Hoe verminderen we gezondheidseffecten van nachtwerk? Martijn Dollé RIVM

Transcriptie

1 Hoe verminderen we gezondheidseffecten van nachtwerk? Martijn Dollé RIVM

2 Wat doet het RIVM thema Nachtwerk Verbinden van wetenschappelijk onderzoek met publieke gezondheid Voor: Beleidsmakers bij landelijke overheden (ministeries, inspecties etc.) Ministerie Sociale Zaken en Werkgelegenheid (SZW) Beleidsmakers bij werkgevers, vakbonden, brancheverenigingen etc. Alle burgers van NL nachtwerkend NL Langlois Bridge, Vincent van Gogh

3 Hoe doen we dat? Signaleren: Literatuur monitoring, (inter)nationaal netwerk, Gezondheidsraad, Kennisplatform Nachtwerk Wetenschappelijk onderzoek: humane en dierexperimentele studies, i.s.m. verschillende universiteiten Kennis uitwisseling: Kennisplatform Nachtwerk, (inter)nationaal netwerk, producten RIVM website, presentaties etc.

4 Hoe doen we dat? Endocrinologie Chronobiologie Moleculaire biologie Epidemiologie Bioinformatica

5 Voorbeelden van onderzoek en activiteiten Kunnen we chronische circadiane verstoring meetbaar maken bij nachtwerkers? Klokwerk studie: Bewegen, eten en licht bij nachtwerkers in de zorg Wat is de effectiviteit van voedselinterventies bij het verminderen van risico s op hart- en vaatziekten? Informatievoorziening voor nachtwerkers en werkgevers rondom werken in de nacht? Kennisplatform Nachtwerk

6 Circadiane klok, 24/7 economie en nachtwerk slaap-momentum Fysieke activiteit Werk Verstoringen van de biologische klok

7 GR rapportages gezondheidsrisico s bij nachtwerk 2015 en 2017

8 GR rapportages gezondheidsrisico s bij nachtwerk 2015 en 2017 Andere ziektes onvoldoende gegevens Interventie advies korte termijn klachten: voorwaarts roterend rooster, korte slaap tijdens de nachtdienst Lange termijn klachten: effectiviteit van interventies onbekend, beperk nachtwerk daar waar mogelijk

9 Meetbaar maken van chronische circadiane verstoring Nachtwerk Wie wordt ziek van nachtwerk en wie niet? Effectiviteit van preventieve maatregelen op lange termijn effecten kunnen voorspellen

10 Biomarkers Een biomarker, of signaalstof, verwijst over het algemeen naar een meetbare indicator van een of andere biologische toestand of conditie Klassieke biomarkers zijn acute markers: cortisol, melatonine etc. Biomarkers voor een chronische verstoring van de biologische klok: Hebben een dose-response relatie met nachtwerk Blijven gedurende enige tijd na stoppen blootstelling veranderd Hebben niet te veel fluctuaties over de dag Zijn onafhankelijk van leeftijd Zijn makkelijk toegankelijk (bloed, speeksel, urine) age

11 Meetbaar maken circadiane verstoring Vergelijken van dag- en nachtwerkers, kort en langdurige nachtwerkers en muizen met of zonder circadiane verstoring Verschillende type moleculen: Eiwitten, mrna, methylering van DNA, mirna, metabolieten

12 Klokwerk Klokwerk+ Lifelines Vrouwen, vnl. randstad Vrouwen (85%) en mannen (15%), vnl. randstad zorgsector Zorgsector Alle sectoren Vrouwen en mannen, Noord- Nederland N= N = ~600 N = (add-on studie nachtwerk) Heterogeen in frequentie en duur nachtwerk Dagwerkers vaak ooit nachtwerk gedaan Bloedmonsters na nachtdienst en na nietnachtdienst 24-uurs urine Uitgebreide vragenlijst bij bloedafmane Cross-sectioneel Heterogeen in frequentie en duur nachtwerk Dagwerkers vaak ooit nachtwerk gedaan Bloedmonster op 1 moment Uitgebreide vragenlijst bij bloedafmane Cross-sectioneel, gedeeltelijk follow-up 6 maanden Selectie van homogene groepen in frequentie en duur mogelijk Dagwerkers nooit nachtwerk gedaan Bloedmonster op 1 moment Geen specifieke informatie over afname moment Cross-sectioneel, longitudinaal mogelijk

13 Bewegen, eten en licht bij nachtwerkers in de zorg? Waar moeten interventies zich op richten? v.d. Langeberg et al., i.s.m. IRAS

14 Bewegen, eten en licht bij nachtwerkers in de zorg 69 nachtwerkers 21 dagwerkers Data verzameling uur monitoring van: Beweging & slaap Eetgedrag Lichtblootstelling Urine Iedere type dienst: Bloedafname Eenmalig: BMI v.d. Langeberg et al., i.s.m. IRAS

15 Bewegen, eten en licht bij nachtwerkers in de zorg Tijdens een nachtdienst (t.o.v. niet-nachtdiensten): Geen grote verschillen in hoeveelheid voeding Wel vaker een eetmoment en periode van vasten (niet eten) is korter Er is minder blootstelling aan licht Geen verschillen in lichamelijke activiteit Tijdens de niet-nachtdiensten (t.o.v. dagwerkers): Worden er iets meer koolhydraten gegeten Minder eetmomenten en langere periode van vasten Is er meer blootstelling aan licht Er zijn allerlei verschillen in de 24-uurs patronen van bewegen, eten en licht Bij nachtwerkers is ook van belang welk type diensten zij nog meer werken naast de diensten v.d. Langeberg et al., i.s.m. NKI/IRAS

16 Dagwerkers Nachtwerkers Werk Slaap v.d. Langeberg et al., i.s.m. IRAS

17 RNA biomarkers: wat is RNA? eiwit

18 RNA analyse in bloed van Klokwerk deelnemers: kort versus lang(er) actief in nachtwerk Groep 1 Groep 2 Nachtwerk (jaar) < Aantal 8 8 Gem. leeftijd Geslacht vrouw vrouw *optionele correctie voor samenstelling bloedcellen i.s.m. IRAS

19 Deze dia is aangepast tov gepresenteerde versie omwille van bescherming ongepubliceerde data RNA analyse in bloed van Klokwerk deelnemers: kort versus lang(er) nachtwerk Totaal 17 RNA transcripten gevonden 14 hoger bij langer nachtwerk 3 hoger bij korter nachtwerk zonder correctie Symbol log2fc Pvalue adjpval xxxx E xxxx E xxxx E Symbol log2fc Pvalue adjpval xxxx E xxxx E xxxx E correctie voor bloedcelsamenstelling xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx E xxxx i.s.m. IRAS

20 Vervolg RNA analyse in bloed van Klokwerk deelnemers: kort versus lang(er) nachtwerk Onverwacht meevallend significant resultaat! Toch bevestiging in zoeken in andere monster sets Zijn deze markers ook relevant voor mannen? Uitzoeken rol en eventuele samenhang van gevonden RNAs en de eiwitten waar ze voor coderen Associatie onderzoeken met ziektes en klinische biomarkers 20 i.s.m. NKI/IRAS

21 Wat is de effectiviteit van voedselinterventies bij het verminderen van risico s op hart- en vaatziekten? Translationeel onderzoek: Nabootsen van nachtwerk bij muizen effectiviteit van interventies op lange termijn gezondheidseffecten zoals hart- en vaatziekten 1 e focus op voedselinterventies en hart- en vaatziekten i.s.m. LUMC

22 Wekelijkse verschuiving van dag-nacht ritme APOE*3 Leiden.CETP mice n = 8 15 per group Western type diet 0.1% cholesterol weeks Schilperoort et al., 2019, submitted

23 Meer atherosclerose bij wekelijkse verschuiving van dag-nacht ritme Schilperoort et al., 2019, submitted

24 Hoofdrol voor immuunsysteem bij toegenomen atherosclerose door dag-nacht verschuivingen? Hyperlipidemia Dyslipidemia Immune cell influx Activation status of cells Adapted from Libby, Nat 2011 Licht-donker fase verschuivingen veroorzaken: geen effect op cholesterol (en voedselinname & lichaamsgewicht) toegenomen concentraties chemo-attractanten en macrofagen in plaques Schilperoort et al., 2019, submitted

25 Lichaamstemperatuur-ritme past sneller aan na dag-nacht verschuivingen door voedingsregulatie Schilperoort et al., 2019, Sci Reports 9: 7874

26 Informatievoorziening voor nachtwerkers en werkgevers rondom werken in de nacht Wat is de informatiebehoefte van nachtwerkers en werkgevers over werken in de nacht? 2018: Focusgroepen onder nachtwerkers 2019: Enquête onder werkgevers van werknemers die werken in de nacht Preventieve maatregelen: Do s & Don ts bij nachtwerk Gezondheidsraad 2015: Maar zeer beperkt evidence-based maatregelen beschikbaar om risico s van nachtwerk te verminderen Wat kunnen nachtwerkers doen zo lang deze maatregelen er nog niet zijn? Maar ook: Wat kunnen ze beter niet doen?

27 Resultaten focusgroepen nachtwerkers De huidige informatievoorziening verschilt per sector/werkgever. De nachtwerkers in dit onderzoek hebben a priori weinig informatiebehoefte Zij vinden wel dat er informatie beschikbaar zou moeten zijn. Rol voor de werkgever, maar ook vakbond, opleiding en overheid worden genoemd. Waardering voor het werken in de nacht Adviezen over hoe negatieve gezondheidseffecten te beperken en praktische tips voor het omgaan met korte termijn klachten, zoals slaapproblemen.

28 Kennisplatform Nachtwerk Sinds 2016 Doelstelling: Kennisdeling via wetenschap, beleid en praktijk Voor organisaties en branche s waar nachtwerk veelvuldig voorkomt Afspiegeling van de verschillende sectoren Vakbond (FNV) Diverse kennisinstellingen (TNO, NLR, RIVM) Beleidsmakers & toezichthouder (Min. SZW en Inspectie SZW)

29 Onderzoek naar preventieve maatregelen Doel Meer evidence-based maatregelen om (lange termijn) gezondheidseffecten van nachtwerk te verminderen Wat is ervoor nodig? Goed wetenschappelijk onderzoek met een voor-en nameting (of zelfs een controle groep!) in praktijksituaties bij het implementeren van preventieve maatregelen Oproep! Is uw organisatie van plan preventieve maatregelen te gaan inzetten. Neem contact op met ons!

30 Met dank aan: RIVM-ers en vele samenwerkingspartners: Linda van Kerkhof Conny van Oostrom Hennie Hodemaekers Astrid Streng Paul Wackers Jeroen Pennings Karin Proper Bette Loef Gerben Hulshegge Teun Guichelaar Debbie van Baarle Contact: Zie ook: