Jaarverslag van het SamenwerkingsOrgaan Brabantse Universiteiten

Transcriptie

1 Jaarverslag 1997 van het SamenwerkingsOrgaan Brabantse Universiteiten September 1998

2 2 Inhoudsopgave Pagina Het SamenwerkingsOrgaan Brabantse Universiteiten 4 1. Samenwerkingsovereenkomst 5 2. De onderzoeksprojecten 5 3. Dissertaties 8 4. Algemene gegevens betreffende de projecten 9 5. Betrokkenheid van de faculteiten van beide universiteiten bij de projecten Werving en selectie De SOBU-AIO'S Uitstroom en wachtgeldbeleid SOBU-zwaartepunt DenK De interuniversitaire werkgroep Logica en informatiesystemen Samenwerking bij onderwijs Vergaderingen, externe contacten en publiciteit 19

3 3 Bijlagen: A. Verslag en activiteiten interuniversitaire werkgroep Logica en Informatiesystemen 20 B. Eindverslagen van de afgesloten projecten 25 c. SOBU-bijdrage aan de wetenschappelijke verslagen D. Samenstelling SamenwerkingsOrgaan Brabantse Universiteiten in E. Samenstelling Vaste Commissie Beoordeling Samenwerkingsprojecten 47 F. Overzicht medewerkers en uitvoerders 48

4 4 Het SamenwerkingsOrgaan Brabantse Universiteitcn Het SOBU is een bestuurlijke samenwerkingsvorm tussen de Katholieke Universiteit Brabant en de Technische Universiteit Eindhoven. Het bestaat sinds 1970 en is belast met het initieren, bevorderen, realiseren en coordineren van de samenwerking tussen de beide universiteiten. Het SamenwerkingsOrgaan is ingesteld ter verwezenlijking van de doelstellingen van de samenwerking tussen de beide Brabantse instellingen van wetenschappelijk onderwijs. Deze doelstellingen zijn expliciet neergelegd in de raamovereenkomst tot samenwerking die in 1977 tussen de -toen nog- hogescholen gesloten is. Aan deze overeenkomst heeft de toenmalige staatssecretaris van Onderwijs en Wetenschappen zijn goedkeuring gehecht. De bovenbedoelde doelstellingen zijn: a. het realiseren van een zo breed mogelijk spectrum van universitaire voorzieningen in Noord-Brabant; b. het ontwikkelen van samenwerkingsvormen tussen de Katholieke Universiteit Brabant en de Technische Universiteit Eindhoven om onderwijs, onderzoek en dienstverlening door samenwerking vruchtbaarder te doen zijn; c. het streven naar een goede samenwerking van het wetenschappelijk onderwijs met het hoger beroepsonderwijs en het ontwikkelen van een zo veel mogelijk gelijkgericht beleid in dit opzicht. In 1997 is deze overeenkomst herzien. In de regel komt het SOBU tweemaal per jaar voltallig bijeen in vergadering. Daarnaast kent het orgaan een dagelijks bestuur voor het afhandelen van lopende zaken en ter voorbereiding van de activiteiten en vergaderingen. Dit dagelijks bestuur was in de verslagperiode als volgt samengesteld: prof.dr. L.F.W. de Klerk prof.dr. M. Rem mevr.mr. K. Leurs mevr.drs. M. Wagemans (voorzitter) (lid en plv. voorzitter) ( secretaris) (secretaris). De volledige samenstelling van het orgaan in de verslagperiode is weergegeven in bijlage D. Ter ondersteuning c.q. uitvoering van zijn taken wordt het orgaan terzijde gestaan door een stafbureau, waarvan de secretaris het beheer en de Ieiding heeft. Een overzicht van de personeelsleden van het stafbureau en van de medewerkers aan projecten is opgenomen in bijlage F. In de Vaste Commissie Beoordeling Samenwerkingsprojecten (VC BSP), de belangrijkste adviescommissie van het SamenwerkingsOrgaan, hebben zich in 1997 een aantal wijzigingen voorgedaan. Een overzicht van de samenstelling van de VC BSP gedurende het verslagjaar is opgenomen als bijlage E.

5 5 1. Samenwerkingsovereenkomst In 1997 is de samenwerkingsovereenkomst, die dateerde uit 1977, herzien. De afgelopen 2 jaren hebben de Colleges van Bestuur van de KUB en de TUE gezocht naar mogelijkheden tot verdergaande samenwerking. Een van de initiatieven die hiertoe zijn ontplooid, was het dekanenoverleg dat in 1996 heeft plaatsgevonden. Tijdens deze bijeenkomst zijn gebieden die zich lenen voor verdere samenwerking, in kaart gebracht. Parallel bieraan heeft het SOBU de eigen organisatiestructuur onder de loep genomen met bet oog op meer flexibiliteit. Het College van Bestuur van de TUE wenste als reactie hierop een stap verder te gaan door tevens de samenwerkingsovereenkomst uit 1977 te vereenvoudigen. Op basis van de oude overeenkomst had het SOBU tot taak de samenwerking op het gebied van dienstverlening, onderzoek en onderwijs te bevorderen. Met name op het gebied van onderzoek is zeer succesvolle samenwerking ontstaan. De twee universiteiten weten elkaar op dit terrein goed te vinden, breed verspreid over de instellingen. Bij samenwerking op het terrein van onderwijs en dienstverlening is de win-win situatie minder zichtbaar. Samenwerking komt hier minder van de grond en onttrekt zicb bovendien vaak aan het zicht van het stafbureau. Op grond van onder meer bovenstaande is besloten de nieuwe taakstelling van het SamenwerkingsOrgaan Brabantse Universiteiten als volgt weer te geven: 1. Het stimuleren van individuele onderzoeksprojecten tussen de KUB en de TUE om ruimte te geven voor nieuwe initiatieven. 2. Het stimuleren van strategiscbe en structurele samenwerking, teneinde de positie van de KUB en de TUE in bet onderzoek en het onderwijs te versterken. De nieuwe samenstelling van het SOBU-bestuur ziet er als volgt uit (zie bijlage D): a. de Rector Magnificus van de KUB en de Rector Magnificus van de TUE, b. een hoogleraar van de KUB en een boogleraar van de TUE, c. een lid, afkomstig van buiten de universiteiten, d. de voorzitter van de Vaste Commissie Beoordeling Samenwerkingsprojecten. De verwachting is gerechtvaardigd dat met dit kleine en slagvaardige bestuur het SOBU-beleid voor de komende jaren op efficiente wijze zal worden uitgezet. Het bestuur heeft besloten om samenwerking op andere gebieden dan onderwijs en onderzoek voortaan over te laten aan de beide secretarissen van de universiteiten. 2. De onderzoeksprojecten De samenwerking bij onderzoek vindt in hoofdzaak plaats in de vorm van projecten. De meeste projecten worden gefinancierd uit de gemeenschappelijke researchpool; een aparte categoric wordt gevormd door de projecten die op contractbasis worden uitgevoerd. Aanvragen voor ondersteuning van gezamenlijk onderzoek worden ingediend vanuit de vakgroepen; door het SamenwerkingsOrgaan worden de aanvragen alleen in behandeling genomen indien de desbetreffende faculteiten van de KUB en de TUE ermee instemmen. In de meeste gevallen is biervoor een positief ad vies van de facultaire commissies voor wetenschapsbeleid nodig. Ten beboeve van het SamenwerkingsOrgaan worden de projectaanvragen beoordeeld door de Vaste Commissie Beoordeling Samenwerkingsprojecten (VC BSP). Deze commissie is tevens be last met de beoordeling van de jaarlijkse verlengingsaanvragen en bet eindverslag.

6 In 1997 werden 30 projecten ondersteund. Twee projecten werden in de loop van 1997 afgesloten waarmee het totale aantal sinds 1977 afgeronde samenwerkingsprojecten op onderzoeksgebied op 69 is gekomen. Van drie projecten heeft de projectuitvoerder helaas besloten de werkzaamheden voortijdig te beeindigen. Voor twee van deze projecten zal niet opnieuw een uitvoerder gezocht worden. Voor het derde project, dat slechts 1 jaar liep, zal opnieuw een uitvoerder gezocht worden. Van vier projecten is het eindverslag opgenomen onder bijlage B. Het betreft hier de projecten 92 W, 94 C, 95 AB en 96 I. Naast proefschriften vloeien uit de onderzoeksprojecten publicaties en zgn. 'overige onderzoekoutput' voort. Een overzicht hiervan is in bijlage C opgenomen. De wetenschappelijke resultaten van de SOBU-projecten worden eveneens vermeld in de jaarlijks verschijnende verslagen van de KUB en de TUE. Aan vijfnieuwe projecten werd in 1997 subsidie toegezegd. Een daarvan kon in 1997 starten. In het onderzoekplan, dat jaarlijks in december wordt uitgebracht, zijn aile projecten beschreven die in het volgende kalenderjaar gesubsidieerd worden. Daarbij is ook een overzicht opgenomen van de in voorgaande jaren uitgevoerde projecten, onder vermelding van de behaalde resultaten. Een korte beschrijving van het onderzoeksbeleid van het Samenwerkings Orgaan en van de middelenperspectieven is eveneens in dit Onderzoekplan opgenomen. De volgende onderzoeksprojecten waren in 1997 in uitvoering c.q. toegewezen (met vermelding van de uitvoerende onderzoekers; de cijfers en letters v66r de projecttitel geven de door het SamenwerkingsOrgaan gehanteerde projectcode aan): 92 W De ontwikkeling van het typebegrip, door drs. T. Laan (afgesloten per 1 november 1997). 93 CD Intelligente interfaces in juri disc he databanken en juri disc he kennissystemen, door drs. L. Matthijssen. 93 K De expressie van emoties in spraak, door mevr.drs. S. Mozziconacci. 93 R Encryptie van gegevens: justitiele en particuliere belangen, door drs. B-J. Koops. 93 Z Waarde van informatie bij voorraadbeheer, door ir. F. Janssen. 94 C Automated verification of computer systems (A VOCS), door ir. B. Knaack (gestaakt per 1 december 1997). 94 CB Dynamica onder ongelijkheidsnevenvoorwaarden, door ir. W. Heemels. 94 CE Op vakantie in Nederland, door mevr.ir. A. Bargeman. 94 CH Validatie van neurofysiologische signalen, door ir. M. van de Velde (afgesloten per 1 mei 1997). 95 AB Determinanten van de behoefte aan en beleving van assortimenten, 6

7 7 95 AD Event-related desynchronisation en langzame hersenpotentialen, door drs. M. Bastiaansen. 95 AF Een ontwikkelomgeving voor correct programma-antwerp, door ir. M. Franssen. 95 L Evenwichtsmodellen met algemene goederenruimte, producenten en rantsoeneringen, door ir. S. Schalk. 95 Q Stochastische modellering van de beveiliging van elektriciteitsnetten, door ir. B. Vermeulen. 95 T Mobiele telecommunicatie: adoptie van standaarden en Europees-rechtelijke consequenties in een nieuw tijdperk, door ir. R. Bekkers. 95 Y Het gebruik van informatietechnologie bij integraal ketenbeheer: juridische en technische randvoorwaarden, door drs. T. de Wit. 96 BB Een panel-stated choice analysis van consumentenspaargedrag, toegewezen per 1 december E Ge~ouw voor liturgie, door ir. S. de Jonge (gestart per 1 juni 1997). 96 I Internationale produktvergelijkingen in de nijverheid in ontwikkelingslanden, door ir. D.M. van Engelen (gestaakt per 1 december 1997). 96 U Model for the assessment of the optimal sustainable energy technology mix for rapidly developing areas, door ir. N. van Beeck (gestart per 1 juni 1997). 96 UB Handleidingen voor ouderen, door drs. F. van Horen (gestart per 1 september 1997). 96 UC De prosodische realisatie van tekststructuur, door drs. J. den Ouden (gestart per 1 februari 1997). 97 A Trade procedure analysis and redesign, toegewezen per 1 december B Prestatiesturing en beloning in context, toegewezen per 1 januari F Opsporing van witwaspraktijken door electronic monitoring van betalingsstromen, toegewezen per 1 december J Machine learning algorithms for linguistic aspects of speech synthesis, door drs. G. Busser.

8 8 door drs. G. Busser Berekening en selectie van speltheoretische evenwichten, door drs. R. Peeters (gestart per 1 december 1997). 97 P Beheersbaarheid van bedrijfsprocessen over een eindige tijdsperiode, toegewezen per 1 december X Coherentie in instructies, door drs. J. Arts (gestart per 1 september 1997, voortzetting van project 94 X door drs. W. Wijnen). 3. Dissertaties Bij de TUE verdedigd Laan, T.D.L. (1997). The evolution oftypetheory in logic and mathematics. Co-operation Centre Tilburg and Eindhoven universities, Tilburg University Promotoren: prof.dr. J.C.M. Baeten, prof.dr. H.C.M. de Swart, co-promotor: dr. R.P. Nederpelt. ISBN Bij de KUB verdedigd Seljee, R.R. (1997). A fact integrity constraint checking system for the validation of semantic integrity constraints after updating consistent deductive databases. Co-operation Centre Tilburg and Eindhoven universities, Tilburg University Promotoren: prof.dr. H.C.M. de Swart & prof.dr. P.M.E. de Bra. Bij de KUB verdedigd Vos, J.C. de (1997). Golden-Ten and related trajectory games. Co-operation Centre Tilburg and Eindhoven universities, Tilburg University Promotoren: prof.dr. B.B. van der Genugten & prof.dr.ir. J. de Graaf, co-promotor: dr.ir. A.A.F. van de Ven. ISBN: X. Bij de KUB verdedigd Zon, M.D.C.M. van. Speech processing in Dutch: a cross-linguistic approach. Co-operation Centre Tilburg and Eindhoven universities, Tilburg University Promotoren: prof.dr. B.L.M.F. de Gelder & prof.dr. R. Collier. ISBN

9 Algemene gegevens betreffende de projecten In 1997 waren er 29 uitvoerders werkzaam op SOBU-projecten (inclusief de uitvoerders van bet SOBU-zwaartepuntprogramma Dialoogvoering en Kennisopbouw (DenK)). Het betrof 26 AIO's (21,04 fte.), 2 toegevoegd onderzoekers (1,34 fte) en 1 onderzoeker (1 fte.) Omdat bet beleid vanhet SamenwerkingOrgaan erop is gericht om zoveel mogelijk projecten door AIO's uit te laten voeren, zal hun aantal de komende jaren een steeds grater aandeel gaan uitmaken van bet to tale aantal projectuitvoerders. Van deze 29 uitvoerders zijn er 20 man ( 69%) ( 17,26 fte) en 9 vrouw (31 %) (6,12 fte). Binnen de beide universiteiten wordt gestreefd naar een evenwichtige verdeling tussen bet aantal mannelijke en vrouwelijke werknemers. Het stafbureau van bet SamenwerkingsOrgaan hanteert daartoe tijdens zijn sollicitatieprocedures de richtlijnen die beide universiteiten hebben om te komen tot een grotere arbeidsparticipatie van vrouwen. 25 Verdeling in fte's soort onderzoeker 20 co ~ c co co ~ Grafiek 1. projectuitvoerders SamenwerkingOrgaan 1997

10 10 Verdeling in fte's man vrouw 15 - co c 10 co co II MAN VROUW Grafiek 2. projectuitvoerders SamenwerkingsOrgaan 1997

11 11 5. Betrokkenheid van de faculteiten van beide universiteiten bij de projecten (exclusiefhet zwaartepunt DenK) Onderstaand overzicht geeft de verdeling weer van de samenwerkingsprojecten over de faculteiten van de beide universiteiten. Het betreft de 30 lopende projecten in 1997; de projecten die deel uitmaken van het zwaartepunt DenK zijn hierbij niet meegeteld. Ook de nieuw toegewezen projecten (waarop nog geen uitvoerder was aangesteld) zijn hierbij meegeteld. In de praktijk blijkt dat, wanneer er eenmaal een gezamenlijk project is uitgevoerd door twee faculteiten van de beide universiteiten, dit vaak het begin vormt van een langdurige samenwerking. Faculteiten van de Techniscbe Universiteit Eindhoven Faculteit Faculteit Technologic Management Faculteit Wiskunde en Informatica Faculteit Elektrotechniek Faculteit Bouwkunde Faculteit Scheikundige Technologic Faculteit Werktuigbouwkunde Totaal Aantal* projecten in Faculteiten van de Katholieke Universiteit Brabant Faculteit Faculteit der Sociale Wetenschappen Faculteit der Economische Wetenschappen Faculteit der Wijsbegeerte Faculteit der Rechtsgeleerdheid Faculteit der Letteren Faculteit der Theologische Wetenschappen Totaal Aantal* projecten in I 30 (* daar waar sprake is van dm. faculteiten die bij een SOBU-project betrokken zijn, zijn slechts de twee geteld die voor de voomaamste inbreng zorgen) Er wordt naar gestreefd dat zoveel mogelijk faculteiten gebruik maken van de faciliteiten van bet SamenwerkingsOrgaan, vanaf 1997 zijn bijna aile faculteiten bij een SOBU-project betrokken.

12 12 Verdeling projecten faculteiten KUB Theolog.Wetensch. (3.33%) Letteren (16.67%) Wetensch. (16.67%) Jur.Wetensch. (16.67%) Econ.Wetensch. (36.67%) Wijsbegeerte (1 Grafiek 3. Participatie faculteiten KUB aan samenwerkingsprojecten in 1997

13 13 Verdeling projecten faculteiten TUE Werktuigb. (3.33% Scheik.Techn. (3.33%) 1 Bouwkunde (10.00%) Techn.Man. (36.67%) Electro.techn. (13.33% Wisk.&lnform. (33.33%) Grafiek 4. Participatie faculteiten TUE aan samenwerkingsprojecten in 1997

14 14 6. Werving en selectie: In 1997 is er door het SOBU extra veel aandacht besteed aan de werving en selectie van de AIO's. De reden hiervoor is dat het steeds moeilijker wordt om uitvoerders voor de projecten te vinden. Als ondersteuning van de advertentie campagne in de landelijke kranten gebruikt het SOBU sinds 1996 de website. Het voordeel van deze website is dat, in tegenstelling tot de kraut, er erg veel (achtergrond) informatie over het project gegeven kan worden. De indruk bestaat dat de uitgenodigde sollicitanten zich hierdoor erg goed op het gesprek hebben kunnen voorbereiden. Ondanks de zorgvuldige wervingscampagne was het toch erg moeilijk de openstaande vacatures per 1 december 1997 te vervullen. Een project is inderdaad per 1 december gestart, de andere projecten zijn in de loop van het voorjaar 1998 van start gegaan en voor een project is zelfs helemaal geen kandidaat gevonden. Er moet dan ook geconstateerd worden dat het erg moeilijk is om voor de uitvoer van de SOBU projecten geschikte kandidaten te vinden. Dit probleem is ook al besproken in het dagelijks bestuur van het SOBU, met het verzoek aan beide rectores om het in hun instelling en in VSNU verband aan de orde te stellen. Indien deze trend zich voortzet en wellicht nog versterkt, zal het SOBU zich erop moeten beraden of het daadwerkelijk met AIO's verder wil. 7. De SOBU-AIO's Ook in 1997 wordt rekening gehouden met de bijzondere positie van de SOBU-AIO die vaak deel uitmaakt van twee onderzoekscholen. In het opleidings- en begeleidingsplan van de SOBU-AIO's worden afspraken goed vastgelegd. 8. Uitstroom en wachtgeldbeleid In 1997 zijn 2 projecten afgerond. Een uitvoerder heeft enige tijd gebruik gemaakt van de wachtgeldregeling om zijn proefschrift verder af te ronden. De andere uitvoerder heeft meteen een baan in het bedrijfsleven gevonden. Vier projectuitvoerders zijn in 1997 gepromoveerd. Bij drie projecten zijn de werkzaamheden voortijdig door de uitvoerder gestaakt. 9. SOBU-zwaartepunt DenK De Nota Zwaartepunten SamenwerkingOrgaan Brabantse Universiteiten- die in 1988 is verschenen- beschrijft het doel dat met het instellen van zwaartepunten beoogd wordt, de eisen waaraan voorstellen voor een zwaartepuntprogramma moeten voldoen, de relatie met de vakgroepen en de wijze van beoordeling. De beoordelingscriteria die voor samenwerkingsprojecten gebruike1ijk zijn, zijn in een aangepaste vorm voor zwaartepunten als bijlage van de nota opgenomen. In mei 1989 is het eerste zwaartepuntprogramma van start gegaan onder de titel 'Dialoogvoering en Kennisopbouw' (DenK). Het programma beoogt door multidisciplinair onderzoek op de terreinen van artificiele intelligentie, informatica, computerlingui'stiek en

15 cognitiewetenschap, methoden te ontwikkelen voor de semi-automatische opbouw en extractie van kennis in AI-systemen, o.a. door analyse van natuurlijke taal. De concrete doelstelling hierbij is: 'Het expliciteren en operationaliseren van fundamentele principes van communicatie vanuit computationeel oogpunt door het formeel modelleren van dialoogsituaties en kennisopbouw, met als einddoel de realisatie van geavanceerde op deze grondslagen gebaseerde 'mens-machine interfaces'. Het DenK-programma is in november 1990 definitief aangewezen als zwaartepunt van het SOBU en bevindt zich thans in de tweede fase, die loopt vanjanuari 1994 tot mei Bij het DenK -programma zijn betrokken: - het werkverband Taal en Informatica van de faculteit der Letteren van de KUB, - het Instituut voor Perceptie-onderzoek (IPO); waarin samenwerk(t)en de faculteit Technologic Management van de TUE en N.V. Philips, - de vakgroep Informatica van de faculteit Wiskunde en Informatica van de TUE. In bet kader van bet DenK-programma waren in 1997 de volgende projecten in uitvoering: 15 DK 4 Een natuurlijke-taalsysteem voor interactieve conceptuele analyse en kennisacquisitie (integratieproject), door dr.ir. R-J. Beun en ir. R. Ahn. DK 8a Natuurlijke taal interface, door ir. M. Verlinden. DK 8b Natuurlijke taal interface, door drs. L. Kievit. DK 9 Dialoogmodellering in cooperatieve situaties, door drs. P. Piwek. DK 10 Temporaliteit in constructieve typentheorie, door dr. T. Borghuis. DK 11 Constraints in een 3-D animatiesysteem, door ir. G. van den Bergen. Het wetenschappelijke onderzoek binnen het programma is gegroepeerd rondom vier thema's: a. kennisrepresentatie op basis van typentheorie, b. object-georienteerde domeinrepresentatie, c. contextgevoelige natuurlijke-taalinterpretatie en d. computationele verwerking van taalhandelingen. Deze thema's worden afzonderlijk uitgevoerd binnen een aantal deelprojecten en geintegreerd binnen het zogenaamde 'integratieproject' DK4. Naast het computationeel modelleren van dialoogsituaties wordt tevens gewerkt aan een op de modellering gebaseerde implementatie van een generiek mens-machine interface en een of meerdere concrete applicaties. Voor een beknopte inleiding in het DenK-programma als geheel zie Ahnet al. 1995, ofhet recentere Bunt et al In mei 1997 is het DenK-programma zijn laatste jaar ingegaan. Daardoor heeft in het verslagjaar de nadruk in het onderzoek gelegen op wetenschappelijke verslaglegging over de behaalde resultaten, voor het merendeel van de uitvoerders betekent dit het schrijven van een proefschrift. In de implementatie van de mens-machine interface worden de componenten in deelprojecten ontwikkeld op basis van fundamenteel onderzoek. Voor elk van de componenten worden hierbij drie stadia doorlopen: - onderzoek (de voor de component benodigde theorie ),

16 - specificatie (de gewenste functionaliteit van de component) en - implementatie (schrijven van de software). Nadat in een eerder stadium de specificaties van de verschillende componenten onder Ieiding van het integratieproject in overeenstemming waren gebracht met de beoogde architectuur, zijn in het verslagjaar de (eerste) versies van de componenten beschikbaar gekomen. Het samenvoegen van de componenten tot een werkend systeem is de verantwoordelijkheid van het integratieproject. Als eerste stap is hiertoe door uitvoerder Ahn een 'software platform' tot stand gebracht. Elk van de in de deelprojekten ontwikkelde componenten veronderstelt namelijk een bepaalde onderliggende functionaliteit van het systeem, een aantal 'diensten' die hij kan aanroepen. Het software-platform stelt deze diensten, eerder gespecificeerd in onder andere Ahn, Kievit & Piwek 1996, ter beschikking aan de componenten. Deze diensten hebben voor een belangrijk deel betrekking op de verbinding met het applicatie-domein. Voor het prototypische DenK-systeem is het applicatiedomein een electronenmicroscoop; de mens-machine interface werkt als een interactieve trainingssimulator voor een (Philips Electron Optics) elektronenmicroscoop. Deze microscoop wordt gesimuleerd door de Generalized Display Processor (zie 'ad b'), op basis van een object-georienteerde beschrijving. Toen het platform beschikbaar was, zijn in nauw overleg tussen de uitvoerders van de deelprojekten en het integratieprojekt steeds meer komponenten 'aangekoppeld' tot een volledig en werkend systeem ontstond, dat nog steeds verder ontwikkeld wordt. Tijdens dit proces zijn niet aileen technische problemen opgelost, maar kwamen ook een aantal zaken aan het licht die aanleiding hebben gegeven tot verfijning van behaalde onderzoeksresultaten (en zelfs nieuwe resultaten) in de deelprojekten. Hieronder worden in het kort de resultaten aangegeven van de onderzoekswerkzaamheden op ieder van de bovengenoemde deelgebieden. 16 ad a. Het formaliseren van de kennis van het systeem gebeurt in typentheorie. De expressiemogelijkheden en methoden van bewijsvoering van het typentheoretisch formalisme moesten echter worden uitgebreid om aile relevante eigenschappen van de context te kunnen formaliseren. Op basis van de vereiste temporele redeneerfaciliteiten van het dialoogsysteem (Ahn & Borghuis 1996), is binnen projekt DKlO en het integratieprojekt een nieuwe methode van temporeel redeneren ontwikkeld (Ahn 1996) die het mogelijk maakt om de ontwikkeling van het domein in de tijd op een cumulatieve wijze te representeren en het redeneren over deze ontwikkeling te vereenvoudigen. In het verslagjaar is gewerkt aan het toesnijden van deze en andere (eerder gemaakte) uitbreidingen van typentheorie op de representatie van kennistoestanden van dialoogdeelnemers. Het gaat hierbij om het inzetten van de nieuwe representatie- en redeneermogelijkheden in het typentheoretisch model voor kennisoverdracht door communicatie, zoals dat is beschreven in Ahn & Borghuis ad b. Binnen het DenK-programma is gekozen voor het grafisch representeren van domeinen op basis van object-georienteerde beschrijvingen daarvan. Veranderingen in een domein dienen gedurende de dialoog met het systeem zichtbaar gemaakt te worden en de gebruiker moet de gerepresenteerde objecten rechtstreeks kunnen manipuleren.

17 Hiertoe is in de voorafgaande jaren een interactief animatiesysteem gerealiseerd in de vorm van de Generalized Display Processor (GDP). In project DKll wordt gewerkt aan het opstellen van algoritmen voor het detecteren van botsingen tussen 3w D objecten in een anima tie, hetgeen van be lang is voor het representeren van domeinen met objecten met een autonoom bewegingsgedrag. In het verslagjaar heeft dit werk geresulteerd in het beschikbaar komen van de softwarewbibliotheek SOLID (Sofware Library for Interference Detection). Deze bibliotheek maakt het mogelijk de gevonden algoritmen te gebruiken in interactieve drie-dimensionale grafische applicaties die zijn opgezet volgens in de praktijk gangbare grafische standaards (als VRML en OpenGL). 17 ad c. Bij de contextgevoelige natuurlijke-taalinterpretatie wordt een koppeling gelegd tussen de natuurlijke taaluitingen van de gebruiker en de inhoud van het formele dialoogmodel. Voor de ontleding van de uiting worden grammaticale regels en een lexicon geformuleerd in Head-driven Phrase Structure Grammar (HPSG). Ret resultaat van deze ontleding is een expressie in een logische tussentaal die ULF (Underspecified Logical Form) beet, waarin de contextonafhankelijke aspecten van de uiting worden weergegeven. Deze expressie wordt tenslotte omgezet in een zogeheten 'geannoteerd segment', bestaande uit een typentheoretisch deel dat de inhoud van de uiting representeert en een annotatiedeel dat informatie bevat over de pragmatische functie van de uiting en het verloop van het interpretatieproces. In het verslagjaar is binnen deelproject 8a een ontleedwcomponent tot stand gebracht voor het natuurlijke-taalfragment voor het DenK-systeem. Hierbij kwamen een aantal onduidelijkheden in de theorie aan het licht, die hebben geleid tot een verdere verfijning van de onderliggende HPSG-grammatica, met name in de behandeling van koppelwerkwoorden en relatieve bijzinnen. Binnen deelproject 8b is de component ontwikkeld die de expressies in de tussentaal ULF ( opgeleverd door de ontleedcomponent) omzet naar geannoteerde segmenten. Een probleem hierbij is dat inhoudswoorden in de natuurlijke taal veel flexibeler gebruikt kunnen worden dan hun typentheoretische equivalenten in typentheorie. Om dit verschil in flexibiliteit te compenseren, zijn een aantal nieuwe technieken (onder ander 'coercion' en 'qualia structures') opgenomen in de formalisering en implementatie van de omzetting van ULF-expressies naar geannoteerde segmenten (Kievit 97). ad d. In project DK9 worden de effecten van dialooguitingen op de kennistoestand van de dialoogdeelnemers formeel beschreven in een model dat gebaseerd is op het werk op gebieden a-c; dialooguitingen worden gerepresenteerd als geannoteerde segmenten en de kennistoestanden van de dialoogdeelnemers zijn geformaliseerd in typentheorie. Ben belangrijk element van dit model is de zogenaamde 'Pending Context'. Dialooguitingen worden, voordat ze worden toegevoegd aan de kennistoestand van de dialoogdeelnemers, eerst (in het geannoteerde segmenten formaat) in deze 'voorlopige' context geplaatst. Hier worden ze met behulp van contextinformatie verder ge1nterpreteerd en kunnen tevens corrigerende taalhandelingen worden gegenereerd indien problemen optreden in het interpretatieproces. De hiervoor gevonden regels worden in bet dialoogsysteem gebruikt om bet effect van een uiting van de gebruiker op de kennistoestand van het systeem te berekenen, alsmede een adequate reactie op deze uiting.

18 Referenties: In het verslagjaar zijn de Pending Context en de bijbehorende dialoogregels ge'implementeerd tot een component die het dialooggedrag van het DenK-systeem stuurt. Hierbij is het model op diverse punten aangevuld, zoals bijvoorbeeld voor de structurele interpretatie van indirecte taaluitingen met modale hulpwerkwoorden, om a11e pragmatische verschijnselen te kunnen bestrijken die in samenwerking met het integratieprojekt waren ge'lnventariseerd (Beun & Piwek, 1997). Daarnaast is de typentheoretische theorie voor de behandeling van presupposities verder uitgewerkt, zie Piwek & Krahmer Ahn, R. & Borghuis, T. (1997), Communication Modelling and Context-dependent Interpretation: An Integrated Approach. In Mundial '97, proceedings of the Munich Workshop on Formal Semantics and Pragmatics of Dialogue, Anton Benz & Gerhard Jaeger (eds.), Centrum fuer Informations- und Sprachverarbeitung Universitaet Muenchen. Beun, R.J. & Piwek, P. (1997) Pragmatische features in DenK: PRAGTAGS. DenK-report 97/29, SOBU, Tilburg. Kievit (1997) CLUES I, DenK-report 97/30, SOBU, Tilburg De interuniversitaire werk~:roep Logica en Informatiesystemen De interuniversitaire werkgroep Logica en Informatiesystemen, die is opgericht tussen de faculteit Wijsbegeerte van de KUB en de faculteit Wiskunde en Informatica van de TUE, heeft haar negende programmajaar achter de rug. Inmiddels hebben ook de vakgroep Bestuurlijk Informatiekunde en Accountancy van de Faculteit der Economische Wetenschappen en het Centrum voor Recht en Informatisering van de Faculteit der Rechtsgeleerdheid, beide van de KUB, zich bij de werkgroep aangesloten. Het verslag van de activiteiten van de werkgroep over 1997 is opgenomen als bijlage A van ditjaarverslag. 11. Samenwerking bij onderwijs Op het terrein van onderwijs bestaan verschillende vormen van samenwerking. Op de eerste plaats de mogelijkheid voor studenten om bij de andere instelling colleges te volgen. Enkele vakgebieden mochten zich met name hierin verheugen: Bedrijfseconomie van de KUB en Organisatiekunde en Informatie-ergonomie van de TUE. Ook heeft in het verslagjaar een aantal KUB-studenten deelgenomen aan de cursus Gerontechnologie op de TUE. Op een aantal gebieden zijn gastcolleges, lezingen en colloquium-bijdragen verzorgd, in veel gevallen een uitvloeisel van onderzoeksprojecten. Regelmatig wordt door docenten van de andere instelling zitting genomen in examen-, benoemings- of promotiecommissies en vindt begeleiding van stagiaires, afstudeerders en promovendi plaats.

19 V ergaderingen. externe contacten en publiciteit Het SOBU kwam in de verslagperiode zoals gebruikelijk tweemaal bijeen. Ook het dagelijks bestuur (db) kwam in 1997 tweemaal bijeen. In de vergaderingen van het SamenwerkingOrgaan Brabantse Universiteiten werd overleg tussen de universiteiten gevoerd over een veelheid van onderwerpen. Zo zijn voorstellen gedaan om te bevorderen dat de samenwerking zich uitbreidt over nieuwe onderzoeksgebieden. Zoals eerder genoemd, zijn de nieuwe structuur van het SamenwerkingsOrgaan en de nieuwe overeenkomst aan de orde geweest. De VC BSP kwam in 1997 driemaal bijeen. Naast haar hoofdtaak, het adviseren van het SamenwerkingOrgaan over de toewijzing van aanvragen voor nieuwe projecten en voor verlenging van lopende projecten, werd over een aantal hiermee samenhangende onderwerpen gesproken. Een aantal onderzoekers van lopende samenwerkingsprojecten organiseerde wetenschappelijke bijeenkomsten om met vakgenoten uit binnen- en buitenland te discussieren over de onderzoeksbevindingen. De interuniversitaire werkgroep Logica en Informatiesystemen organiseerde wederom een groot aantal colloquia en bovendien een wetenschappelijke dag. Het jaarverslag 1996 werd, zoals gebruikelijk, op ruime schaal in- en extern verspreid, evenals het Onderzoekplan Ook de aanvraagbrochure voor nieuwe projectvoorstellen en verlengingsaanvragen werd in grote aantallen rondgestuurd in de beide instellingen.

20 20 Bijlage A Verslag en activiteiten van de interuniversitaire werkgroep Logica en Informatiesystemen 0. SOBU-onderzoek:mrojecten Afgerond: - T. Laan (TUB, tot ), De ontwikkeling van het typebegrip. Promotores: prof.dr. J. Baeten, dr. R. Nederpelt en prof.dr. H. de Swart. Proefschrift: The Evolution of Type Theory in Logic and Mathematics; R. Seljee (KUB, tot , 0.8 fte), Integriteit in Deductive Databases. Promotores: profdr. H.C.M. de Swart en prof.dr. P.M.E. de Bra. Proefschrift: FICCS, A Fact Integrity Constraint Checking System, In 1997 in uitvoering: - L. Matthijssen (KUB, tot ), Intelligente interfaces voor juridische databanken. Bege1eiders: prof.mr. J.E.J. Prins, prof.dr. P. de Bra en dr. W. Voermans. - B. Knaack (TUB, tot ), Automatische Verificatie van Computer Systemen. Begeleiders: dr. R.T. Gerth en prof.dr. H.C.M. de Swart. Beeindigd per M. Franssen (TUB, tot ), Ben ontwikkelomgeving voor correct programma ontwerp. Begeleiders: dr. C. Hemerik, dr. R.P. Nederpelt en prof.dr. H.C.M. de Swart. 1. Promotie-onderzoek van 1eden van de werkgroep Twan Basten (TUB) heeft gedurende het afgelopen jaar zijn onderzoek naar algebraische verificatie van modulaire Petri netten en inheritance van dynamisch gedrag verder uitgewerkt. Bovendien heeft hij een begin gemaakt met zijn proefschrift. Roel B1oo (TUB) heeft zijn proefschrift afgerond en op 2 Oktober succesvol verdedigd: Preservation of Termination for Explicit Substitution. Andre Engels (TUB) heeft in samenwerking met Mauw en Reniers implementatie-aspecten van Message Sequence Charts, inzonderlijk buffers, onderzocht. In samenwerking met Cob ben en Feijs is de taal LOGAN ontwikkeld. Michael Franssen (SOBU, TUB) heeft in 1997 gewerkt aan de theoretische verantwoording van de koppeling van 3 essentiele onderdelen van de programmeeromgeving. Deze onderdelen zijn: (1) een pure type system, (2) een automatische stellingenbewijzer, (3) een programmeerlogica. De koppeling tussen (1) en (2) is beschreven in een Eindhovens rapport (CSR 97-15). De koppeling tussen (1) en (3) zal nog worden beschreven.

21 21 Jan Hidders (TUE) heeft onderzoek gedaan naar de toepasbaarheid van graafmanipulatietalen zoals GOOD voor andere algemenere datamodellen zoals relationele datamodellen, functionele datamodellen en diverse objectgeorienteerde datamodellen. Herman Jurjus (KUB) heeft zijn proefschrift afgerond en op 3 december succesvol verdedigd: The Exception proves the Rule; non-monotonic logic via topology. Bart Knaack (SOBU, TUE) heeft in 1997 een duidelijk inzicht gekregen in implementeerbare criteria die gebruikt kunnen worden om partiele orde technieken te gebruiken bij het model-checken van real-time systemen. Een generalisatie van deze inzichten kan ook gebruikt worden voor andersoortige systemen. Luuk Matthijssen (SOBU, KUB) was bezig met de afronding van zijn proefschrift over toegangstechnieken voor juridische databanken. Als altematief voor de bestaande full-text retrievaltechnieken wordt in dit onderzoek een interface voorgesteld die is voorzien van een model van het (iuridische) taakdomein van de gebruiker. In het kader van dit onderzoek is een systeem ontwikkeld dat met behulp van zo'n taakmodel informatie ontsluit voor de taak van het schrijven van bezwaarschriften. Het doe I van het promotie-onderzoek van Aldo de Moor (KUB) is het ontwikkelen van een gebruikers-gestuurde specificatiemethode voor netwerk-informatiesystemen. Hij heeft zich in 1997 gericht op het onderliggende kennisrepresentatie-raamwerk, waarin hij ontologische en normatieve kennis modelleert in conceptuele grafen. Reinier Post (TUE) heeft in 1997 in deeltijd gewerkt aan zijn proefschrift, betreffende formalismen voor het ondervragen van op grafen gebaseerde databases, voor toepassing op hypertext. A graph can be drawn in many ways, including minimum crossings, orthogonal, polyline, straight-line, smallest angle, or maximum symmetrical display. It is impossible to draw a graph which can satisfy all of the properties, even two of them. Drawing a graph in minimum crossings is NP-hard, and drawing a graph in maximum symmetrical display is NP-hard too. Percy Pu (TUE) developed an algorithm that generates the solutions to these problems, and gives a trade-off for approximating minimum crossings and maximum symmetries. Eind 1996 is de tekstuele en grafische syntax van de taal MSC gestandaardiseerd door de ITU. In 1997 heeft Michel Reniers (TUE) een begin gemaakt met het definieren van een formele semantiek voor deze taal. Voor grote delen van de taal is er inmiddels zo'n semantiek. Daamaast is er gewerkt aan het in kaart brengen van de relatie tussen MSCs en communicatiemodellen. Ron Seljee (SOBU, KUB) heeft op 20 Juni zijn proefschrift succesvol verdedigd: FICCS; A Fact Integrity Constraint Checking System for the validation of semantic integrity constraints after updating consistent deductive databases. Jan Zwanenburg (TUE) heeft een uitbreiding van de tweede orde lambda calculus ontworpen, met subtypering en concatenatie van records, en een aantal eigenschappen van dit uitgebreide systeem bewezen. Daamaast heeft hij een uitbreiding van de Pure Type Systemen met subtypering onderzocht.

22 22 2. Onderzoek van de overige leden van de werkgroep Hiervoor zij verwezen naar - het onderzoekprogramma van de sectie Logica en Taalanalyse Wijsbegeerte KUB, - het programma van de. Vakgroep Bestuurlijke Informatiekunde en Accountancy KUB, - het programma Informatiesystemen van de Vakgroep Informatica van de TUE - het programma Parallellisme van de TUE en - het onderzoekprogramma van de Vakgroep Encyclopedie van de KUB. 3. Colloquium Door R.P. Nederpelt en H.C.M. de Swart werd in het kader van de werkgroep tweewekelijks het Zuidelijk Interuniversitair Colloquium (ZIC) over Logica en Informatiesystemen georganiseerd, waarvoor steeds een goede belangstelling bestond. Een lijst van voordrachten is bijgevoegd. Het voorziene colloquium aan de KUB over informatie systemen in een economische en juridische context is door drukke werkzaamheden van de organisatoren nog niet begonnen. Een en ander zal nu in 1998 gerealiseerd worden door Hans Weigand, Frank Dignum en Harrie de Swart. 4. Symposium over Electronic Commerce Dit symposium vond plaats op 24 september 1997 aan de KUB en werd georganiseerd door dr. F. Dignum (TUE) en dr. H. Weigand (KUB). Er waren ongeveer 50 deelnemers. De sprekers waren: H. de Brabander (Ministerie EZ), Introductie F. Dignum (TUE), Electronic Commerce: een overzicht H. Konstapel (ABN-AMRO), Research topics concerning electronic commerce S. Kimbrough (USA), Towards a formal language for business communication Y. Tan (EUR), A requirements analysis for software environments for electronic commerce C. Girot (KUB), Legal obstacles in electronic commerce: the present state R. Lee (EUR), INTERPROCS, a tool for analyzing international trade procedures. 5. Workshop Language I Action Perspective '97 Genoemde workshop werd georganiseerd door Hans Weigand (KUB) en Frank Dignum (TUE) en vond plaats van 9 tot 11 juni De werkgroep heeft tevens een fmanciele bijdrage aan deze werkgroep gegeven. Overzicht van de colloquia in het Zuidelijk Universitair Colloquium (ZIC) in : Twan Laan (TUE) The origin of Propositions as Types and Proofs as Terms : dr. Jaco v.d. Pol (TUE) Terminatie van hogere-orde herschrijfsystemen.

23 : David Spelt (UT) Higher-Order Logic representation of 00 database schemas : dr. Francois Monin (TOE/University of Savoie, France) The ProPre sytem and the ordinal measures : dr. Bernd van Linder (Philips Research, IST) Formalizing agents : dr. C. Huizing (TUE) Java : dr.ir. Jan Friso Groote (TUE/CWI) A Process Verfication Methodology : dr. Alex Hendriks (UvA) Propositional logics, programs and possible worlds : dr. S. Mauw in samenwerking met ir. M.A. Reniers en drs. A.G. Engels (TUE) A hierarchy of communication models for Message Sequence Charts : drs. Twan Laan (TUE) The Evolution of Type Theory in Logic and Mathematics : drs. Roel Bloo (TUE) Lambda calculi with explicit substitution : prof.dr. P. Lescanne (Ecole Normale Superieure de Lyon, L.I.P.) A direct proof of termination of a typed lambda calculus with explicit substitution : drs. J.J. Vereijken (TUE) Discrete-tijd procesalgebra en het lege proces : ir. Michel Reniers (TUE) Message Sequence Charts, een bodemloze put : drs. Jan Zwanenburg (TUE) Yarrow, a proof-assistant based on Pure Type Systems.

24 : dr.ir. Hans Tonino (TIJD) Semantiek van Many-sorted abstract State Machines : Annette ten Teije (VUA) Automatische Configuratie van Probleem-oplosmethoden in Diagnose.

25 25 Bijlage B Eindverslag samenwerkingsproject 92 W De ontwikkeling van bet typebegrip Projectbegeleiding: Proj ectuitvoerder: Vakgroepen: prof.dr. H.C.M. de Swart (KUB) dr. R.P. Nederpelt (TUE) drs. T.D.L. Laan informatica, Faculteit Wiskunde en Informatica - TUE wijsbegeerte, Faculteit Wijsbegeerte - KUB Probleemstelling Het project beoogt inzicht te geven in de ontwikkeling van het begrip type in logica en wiskunde in de afgelopen honderdtwintig jaar. Hierbij wordt nadrukkelijk meer gedaan dan ( een vorm van) geschiedschrijving. Type-systemen die in deze periode zijn ontwikkeld worden dan ook niet aileen formeel beschreven, ze worden ook vertaald naar een moderne terminologie die voldoet aan de eisen die heden ten dage aan formele type-systemen gesteld worden. Daardoor kunnen deze systemen binnen een en hetzelfde kader worden geplaatst, zodat een onderlinge vergelijking tussen deze systemen mogelijk wordt. Methode Het project volgt, chronologisch, de ontwikkeling van de type-theorie sinds Frege (1879). Een aantal belangrijke type-systemen wordt bestudeerd, waaronder ook minder bekende. Deze systemen worden beschreven in een tegenwoordig gebruikelijke terminologie, zonder dat de oorspronkelijke filosofie achter het systeem geweld wordt aangedaan. Hierdoor wordt een moderne, maar historisch verantwoorde beschrijving van de diverse type-systemen gegeven. Ook een aantal belangrijke ontwikkelingen binnen de type-theorie wordt beschreven en hun invloed op de hedendaagse type-theorie wordt besproken. Resultaten Het blijkt dat abstractie ( een van de belangrijkste pijlers van de moderne type-theorie, functie-abstractie en functie-applicatie) reeds te vinden is in de theorie van Frege. Het abstractie-begrip van Frege wordt overgenomen door Bertrand Russell in diens V ertakte Type-theorie (VTT) (1908), die ontstaat als reactie op de logische paradoxen die rond de eeuwwisseling ontdekt werden. Het project geeft een formalisering van VTT. Met name het begrip functie-applicatie blijkt in het oorspronkelijke systeem slechts op informeel niveau aanwezig te zijn. Met behulp van technieken uit de moderne lambda-calculus kan een accurate formulering gegeven worden van de functie-applicatie zoals die aanwezig is in VTT. VTT bestaat uit twee hierarchieen: een van types en een van ordes. Door Ramsey (1926) wordt aangetoond dat de logische paradoxen ook vermeden kunnen worden met een enkelvoudige type-theorie, waarin geen hierarchic van ordes zit. Het project laat echter zien dat het begrip

26 26 orde nog steeds een belangrijke plaats inneemt in de logica. Het project legt een nauwkeurig verband tussen de ordes uit VTT en de waarheidsniveaus in Kripkes Theory of Truth (1975). Het blijkt dat Kripkes waarheidsniveaus kunnen worden gezien als een semantische interpretatie van het orde-begrip uit VTT. Behalve de vertaling van VTT in moderne terminologie beschrijft het project VTT ook in zogenaamde "propositions-as-types"-stijl. Hierdoor krijgt VTT een plaats binnen het raamwerk van "Pure Type Systems" (PTSs), een framework waarbinnen reeds vele moderne type-systemen zijn geclassificeerd. De type-theorie die ten grondslag ligt aan de proof checker Automath is reeds eerder geplaatst in het raamwerk der PTSs, maar daarbij is geen aandacht geschonken aan het definitiemechanisme en het parametermechanisme, die in Automath prominent aanwezig zjjn. In het project wordt eerst een nauwkeurige beschrijving van Automath gegeven. Daarna wordt het raamwerk van PTSs uitgebreid met een parameter-mechanisme. Dit raamwerk is zo opgesteld, dat de uitbreiding gecombineerd kan worden met de uitbreiding van PTSs met definities zoals omschreven door Severi en Poll. In het fijnere raamwerk dat zo verkregen wordt, PTSs met definities en parameters, worden niet aileen de verschillende Automath-systemen geclassificeerd. Ook andere belangrijke type-systemen, zoals de systemen die ten grondslag liggen aan LF en ML, kunnen met dit fijnere raamwerk nauwkeuriger beschreven worden. Conclusies Het project is in grate lijnen verlopen zoals voorgesteld in het projectvoorstel. De synthetische studie heeft onder andere geleid tot een framework van type-systemen dat een verfijning is van het framework voorgesteld door Barendregt (de zgn. Barendregt-kubus). In de aangebrachte verfijning kunnen * meer typesystemen geclassificeerd worden dan in de Barendregt-kubus (bv. Automath). * systemen die reeds in de Barendregt-kubus waren geclassificeerd (zoals ML) worden op een meer natuurlijke wijze geplaatst. Inzet/mankracht Projectuitvoerder: dr. T.D.L. Laan ( , 1 fte). Projectbegeleiding: dr. R.P. Nederpelt, prof. dr. H.C.M. de Swart. De projectuitvoerder heeft twee maal circa vijf weken doorgebracht aan de University of Glasgow, alwaar intensief is samengewerkt met dr. F. Kamareddine. Publicaties * T. Laan. A formalization of the Ramified Type Theory. Technical Report 94-33, TUE Computing Science Reports, Eindhoven University of Technology, * T. Laan. A Modern View on the Ramified Theory of Types. In J.C. van Vliet, editor, Proceedings CSN 95, pages , Amsterdam Stichting Mathematisch Centrum. * T. Laan and R.P. Nederpelt. A modern elaboration of the Ramified Theory of Types. Studia Logica 57(2/3): , * F. Kamareddine and T. Laan. A Correspondence between Nuprl and the Ramified Theory of Types.

27 Technical Report 96-12, TUE Computing Science. Notes, Also as Technical Report TR , Department of Computing Science, University of Glasgow, * F. Kamareddine and T. Laan. A reflection on Russell's ramified types and Kripke's hierarchy of truths. Journal of the Interest Group in Pure and Applied Logic, 4(2): , * T. Laan. The Evolution of Type Theory in Logic and Mathematics. Proefschrift, Technische Universiteit Eindhoven, * T. Laan. Refining the Barendregt Cube using Parameters. In preparation. * T. Laan. The historical development of the notions of functionalisation and instantiation in type theory. In preparation. * M. Franssen en T. Laan. Embedding first..:order logic in a pure type system with parameters. In preparation. 27

28 28 Eindverslag samenwerkingsproject 94 C Automated Verification of Computer systems (AVOCS) Projectbegeleiding: Projectuitvoerder: Yakgroepen: Prof. dr. H.C.M. de Swart (KUB) Dr. R. Gerth (TUE) Ir. B. Th. Knaack sectie logica, Faculteit der Wijsbegeerte- KUB informatica, Faculteit Wiskunde en Informatica - TUE Introductie Dit eindverslag is geschreven als afsluiting van het A VOCS project zoals dit is uitgevoerd bij het SOBU in de periode december 1994 tot december In dit verslag zal duidelijk worden gemaakt wat de doelstelling van het onderzoek was, wie bij het project betrokken waren, wat de resultaten van het project zijn geweest en waarom het project beeindigd is. Probleemstelling In de huidige informatietechnologie komt er steeds meer nadruk te liggen op de correctheid van programma's en computersystemen. Hierdoor is er een grote interesse ontstaan voor de automatische verificatie van computersystemen, waardoor de correctheid van een programma met betrekking tot een specificatie automatisch kan worden bepaald. Een van de gebmikte methoden hiervoor is model-checking waarbij alle bereikbare toestanden van een systeem worden gecheckt op hun correctheid. Een van de grote problemen bij model-checking is dat bij kleine systemen, het aantal bereikbare toestanden erg groot kan zijn. Hierdoor is de hoeveelheid geheugen die nodig is om een systeem automatisch correct te bewijzen erg groot. Om deze hoeveelheid terug te dringen, zijn een aantal reductietechnieken geintroduceerd. Omdat het toepassingsgebied voor model-checking verschuift van tijdsonafhankelijke systemen naar tijdsafhankelijke systemen, is het nodig om ook de bestaande reductiemethoden aan te passen. De vraagstelling van dit onderzoek kan dan ook het best door de volgende vragen verwoord worden: - In welke mate en op welke manier kan de automatische verificatie van computersystemen door middel van model-checking worden uitgebreid van tijdsonafhankelijke systemen naar tijdsafhankelijke system en? - Op welke wijze kunnen reductiemethoden die gebruikt worden voor het verifieren van tijdsonafhankelijke systemen op bovengenoemde manier ook worden toegepast bij de verificatie van tijdsafhankelijke systemen? - Op welke manier kunnen theorem-proving technieken gebruikt worden om bovengenoemde verificatie methoden efficienter te maken?

29 29 Methode De planning van dit onderzoek voorzag in vier fases. Berst is door middel van een literatuurstudie het vakgebied onderzocht op reeds aanwezige oplossingen en studies op het gebied van real-time modelchecking. Vervolgens is een eigen formalisme opgezet om tijdsafhankelijke systemen te modelleren. Hierna is dit formalisme gebruikt om de bestaande reductietechnieken te bestuderen en tot een aanpassing van deze technieken voor tijdsafhankelijke systemen te komen. Nadat de nieuw ontwikkelde reductietechnieken correct bewezen zijn, zou een implementatie van de ideeen in een bestaande Model-Checker (SPIN) volgen, om door middel van experimenten te kijken in welke mate de reductietechnieken inderdaad succesvol zijn. Reden van beeindiging van het project Het A vocs project is om een aantal redenen beeindigd, waarbij twee redenen duidelijk de doorslag hebben gegeven: a. het beoogde onderzoek bleek niet origineel genoeg te zijn om tot een innovatief proefschrift te leiden, b. door het wegvallen van de TUE-begeleider is de omvang van de onderzoeksgroep te klein geworden. In het tweede jaar bleek dat een deel van de resultaten van het werk dat in de eerste twee jaar van het onderzoek gedaan was, reeds in een eerdere studie door D. Dill uitgewerkt was. De hieruit volgende theorie was ook reeds in gebruik bij een eerdere uitbreiding van het SPIN model-checking pakket. Helaas zijn deze studie en uitbreiding tijdens de literatuurstudie gemist. Verdere resultaten uit de eerste twee jaar onderzoek bleken tegelijkertijd ook in Denemarken uitgewerkt te worden, waarbij de resultaten ongeveer een maand eerder gepubliceerd werden dan dat de uitwerking in Eindhoven klaar was. Hierdoor leverde de eerste twee jaar geen zichtbaar nieuwe resultaten op. Aan het begin van bet derde jaar werd duidelijk dat in Frankrijk een onderzoeksteam met soortgelijk werk bezig was. Zodra daar de eerste resultaten van bekend werden bleek dat ook de nieuwste resultaten uit bet eerste dee I van het derde jaar door hen eerder bereikt waren. Kort hierop vertrok de eerste begeleider dr. R. Gerth uit Eindhoven. Daar hiermee een groot deel van de vakinhoudelijke kennis verdween en de voorgestelde vervangende begeleiding in ogen van de projectuitvoerder niet voldoende op de hoogte was van het vakgebied, heeft deze, gezien de staat van het onderzoek, besloten om bet project niet voort te zetten. Hierna is het op zijn verzoek tot een ontslagprocedure gekomen. Resultaten De resultaten zoals deze uit het onderzoek naar voren zijn gekomen zijn: - Ben discretisatie-methode voor tijdsafhankelijke systemen door gebruik te maken van zones, zoals eerder beschreven door D. Dill. - Ben voorstel tot aanpassing van partiele orde reductie technieken zoals deze door M. Vardi en P. Wolper zijn geintroduceerd voor tijdsonafhankelijke systemen zodat deze voor tijdsafhankelijke systemen gebruikt kunnen worden. - Ben bewijs van correctheid van de voorgestelde aanpassing en een set criteria om te komen tot een implementatie van deze aanpassing.