hierin mis kan gaan. Symptoomdimensies Duidelijk is dat er bij schizofrenie symptomen zijn te onderscheiden die bij elkaar horen. Deze groepen van symptomen komen veelvuldig voor, maar in wisselende combinaties en in meerdere of mindere mate van ernst. Een andere naam voor zo n groep symptomen is symptoomdimensie. De gedachte is dat deze symptoomdimensies ieder op een andere manier in de hersenen worden veroorzaakt. Op dit moment worden bij schizofrenie vijf symptoomdimensies onderscheiden. Symptoomdimensies bij schizofrenie 1 positieve symptomen of realiteitsvertekening 2 desorganisatiesymptomen 3 negatieve symptomen of psychomotorische armoede 4 manische symptomen of psychomotorische opwinding 5 depressieve symptomen Positieve symptomen worden ook wel psychotische verschijnselen genoemd, omdat ze optreden tijdens een psychose. Vaak worden ook de desorganisatiesymptomen tot de psychotische verschijnselen gerekend. De manische en depressieve symptomen worden samen affectieve symptomen genoemd. Dat zijn symptomen die samenhangen met een depressieve of opgewonden manische stemming. Affectieve symptomen zijn niet kenmerkend voor schizofrenie, en komen ook vaak afzonderlijk, zonder één van de eerste drie dimensies voor: bij de depressieve stoornis en de bipolaire (vroeger manisch-depressieve) stoornis. Bij onderzoek kan de mate waarin deze vijf symptoomdimensies aanwezig zijn, worden vastgesteld.

26 de symptomen van schizofrenie 25 Positieve symptomen of realiteitsvertekening Positieve symptomen zijn symptomen die opvallen door hun aanwezigheid. Deze symptomen treden alleen op tijdens een psychose. Positief wil in dit verband dus niet zeggen dat het hier om goede of gunstige symptomen gaat. Het betekent dat deze symptomen duidelijk aanwezig zijn. Omdat deze symptomen te maken hebben met een vertekende ervaring van de werkelijkheid, spreken we in dit verband ook wel van realiteitsvertekening. tijdens psychose duidelijk aanwezig De positieve symptomen kunnen we onderverdelen in: 1 hallucinaties 2 wanen 3 waanwaarnemingen en waanstemming Hallucinaties Hallucinaties zijn zintuiglijke waarnemingen zonder dat deze worden opgewekt door een daarmee overeenkomende prikkel. Er zijn vele soorten hallucinaties: van alle zintuigen en soms zelfs van combinaties daarvan. Soorten hallucinaties 1 auditief (gehoor) 2 visueel (zien) 3 dissociatief (gecombineerd) 4 olfactorisch (reuk) 5 tactiel (tastzin) 6 haptisch (lichamelijk) Bij auditieve of akoestische hallucinaties neemt de patiënt geluiden, gefluister of stemmen waar. Iemand zit alleen in een kamer en hoort zijn naam roepen. Of een huisvrouw kan haar werk nauwelijks doen want twee stemmen leveren voortdurend commentaar op alles wat zij doet. Een student hoort een stem die hem op het examen opdracht geeft op te staan en weg te lopen. Hij moet er gehoor aan geven. Een alleenwonende jonge vrouw hoort twee, soms drie stemmen die over haar praten:

27 26 spreekuur thuis Wat een rotwijf, ze kan er niets van, ze zal het wel niet lang meer maken. Zij is er uitgeput en wanhopig van geraakt. De geluiden of stemmen kunnen van buiten komen, en gehoord worden met de oren, maar ook in het hoofd zitten. Meestal horen mensen vooral stemmen wanneer ze alleen zijn. Maar ook in gezelschap treden soms stemmen op. De patiënt kan een stem uit het eigen lichaam horen komen, bijvoorbeeld uit de borst of uit de schouder. Soms gaat het om enkele woorden of korte zinnetjes, soms om hele verhalen die voortdurend verder gaan. De stem kan direct tegen de persoon praten (in de jij-vorm), maar ook over de persoon (in de hij- of zij-vorm). De stem kan commentaar geven, maar ook opdrachten. Wat de stemmen zeggen, is meestal erg negatief, maar er zijn uitzonderingen van mensen die ook bemoedigende stemmen horen. Sommige mensen praten onwillekeurig hardop terug tegen de stemmen, soms verwensingen uitroepend. Op het eerste gezicht onverwachte gelaatsuitdrukkingen en gebaren kunnen soms verklaard worden als reactie op het horen van stemmen. Overigens ervaren ook mensen die niet psychotisch zijn soms hallucinaties. Deze zijn dan echter niet storend bij het dagelijkse doen en laten en duren maar heel kort. Visuele hallucinaties komen veel minder voor bij schizofrenie, en wel vaker bij psychosen door drugs of lichamelijke ziekten (koortsende ziekten, epilepsie). Het kan gaan om het zien van vormloze lichtschijnselen, schaduwen of vlekken, maar ook om gestalten, voorwerpen of dieren. Wanneer het om hele scènes gaat, vinden er ook vaak meerdere zintuiglijke gewaarwordingen tegelijkertijd plaats: er is niet alleen beeld maar ook geluid en soms zijn er nog andere ervaringen. We spreken dan van dissociatieve hallucinaties. Olfactorische hallucinaties of reukhallucinaties zijn halluci - naties van een geur, meestal stank: een gas, een lijkenlucht, rottingsgeur, enzovoort. Vaak is er een waanidee met deze hallucinaties verbonden over de oorsprong van deze geur, bijvoor beeld de waan dat het gas onder de deur naar binnen komt. Brandlucht en andere geuren kunnen ook geroken worden bij bepaalde vormen van epilepsie. Tactiele hallucinaties zijn hallucinaties van de tastzintuigen. Men voelt beestjes over het lichaam lopen, een tik op de schouder, een windvlaag langs de wangen. Ook hierbij komen vaak waanideeën voor, wellicht ter verklaring van de gevoelens: een parasietenwaan, een waan over geesten in huis, enzovoort. Haptische of coenesthetische hallucinaties zijn gewaarwordingen aan of in het lichaam van veelal zeer merkwaardige aard. Men voelt bijvoorbeeld dat men door onzichtbare handen wordt beetgepakt en weggeduwd, een kronkelende slang in de buik, torren die zich een weg door de ingewanden knagen, dat de hersenen als taaie vloeistof langs de rug naar de voeten zak-

28 de symptomen van schizofrenie 27 ken, een slagschip dat aan de rug vastzit, of de buik voelt als een open mandje waar je van alles in kunt gooien. Haptische hallucinaties komen haast alleen bij schizofrenie voor. Zij liggen eigenlijk in het grensgebied tussen hallucinaties en wanen. Wanen Wanen zijn overtuigingen die niet stroken met de werkelijkheid, maar waaraan toch hardnekkig vastgehouden wordt. Nu is soms moeilijk vast te stellen of een bepaalde overtuiging, hoe onwaarschijnlijk ook, onjuist is. De wanen zijn daarom verdeeld in niet-bizarre wanen en bizarre wanen. Niet-bizarre wanen zijn wanen die in principe waar kunnen zijn, ook al is dat heel onwaarschijnlijk; zij behoren tot de mogelijkheden. Hiertoe rekenen we bijvoorbeeld een vergiftigingswaan. Een vrouw meent door haar man, die een vriendin heeft, vergiftigd te worden. Een ander voorbeeld is een jaloersheidswaan. Een 64-jarige man is overtuigd van de ontrouw van zijn echtgenote en meent dat zij tijdens het boodschappen doen afspraakjes heeft met de chef van de supermarkt. Hoe zij ook haar best doet hem ervan te overtuigen dat dit een vreemde veronderstelling is, gezien het feit dat zij deze man nog nooit persoonlijk gesproken heeft, het lijkt wel of hij alleen maar meer van zijn idee overtuigd raakt. Bizarre wanen worden zo genoemd omdat deze wanen onmogelijk waar kunnen zijn. Een 35-jarige alleenwonende man vertelt dat hij via gedachte-uitzending in contact staat met een wijsgeer in India die hem aan het testen is, om hem daarna in te wijden in een bijzonder soort van kennis. Een andere man weet zeker dat hij dag en nacht in de gaten wordt gehouden via een satellietverbinding. Dat gebeurt door een aantal mensen die in een complot zitten om hem te dwarsbomen. De satelliet ontvanger is tijdens een operatie in zijn lichaam geplaatst, waardoor hij op afstand wordt bestuurd en gevolgd. Een 44- jarige huisvrouw heeft via de televisie contact met de nieuwslezer, die haar ook nakijkt als zij van de ene naar de andere kant in de huiskamer loopt. Hij kan al haar gedachten lezen. Zij durft daarom nergens meer aan te denken. Een andere vrouw draagt in haar huis een hoedje van zilverpapier om stralen van de bovenburen af te schermen. Soms is het onderscheid tussen een niet-bizarre en een bizarre waan moeilijk te maken, vooral bij mensen uit andere landen en culturen, waar men andere dingen mogelijk acht. Maar ook bij mensen uit onze cultuur blijkt het soms moeilijk: een jongeman sloopt zijn hele plafond eruit om de microfoons te vinden die er verstopt zouden zijn, en ook de elektrische bedrading trekt hij uit de muren. Dit is nog geen bizarre waan; maar wel hetgeen hij later vertelt over zijn gedachten die worden beïnvloed door stralen uit de elektriciteitsleidingen. In tegen-

29 28 spreekuur thuis stelling tot bizarre wanen komen niet-bizarre wanen ook veel voor bij mensen zonder schizofrenie. Dat kan zijn in het kader van een andere psychische stoornis, zoals een depressie, maar ook in geïsoleerde vorm, dus zonder andere verschijnselen. In het laatste geval spreekt men van een waanstoornis. Wanen kunnen ook een functie hebben voor degene die de waan heeft: wanen scheppen soms duidelijkheid in een anders onbegrijpelijke wereld. Misschien kan dat soms wel bijdragen aan de hardnekkigheid van wanen, die zich vrijwel nooit door tegenstrijdige informatie laten corrigeren. Wanen worden niet alleen ingedeeld in niet-bizar en bizar, maar ook onderscheiden naar hun onderwerp of karakter. De belangrijkste soorten wanen worden hierna besproken. Betrekkingswanen Betrekkingswanen komen veelvuldig voor. Een betrekkingswaan is de vaste overtuiging dat een bepaalde toevallige gebeur tenis in de buitenwereld op jou betrekking heeft. Bijvoorbeeld dat er op de radio of in de krant boodschappen worden doorgegeven die speciaal voor jou bedoeld zijn. De tekst van een liedje is speciaal voor jou geschreven. Er worden gecodeerde boodschappen voor je doorgegeven. Bijvoorbeeld Wanen A. Niet-bizarre wanen 1 betrekkingswaan 2 paranoïde waan achtervolgingswaan jaloersheidswaan vergiftigingswaan complotwaan 3 zwangerschapswaan 4 erotomane waan 5 hypochondere waan geslachtsziektewaan 6 dubbelgangerswaan 7 persoonsmiskenningswaan 8 grootheidswaan messiaswaan uitvinderswaan 9 ondergangswaan 10 schuldwaan 11 nihilistische waan B. Bizarre wanen 1 beïnvloedings- en controlewanen gedachtelezen luidklinkende gedachten gedachte-uitzending gedachte-inbrenging gedachteonttrekking gedachtestops gedachte-echo becommentariërende gedachten overname van de wil overname van het denken overname van de gevoelens 2 identiteitswaan 3 geslachtsveranderingswaan 4 dysmorfofobische waan (kan soms niet-bizar zijn) 5 niet te typeren bizarre wanen

30 door de kleur van voorbijrijdende auto s of de letters op nummerborden. Die hebben dan een speciale betekenis. De voorloper van een betrekkingswaan is het betrekkingsidee. Betrekkingsideeën komen bij iedereen wel eens voor, vooral als je je onzeker voelt. Je hebt dan bijvoorbeeld sterk de indruk dat iedereen op je let, dat je bekeken wordt. Of dat iemand zijn neus ophaalt om zijn minachting te doen blijken. Je weet dan echter nog wel dat dat niet werkelijk zo is. Paranoïde wanen Een paranoïde waan is een overtuiging die gebaseerd is op achterdocht. Dat kan een achtervolgingswaan zijn, waarbij de persoon meent door de geheime dienst te worden bespioneerd, of een complotwaan, waarbij bekende of onbekende personen tegen de persoon in kwestie samenspannen om hem of haar kwaad te doen. Andere soorten paranoïde wanen zijn de vergiftigingswaan en de jaloersheidswaan. Sommige paranoïde wanen zijn sterk uitgewerkt, waarbij allerlei details en gebeurtenissen die ook werkelijk hebben plaatsgevonden erin worden verwerkt, maar wel met een andere betekenis, in het kader van een samenzwering of een complot. Er is dan vaak geen speld tussen te krijgen, en men spreekt dan wel van een hermetisch gesloten waansysteem. Beïnvloedings- en controlewanen Beïnvloedings- en controlewanen zijn wanen die bij schizofrenie nogal eens voorkomen. Bij deze wanen meent de persoon letterlijk en heel direct onder invloed te staan van een vreemde macht of kracht. De eigen wil is overgenomen door deze hogere macht, die maakt dat je je een robot voelt. De eigen geest is niet meer een privédomein, maar ligt open voor de buitenwereld. Men ervaart dat de gedachten door anderen worden gelezen, of worden uitgezonden zodat iedereen ze kent. Soms hebben mensen de ervaring dat hun gedachten luid uitgesproken worden, zodat iedereen ze kan horen. Soms worden vreemde gedachten geïmplanteerd of de eigen gedachten juist onttrokken aan de geest. Gedachten kunnen plotseling worden onderbroken (gedachtestops) of in het hoofd blijven echoën. Een 28-jarige man vertelde eens hoe hij voelde en beleefde dat hij met zijn hersens was aangesloten op een computer, die met zijn gedachten kon doen wat hij wilde. Hij was een willoos voorwerp geworden en zijn gehele leven stond onder regie. Zijn eigen doen en laten werd hierdoor ernstig belemmerd, en zijn eigen gedrag ervoer hij als van buitenaf bestuurd. Deze beïnvloedings- en controlewanen zijn meer belevingen dan uitgewerkte waanideeën: de mensen die dit meemaken, voelen dit heel direct op die manier gebeuren, en behoeven daar niet verder over na te denken. Wanneer je er niet naar vraagt, vergeten zij vaak om het te vertellen. de symptomen van schizofrenie 29