Handleiding Door Irma Smallegoor - Nienhaus van Lint

Transcriptie

1 Handleiding Door Irma Smallegoor - Nienhaus van Lint

2 2

3 Inhoud Voorwoord... bladzijde 5 Materialen... bladzijde 7 Aanbieding per tijdperk Het Precambrium... bladzijde 11 Het paleozoïcum Het Cambrium... bladzijde 13 Het Ordovicium... bladzijde 14 Het Siluur... bladzijde 15 Het Devoon... bladzijde 16 Het Carboon... bladzijde 17 Het Perm... bladzijde 18 Het Mesozoïcum Het Trias... bladzijde 19 Het Jura... bladzijde 21 Het Krijt... bladzijde 22 Het Kenozoïcum Het Paleogeen... bladzijde 24 Het Neogeen... bladzijde 25 Het kwartair... bladzijde 26 Achtergrondinformatie van de website geologie van Nederland Het Precambrium... bladzijde 31 Het paleozoïcum Het Cambrium... bladzijde 35 Het Ordovicium... bladzijde 39 Het Siluur... bladzijde 43 Het Devoon... bladzijde 47 Het Carboon... bladzijde 51 Het Perm... bladzijde 57 3

4 Het Mesozoïcum Het Trias... bladzijde 61 Het Jura... bladzijde 67 Het Krijt... bladzijde 73 Het Kenozoïcum Paleogeen Het paleoceen... bladzijde 81 Het Eoceen... bladzijde 85 Het Oligoceen... bladzijde 89 Neogeen Het Mioceen... bladzijde 93 Het Plioceen... bladzijde 99 Kwartair Het Vroeg - Pleistoceen... bladzijde 105 Het Midden - Pleistoceen... bladzijde 111 Het Laat Pleistoceen... bladzijde 117 Het Holoceen... bladzijde 123 4

5 Voorwoord Voor u ligt de handleiding van het kosmisch project de tijdlijn. De tijdlijn is één van de hoofdonderwerpen voor Kosmisch Onderwijs en Opvoeding in de middenbouw. Behalve de theorie van Montessori over Kosmisch Onderwijs en Opvoeding heb ik ook gebruik gemaakt van de theorie van Meervoudige Intelligentie. Persoonlijk vind ik dat de theorie van Meervoudige Intelligentie, hierna afgekort tot MI, een aanvulling is op wat Maria Montessori over Kosmisch onderwijs en Opvoeding, kortweg KOO, heeft geschreven. Door MI toe te voegen aan KOO krijg je een completer beeld. MI houdt in dat een kind op meerder manieren knap kan zijn. Door de verwerkingen van de kosmische lessen zo divers mogelijk te maken bereik je zoveel mogelijk kinderen. Het kind kan een verwerking kiezen die het beste op zijn of haar intelligentie aansluit. Hierdoor voorkom je dat een kind afhaakt bij de verwerkingen omdat hij of zij het niet leuk vindt. Er is immers altijd wel een verwerking aanwezig die bij het kind past. Aangezien ik dit project zelf heb ontwikkeld zou ik het prettig vinden als u mij persoonlijk toestemming vraagt voor het gebruiken ervan. Ook hoor ik graag uw ervaringen met het project en zou ik graag eens in uw klas willen kijken hoe de kinderen ermee aan het werk gaan. De ervaring leert dat ieder op zijn eigen manier de lessen geeft en zijn eigen draai aan het project geeft, dat kan heel inspirerend werken voor mij als maker van het project. Ik wens u veel plezier en verwondering met het geven van de lessen en het gebruiken van de materialen. Indien u toevoegingen heeft of er zaken zijn in het materiaal die niet kloppen (typefouten etc), verzoek ik u contact met mij op te nemen. Ik zal de betreffende kaart dan verbeteren en naar u versturen. Irma Smallegoor - Nienhaus van Lint Middenbouwleerkracht op de Deventer Montessorischool. mailadres: irma@kosmischelessen.nl irma@kosmischeles.nl 5

6 6

7 Materialen Handleiding In deze handleiding vindt u een puntsgewijze opsomming van aanbiedingssuggesties. In eerdere handleidingen schreef ik de lessen kant en klaar uit. Uit eigen ervaring vind ik het prettiger om het puntsgewijs op te sommen, omdat het vertellen dan een duidelijker rol inneemt en het anders al snel een voorgelezen verhaal wordt. Er is een puntsgewijze opsomming van ieder tijdperk, maar er is ook achtergrondinformatie van Naturalis. Deze is te vinden op de website Geologie van Nederland. Voor de volledigheid en eigen kennis over het onderwerp is alle tekst ook opgenomen in deze handleiding. Sfeerplaten Voor ieder tijdperk heb ik gekozen voor het gebruik van een sfeerplaat om kinderen zich een voorstelling te laten maken bij het betreffende tijdperk. Voor veel kinderen geldt dat zij zo in een onderwerp geïnteresseerd raken. Opdrachten De opdrachten bij de tijdlijn zullen worden uitgegeven door de firma Nienhuis. Het betreft opdrachten op diverse gebieden, ook in combinatie met montessorimateriaal als de taaldozen. Kopieermap Bij iedere les hoort een aantal kopieerbladen, die kinderen kunnen inkleuren, overschrijven en soms kopieerbare opdrachten die ze kunnen maken. Zoekkaartjes Bij enkele tijdperken zijn er zoekkaartjes aanwezig waarbij kinderen in de schooltuin kunnen zoeken naar planten of dieren die verband houden met het aangeboden tijdperk. Kwartet Het kwartet is een speelse manier om enkele planten en dieren van ieder tijdperk te leren kennen. De tijdlijn Bij voorkeur heeft u een tijdlijn in uw groep hangen, ook als u niet met het onderwerp bezig bent. Zo kunnen kinderen het onderwerp toch op hun eigen manier en tempo verkennen. Bij deze tijdlijn komt in de toekomst ook nog een werklijn beschikbaar, waarop kinderen zelfstandig de leerstof kunnen 7

8 verwerken. De tijdlijn is beschikbaar bij de firma Nienhuis. Artikelnummer: De zwarte band en dieren bij de tijdlijn Op de zwarte band kunnen kinderen de dieren plaatsen in de goede volgorde. Het geeft een beeld van de enorme tijdspanne die het leven nodig had om zich te ontwikkelen tot wat het nu is. Zwarte band Artikelnummer: Dieren en boek voor de zwarte band Artikelnummer:

9 9

10 10

11 Algemene les over het Precambrium Het Precambrium is de oudste tijd die we kennen. Er heerste overal op de aarde chaos en er was alleen nog maar een verwoestende vuurzee. Toen de aarde nog maar net was gevormd werd ze getroffen door een enorm voortrazend object, waarschijnlijk een meteoriet zo groot als de planeet Mars. Door de botsing werd een groot stuk uit de vloeibare aardkorst weggeslagen en de ruimte in geslingerd. Dit stuk draaide een miljard jaar in een baan rond de aarde. Daarna klonterde het onder invloed van de aardse zwaartekracht samen. Zo ontstond de maan. De maan is dus oorspronkelijk een stukje van de aarde! Terwijl het aardoppervlak afkoelde begonnen zich vaste stukken korst te vormen. De zwaardere stukken zakten dieper weg en vormden de oceaanbodem. De lichtere stukken werden land.] Uit de waterdamp en uit het bevroren water van de kometen die op aarde insloegen, ontstonden de eerste oceanen. Helemaal in het begin was er nog geen dampkring rond de aarde. Die ontstond pas door heftig vulkanisme waardoor allerlei gassen uit de aarde vrijkwamen. De dampkring bestond in het begin uit kooldioxide, zuurstof, waterstof en waterdamp. Het aardoppervlak begon te bewegen en beweegt nog steeds. De hete stromen die vanuit het binnenste van de aarde opwelden en de meteorieten die op aarde neervielen zorgden ervoor dat de aardkorst brak. De kort bestaat uit acht tektonische platen die als ijsschotsen op de aardmantel drijven (afbeelding). De tektonische platen schuiven langs elkaar heen. Als ze op elkaar botsen dan ontstaan er bergketens. Zo vormde zich langzaam het landschap van onze planeet. Hoewel het leven in het Precambrium niet prettig was ontstond het toch plotseling. Hoe dat is gekomen weten we niet precies. Het eerste leven op aarde ontstond in het water. Het zijn eencellige organismen zoals bacteriën, blauwgroene algen en wieren. Bijzondere organismen zijn de stromatolieten. Ze ontstonden in het Precambrium en zijn er nu nog steeds. Ze hebben geen zuurstof nodig, ze nemen koolstofdioxide op en scheiden zuurstof als afvalproduct af. Later ontstonden er ook zweepdiertjes en meercellige dieren, zoals wormen. 11

12 Materialen nodig bij de les: Reageerbuisjes Trechtertje Olijfolie Ketjap Proefje Om te laten zien dat sommige stoffen zwaarder zijn dan andere, kunt u een proefje doen met ketjap en olijfolie. Giet wat olijfolie in een reageerbuisje. Giet er daarna ketjap overheen. U zult zien dat de ketjap door de olijfolie trekt. 12

13 Algemene les over het Cambrium Het Cambrium is het eerste tijdvak van het Paleozoïcum. Het paleozoïcum betekent de tijd van het oude leven. Op een groot deel van de wereld verdwijnt al het zeeleven dat in het Precambrium was ontstaan. Dat kwam waarschijnlijk door de komst van nieuwe roofdieren. De oceaan werd een gevaarlijke plek om te leven voor dieren zonder bescherming. Het werd dus noodzakelijk om een schelp of schaal ter verdediging te hebben. Een van de eerste voorbeelden van evolutie. In het Cambrium zag de wereld er anders uit dan nu. Groenland was subtropisch en China lag nog onder water. In het Cambrium ontstonden miljoenen nieuwe soorten dieren en planten. Dit noemen we de Cambrische explosie. Ongeveer een derde van alle uit het Cambrium afkomstige fossielen zijn van een merkwaardig diertje, de trilobiet. Hij leek op een pissebed, maar dan met een hard pantser. Trilobieten konden over de zeebodem kruipen en zich oprollen tot een bal als ze werden bedreigd, net als pissebedden. Er waren meer dan soorten trilobieten. Van erg klein, tot wel 30 cm lang. Er is nog een bijzonder dier gevonden in het Cambrium: pikaia. Pikaia was een wormachtig dier van ongeveer 5 cm lang. Hij lijkt niet heel bijzonder, maar was dat wel. Hij was namelijk het eerste dier met een wervelkolom en waarschijnlijk zijn alle dieren met een wervelkolom uit hem voortgekomen. Pikaia is dus waarschijnlijk onze voorouder! 13

14 Algemene les over het Ordovicium Het ordovicium begon na een uitstervingsgolf van een groot aantal planten en dieren. De oorzaak van dit uitsterven was het verschuiven van de tektonische platen, waardoor er twee continenten op elkaar botsten. Zeeën verdwenen en daarmee alles wat erin leefde. Wetenschappers denken dat wel 70 % van al het leven uit kon sterven bij zo n gebeurtenis. Het lijkt wel of het oude leven eerst moet uitsterven om plaats te maken voor nieuwe ontwikkelingen. Nieuwe dieren, die leken op Pikaia, ontstonden. Kaakloze vissen kregen beenplaten als bepantsering. In deze periode was er een overvloed aan zeeleven, in de oceanen leefden hele scholen. Helaas stierven de meeste hiervan aan het eind van het Ordovicium weer uit. Graptolieten waren kleine bekervormige diertjes die in kolonies leefden. Ze waren met een draad aan elkaar verbonden. Uit het bekertje stak een klein filterend beestje het water in, de zoïde genaamd. Tijdens het Ordocicium kwamen ze in grote hoeveelheden in de oceanen voor. Er waren ook grotere, angstaanjagender beesten zoals de Nautlioïde. Deze inktvisachtigen hadden een lange, rechte schelp en konden wel vier meter lang worden. Geen levend wezen was ooit al zo groot geweest. De grootste waren echt zeemonsters. De belangrijkste ontwikkeling in het Ordovicium was toch wel dat het leven het land op begon te kruipen. Eerst kwamen er voorouders van de planten, groene algen. Daarna begonnen de levermossen, laaggroeiende plantjes met donkergroene krullende blaadjes, over de grond te kruipen. Er was nu voldoende zuurstof in de lucht om te kunnen ademen en de ozonlaag was nu dik genoeg om deze primitieve planten tegen de schadelijke zonnestraling te beschermen. Na de planten kwamen er pissebedachtige diertjes het land op. Zij lieten kleine fossiele pootadrukjes achter. Dat is wel heel bijzonder, een fossiel pootafdrukje dat ruim 400 miljoen jaar bewaard is gebleven. Het Ordovicium eindigde in een lange ijstijd. Een groot deel van de wereld, waaronder wat we nu kennen als Afrika, raakte bedolven onder een ijskap. Het was zo koud en de ijskap was zo groot dat de helft van alle plantenen diersoorten uitstierven. 14

15 Algemene les over het Siluur In het Siluur werden de oceanen weer warmer en de zeespiegel steeg omdat er steeds meer ijs smolt. Eén van de oceanen besloeg zelfs bijna de helft van de aardbol± de enorme Panthalassa-oceaan. De soorten die de ijstijden hadden overleefd, hadden zich aan de nieuwe omstandigheden aangepast. De zee zat weer vol leven. Er waren nog steeds veel kaakloze vissen, maar er verschenen nu ook vissen met kaken. Een groep werd gevormd door de placodermen, de pantserhuidigen. Deze op haaien lijkende vissen waren in de begintijd maar 60 cm lang en bedekt met zware planten. Aan het eind van het volgende tijdperk, het Devoon, stierven ze weer uit. De zeeën zaten vol zeelelies, dit zijn geen planten maar dieren. Ze zitten met een lange stengel aan de bodem vast. De oceanen zaten vol met deze zeelelies. In het Siluur leefden er ook grote zeeschorpioenen van wel twee meter lang, de Pterygotus. Meer planten en dieren gingen op het land leven. De eerste landplanten in het Ordovicium waren de levermossen met bladeren die als schubben plat op de grond lagen. In het Siluur verschenen er plantjes die rechtop gingen groeien. Dit waren vaatplanten, ze zijn de voorouders van alle bladplanten die nu nog leven. De oudste rechtopstaande plant is de cooksonia. Deze werd ongeveer 10 cm hoog en had geen wortels of bladeren De planten zorgden voor meer zuurstof in de atmosfeer, waardoor andere organismen konden groeien en leven op het land. De eerste dieren gingen ook het land op in het Siluur. Er zijn resten gevonden van kleine beestjes zoals duizendpootachtigen, schorpioenen en vroege voorouders van de spinnen. 15

16 Algemene les over het Devoon In het Devoon vonden op aarde grote veranderingen plaats. Noord- Amerika en Europa botsten op elkaar, waardoor enorme bergen ontstonden. In het Devoon verschenen er gewervelde dieren op het land, maar Devoon wordt ook wel het tijdperk van de vissen genoemd. Het grootste gedeelte van de wereld lag nog onder water, hoewel er ook stukken waren die droog waren en waar niets groeide. In de zeeën leefden beenvissen, vissen met en zonder kaken, vissen met stekelige vinnen, vissen als palingen en wel duizend verschillende groepen schelpdieren. Een van deze groepen schelpdieren waren de ammonieten. Zij verschenen in het Devoon voor het eerst. Van ammonieten worden vele fossielen gevonden. Er waren ook grote vissen in het Devoon, zoals de dunkeosteus. Hij kon meer dan vijf meter lang worden. In het Devoon ontstonden ook de eerste haaien. Ze leken veel op de haaien van nu. De snuiten van deze haaien zagen er anders uit, maar hun staarten en vinnen hadden dezelfde vorm. De vreemdste overlever uit het Devoon is een grote beenvis, de coelacant. Lange tijd hebben wetenschappers gedacht dat deze wezens al meer dan 60 miljoen jaar geleden waren uitgestorven. Dit bleek niet waar, ze bestaan nog steeds. Deze vis is al 350 miljoen jaar onveranderd. Er zijn waarschijnlijk nog wel meer soorten, waarvan wij het bestaan niet weten. De meeste dode dieren en planten rotten weg. Slechts van de soorten waarvan wij de fossiele resten vinden weten we iets. Een tijd lang bestonden er wezens die deels vis waren maar ook viervoetig, en die in het water leefden maar in de lucht ademhaalden. Deze vreemde amfibieën zouden algauw het land gaan verkennen en zich over de hele wereld verspreiden. Het landschap veranderde, de primitieve planten uit het Siluur hadden plaatsgemaakt voor planten met brede bladeren en houtachtige stengels. Sommige werden wel meer dan 18 meter hoog en zagen eruit als hedendaagse bomen. Delen van de aarde raakten bedekt met bossen. Na ruim 60 miljoen kwam het Devoon ten einde, met een massaal uitsterven van planten en dieren. 16

17 Algemene les over het Carboon De twee grootste continenten van de aarde schoven naar elkaar toe. In het Carboon deden zich grote tegenstellingen in klimaat voor. Een tijdlang was het op noordelijke supercontinent Laurentia erg warm, terwijl Gondwana op de plek van de zuidpool lag en bedekt was met ijs. Uit fossiele resten uit het Carboon weten we dat in het Carboon enorme tropische wouden zich uitstrekten over het noordelijk halfrond. Door de bomen werd veel zuurstof afgegeven aan de atmosfeer. Doordat er zoveel zuurstof was konden dieren ook groter worden, sommigen groeiden uit tot reuzen. Ook planten werden enorm groot. De machtige Lepidodendron en Sigillaria werden meer dan 50 meter hoog. Boomvarens werden meer dan 8 meter hoog. Het was nog stil in het Carboon, niet veel dieren maakten geluid. Wel was het gekras en gezoem van enorme insecten te horen. De varens en bomen die stierven, vielen op de grond. Hun resten vormden dikke lagen turf. In de loop van miljoenen jaren werd deze turf ineengedrukt en gefossiliseerd tot het zwarte gesteente dat wij kennen als steenkool. Sommige geleedpotigen en insecten werden enorm in het Carboon. Zo bestond er een reuzenspin, genaamd Megarachne van wel 50 centimeter De Meganeura was een reuzenlibel met een vleugelwijdte van 66 centimeter. Ook was er een reuzenduizendpoot van twee meter lang en een reuzenschorpioen van een meter lang. In het Carboon ontstonden de voorouders van de dinosaurussen. Deze kleine reptielen hadden sterke tanden en een stevige schedel. Ze hadden een voordeel ten opzichte van de amfibieën, ze konden hun eieren op het land leggen. Aan het eind van het Carboon kwam het ijs weer met volle kracht terug, waardoor vele soorten weer uitstierven. 17

18 Algemene les over het Perm Het Perm begon 286 miljoen jaar geleden en duurde tot 245 miljoen jaar geleden. De enorme continenten Gondwana en Laurentia botsten tegen elkaar, waardoor een groot continent ontstond dat de wereld bijna van pool tot pool bedekte. Dit continent wordt Pangea genoemd, dit is Grieks voor de gehele aarde. Het was het grootste continent dat ooit heeft bestaan. Het klimaat werd heter en droger op aarde. Er verdampte veel water, zelfs zoveel dat er meren en zelfs hele zeeën opdroogden. Het zout van die zeeën bleef achter en vormde een zoutlaag op de bodem. In Nederland zit ook zout in de grond, in Hengelo in Overijssel. Ook in Veendam, in de provincie Groningen zit zout in de grond. Doordat het in het Perm droger en warmer werd konden de tropische bossen die in het Carboon waren ontstaan niet meer leven. De naaldbomen ontwikkelden zich verder. Veel van de ongewervelde zeedieren zoals de brachiopoden en trilobieten stierven uit in het Perm. Er kwam een nieuwe belangrijke diergroep op: de reptielen! Zij zouden de aarde de komende tijdperioden gaan beheersen. Aan het eind van het Perm werd het stil op aarde. Het grootste uitsterven ooit was begonnen, 90 % van al het leven op aarde stierf uit. Op de hele planeet heerste een enorme natuurramp waardoor zeeën warmer werden. In deze tijd was er veel vulkanische activiteit waarbij dikke wolken van stof en kooldioxide gevormd werd. De planeet zat onder een deken van warmte gevangen. Ook sloegen in deze tijd veel meteorieten op aarde in die enorme vloedgolven, tsunami s, tot gevolg hadden. Zoutwinning Zout wordt uit de grond gehaald in zouthuisjes (zie bijlage). Er worden in de grond buizen gestopt die door de lagen zand steken en uitkomen in de zoutlaag. Door deze kilometers lange buizen wordt dan lauw water gepompt. Het zout lost op in het lauwe water, dit noemen we pekelwater. Het pekelwater wordt weer naar boven gepompt en naar een fabriek gevoerd. Het water wordt in kookketels verdampt. Het zout blijft, net als in het Perm achter op de bodem. 18

19 Algemene les over het Trias Met het begin van het Trias kwam er een eind aan het Paleozoïcum. Het Trias is het eerste tijdvak van het Mesozoïcum. Mesozoïcum betekent tijd van het middenleven. Er zijn drie tijdvakken in het Mesozoïcum: het Trias, het Jura en het Krijt. Het Mesozoïcum was de tijd waarin de reptielen over de aarde heersten. In het Trias werd het klimaat steeds warmer en droger. De zeespiegel daalde weer sterk in het Trias. Het enorme continent Pangea bestond ook tijdens het Trias nog, maar de vage omtrekken van Afrika, Amerika en Azië werden al zichtbaar. Door de verschuiving van de aardplaten tijdens het Trias ontstond er een enorme scheur in de bodem van de Panthalassische oceaan. De scheur werd steeds groter en groter en werd vanuit onderaf gevuld door lava uit het binnenste van de aarde. Door de verschuiving van de platen kwam het land steeds dichter rond de evenaar te liggen. En rond de evenaar is het erg warm. In de warme zon kregen de zeeën nieuw leven. Er ontstonden nieuwe koralen en nieuwe soorten vissen en inktvissen. Het woord dinosaurus komt uit het Oud-Grieks. Het betekent vreselijke hagedis. De soorten die ontstonden waren in het begin allemaal klein, maar tegen het einde van het Trias hadden sommige dinosaurussen al een lengte van 6 meter! Tot de vleeseters hoorde de coelophysis. Deze dinosaurus was niet erg groot, maar erg angstaanjagend. Er wordt gezegd dat ze zelfs elkaar opaten. Er waren ook vliegende en zwevende reptielen zoals de Kuehneosaurus. Deze vliegende dino had een vlieghuid van 30 centimeter breed. Hij werd ongeveer 40 centimeter lang. Hij kon zijn vleugels ook opvouwen. Er leefde een grote gevarieerde groep amfibieën (voorouders van de kikker) in het Trias, de temnospondyli. Ze woonden aan de oevers en aten alles wat maar bewoog. De Mastodonsaurus bijvoorbeeld kwam veel voor in de meren, poelen en moerassen van het Trias. Hij kon 2 meter lang worden en had een sterke scheden met grote kaken. Ook ontstonden in het Trias de voorouders van de zoogdieren. Voor ons is dit een belangrijke ontwikkeling, de mens is namelijk ook een zoogdier. Een van die voorouders was de thrinaxodon. Dit oudste zoogdier leek een beetje op een spitsmuis. Hij groef zijn holen in de grond. Het was voor deze dieren gevaarlijk om hun holen overdag te verlaten, daarom gingen ze s nachts op jacht in plaats van overdag. 19

20 Er ontstonden ook nieuwe plantensoorten tijdens het Trias, zoals de ginkgo. Ook tegenwoordig leeft de ginkgo nog, er is van de vele soorten nog maar eentje over: de ginkgo biloba. Misschien herken je deze naam, de plant wordt namelijk gebruikt in cosmeticaproducten zoals shampoo. De ginkgo biloba is bijna niet veranderd sinds het Trias. De ginkgo biloba wordt wel veel gekweekt, maar er zijn er niet zoveel meer in de vrije natuur te vinden. De ginkgo is aan het uitsterven. Er is een mannelijk en een vrouwelijke ginkgo biloba. De mens plant alleen de mannelijke boom omdat de vrouwelijke stinken. Hierdoor kan de boom zich niet meer voortplanten. 20

21 Algemene les over het Jura In het Jura was het warm op aarde. Poolkappen smolten weg. Het oercontinent Pangea begon langzaam in stukken te breken. Door het verschuiven en op elkaar botsen van continenten worden fossielen van dinosaurussen op de gekste plaatsen gevonden, zoals op 3 kilometer hoogte in de met ijs bedekte bergen van Antarctica. Enorme dinosaurussen leefden op aarde zoals de ichtyosaurus en de plesiosaurus, deze kon wel 5 meter lang worden. Zeelelies werden wel 15 meter hoog. In het Jura waren er vele ondiepe zeeën en tropische plantengroei, hoewel er ook delen van Pangea woestijnachtig geweest moeten zijn. Sommige van de grootste dinosaurussen die ooit geleefd hadden renden met grote snelheid over de vlakte. De diplodocus was ongeveer 27 meter lang, langer dan drie bussen. Sommige van de grootste soorten die ooit bestaan hebben, zo groot als een huis van vijf verdiepingen, kwamen in dit tijdperk voor. Naast planteneters waren er ook nog de monsterlijke vleeseters, zoals de megalosaurus. De vroegst bekende vogel is de archaeopteryx. Dit betekent oude gevleugelde. Hij leefde ongeveer 150 miljoen jaar geleden. Hij is een van de voorouders van alle vogels die nu nog leven. Sommige dinosaurussen konden vliegen, zoals de pteranodon. Deze soorten hadden een spanwijdte van wel 12 meter, zo groot als een klein vliegtuigje. Andere waren niet groter dan een mus. 21

22 Algemene les over het Krijt Het Krijt is het derde tijdvak in het Mesozoïcum en duurde van 144 tot 66 miljoen jaar geleden. Er leefden veel dinosauriërs in het Krijt. Het Krijt was ook de periode waarin de dinosauriërs uitstierven. Het Krijt is vernoemd naar de Krijt en kalklagen die in Frankrijk en Engeland zijn afgezet in deze periode. Eencellige diertjes hebben een skeletje van kalk. Als ze sterven dan zakt hun kalkskelet naar de zeebodem en vormt zo dikke gesteentepakketten van krijt en kalk. Schoolkrijt bestaat uit de schalen en skeletten van miljoenen van die eencellige diertjes. Onze wereld is afhankelijk van olie. Olie werd gevormd uit plankton dat tijdens het Krijt in warme zeeën leefde. Toen deze organismen doodgingen werden ze onder afzettingen op de bodem begraven. Uiteindelijk raakten ze opgesloten in poreus gesteente. Daar verteerden ze tot aardolie. Ook in het Krijt was de aarde heftig in beweging. Grote Delen van Pangea vielen eindelijk uit elkaar in voor ons herkenbare vormen. Noord- Amerika en Europa begonnen van elkaar te wijken, maar ook Afrika en Zuid- Amerika. China was inmiddels helemaal boven water gekomen. De Atlantische oceaan begint te ontstaan en er ontstaan veel nieuwe gebergten en vulkanen. De Rocky Mountains, de Alpen, de Himalaya, de Apennijnen en het Andesgebergte zijn in deze periode ontstaan. De naaldbomen, Cycaspalmen en varens hebben hun bloeiperiode gehad. Er ontstaan nieuwe soorten planten, de bloeiende planten. Een van de eerste bloeiende planten was de magnolia. Aan het eind van het Krijt hadden de dinosauriërs 165 miljoen jaar geleefd. De moderne mens bestaat nog niet eens jaar. Tijdens de laatste grote ontwikkelingsfase van de dinosaurussen verschenen er vele soorten. Ze worden onderverdeeld in Saurischia (met hagedissenheupen) en de ornithischia (met vogelheupen). De beroemdste en beruchtste dinosaurus was toch wel de Tyrannosaurus Rex. Zijn naam betekent koning van de tiranhagedissen. Hij had een grote kop en enorme kaken waarin dikke messcherpe tanden stonden. Hiermee zou hij een mens in één hap kunnen verslinden. Hij liep slechts op drie tenen van zijn achterpoten. Daardoor kon hij verrassend snel rennen. Zijn voorpoten waren klein en gespierd, en de twee vingers van iedere hand eindigden in een scherpe nagel. De armpjes waren te kort om de prooi mee te pakken of om voedsel mee naar zijn mond te brengen. Ze lijken dus nogal nutteloos, misschien gebruikte hij ze om vanuit een liggende houding te gaan staan, we weten het niet precies. We weten wel dat hij terecht de 22

23 status als koning van de dinosauriërs was. Hij was ook een van de laatste dinosauriërs. Net zoals veel tijdvakken eindigde ook het Krijt met een massaal uitsterven van vele soorten. In totaal verdween 75% van alle planten- en diersoorten. De dinosauriërs verdwenen voorgoed. Deze catastrofe wordt de K-T grens genoemd: het is de overgang tussen het Krijt en de volgende periode, het Tertiair. Overal ter wereld is deze grens in gesteenten aantoonbaar als een dunne, donkere laag. Resten van de ene levensvorm bevinden zich onder het laagje, resten van andere erboven. De wereld veranderde compleet en dit kunnen we zien aan een laagje klei van nog geen 2cm dik! De meteoriet sloeg in bij Mexico en had een verwoestende uitwerking op de aarde. Enkele minuten na de inslag moet er een wervelstorm van vuur over Amerika hebben gewoed. Oerwouden ontploften, zeeën en meren kookten. Geen plant of dier dat daar leefde kan de inslag hebben overleefd. Enkele uren later zouden enorme vloedgolven de hele wereld zijn overgegaan. De hemel werd zwart doordat stof en rook de zon verduisterde. Uit de lucht kwam zure regen. De meeste dinosaurussen in Amerika waren vermoedelijk binnen een week dood. De overblijvers konden alleen maar zwerven in het zwartverbrande landschap. Er zijn ook theorieën over vulkanische activiteit die het einde van de dinosaurussen heeft betekent, misschien waren het wel beide. Zeker is wel dat het de meest dramatische catastrofe was die de aarde ooit heeft getroffen. Maar naast de verliezers waren er ook winnaars: de vogels en de zoogdieren overleefden. Deze zijn beide warmbloedig, de dinosauriërs waren koudbloedig. Zijn waren niet in staat om zich aan te passen aan het veranderende klimaat en, zoals we al vaker hebben gezien, aanpassing betekent succes in de evolutie! 23

24 Algemene les over het Paleogeen Met het Krijt eindigde ook het Mesozoïcum. Nu brak er een nieuwe periode aan: het Kenozoïcum. Dit betekent tijd van het recente leven, dus van het leven van nu. Het is het tijdperk waarin de wereld van vandaag gevormd werd. Gedurende de eerste periode van het Kenozoïcum veranderde de aarde sterk. We weten veel over deze periode omdat veel fossielen goed bewaard zijn gebleven. Europa en Noord-Amerika dreven in het Paleogeen verder uiteen. Portugal en Spanje schoven tegen frankrijk aan en de Pyreneeën werden gevormd. Er ontstonden vele zoogdieren in het Paleogeen. De zoogdieren hadden het massale uitsterven aan het einde van het Krijt overleefd en zonder de grote reptielen konden ze zich snel verspreiden. Veel zoogdieren waren maar klein en woonden op de bodem van enorme wouden, maar binnen een korte tijd (zo n 2 a 3 miljoen jaar) werden enkele dieren snel groter. Er verschenen roofdieren onder de zoogdieren zoals de creodont en de miacis. De miacis was een klein hondachtig diertje. Hij werd zo n 30 cm lang. Aan het eind van het Paleogeen was Nederland bedekt door een honderd meter diepe zee. 24

25 Algemene les over het Neogeen In het Neogeen ontstonden de voorouders van de mens. Op veel continenten leefden grote zoogdieren, die nu zijn uitgestorven. Door de botsing van de continenten ging de vorming van de Alpen en de Himalaya door. Veel hoefdieren verhuisden van het bos naar de grasvlakten. Sommige van hen werden groot en zwaar. Er kwamen veel hertachtige dieren voor, maar de runderen waren het meest succesvol. Er waren bijzondere zoogdieren. Sommigen leken wel een mix tussen verschillende dieren die we vandaag kennen. In het Neogeen ontwikkelden onze voorouders zich verder. Uit fossielen blijkt dat de huidige mens in het Neogeen ontwikkeld moet zijn uit een dier dat op een mensaap leek. Jammer genoeg hebben we de exacte fossielen nog niet kunnen vinden. Later in het Neogeen kwamen de continenten meer op hun huidige plek te liggen. Het over het algemeen vochtige en warme klimaat werd 2,8 miljoen jaar geleden gevolgd door wat we nu de eerste ijstijd noemen. In deze tijd werd het zoogdierleven nog veel gevarieerder. Er leefden luiaards zo groot als olifanten en gordeldieren zo lang als auto s. Ook verscheen de Smilodon, de sabeltandtijger. Hij werd wel 2,5 meter lang. Enkele aapachtigen verlieten de dekking van het bos en begaven zich op open vlakte, door het verdwijnen van oerwouden. De aapachtigen leerden rechtop te lopen, om roofdieren beter te kunnen zien aankomen in het hoge gras. Hierdoor kwamen de handen vrij om nieuwe handelingen mee uit te voeren en later gereedschap te hanteren. Aan het eind van het Neogeen koelde het af, daardoor kon er in het Kwartair een ijskap op de Noordpool ontstaan. 25

26 Algemene les over het Kwartair Het Kwartair is de laatste periode in de tijdlijn omdat het de periode is waarin we nu leven. Het Kwartair duurde van 2 miljoen jaar geleden tot nu. De aarde zag er gedurende het Kwartair wel anders uit dan nu. Er waren verschillende grote ijstijden in het Kwartair. IJsplateaus strekten zich uit van de Noordpool naar het zuiden en er waren enorme gletsjers. Nederland is gevormd door de voorlaatste ijstijd tussen en jaar geleden. Het ijs schoof toen vanuit Scandinavië over Nederland heen. Het landijs verplaatste zich met een snelheid van ongeveer 50 meter per jaar. Op het hoogtepunt van de ijstijd is Nederland bedekt met ijs totaan de Haarlem-Utrecht-Nijmegen-lijn (de zogenaamde HUN-lijn). In dit pakket ijs zitten enorme zwerfkeien verstopt. Door het schuiven van het ijs zijn stuwwallen ontstaan zoals de Utrechtse heuvelrug, de Veluwe, de Sallandse Heuvelrug en de Twentse heuvels. De Veluwe is dus ontstaan door ijs dat het land omhoog drukte. Omdat het in het Kwartair relatief koud was was het voor planten en dieren moeilijk om te overleven. Veel planten en dieren overleefden tijdens de laatste ijstijd in gebieden die buiten het bereik van het ijs lagen. Er woonden bijzondere dieren in deze gebieden zoals de wolharige neushoorn en de toendramammoet. Ook de holenbeer leefde in deze tijd. Bomen waren er in deze gebieden niet. Wel groeiden er in de zomer kleurrijke kruiden en grassen. Toen de laatste ijstijd ten einde liep warmde het klimaat op en begonnen de poolkappen te smelten. Doordat het ijs zich terugtrok werd steeds meer land bewoonbaar. Doordat het warmer werd konden er bomen groeien en verdwenen de grasvlakten voor bossen. De nieuwe bossen zorgden ervoor dat de kudden mammoeten niet meer konden migreren (in een grote kudde van plaats naar plaats trekken) en ze vielen in kleine groepjes uit elkaar. Daardoor waren ze kwetsbaarder voor roofdieren. De bladeren van de bomen waren voor deze dieren minder voedzaam dan de kruiden en grassen waar ze eerder van geleefd hadden. Binnen een paar duizend jaar waren de mammoet, de wolharige neushoorn, de holenbeer en het reuzenhert uitgestorven. In het Kwartair ontwikkelde de mens zich verder. 26

27 De oudste fossielen van het geslacht homo (dat betekent mens in het Latijn) zijn ongeveer 2,4 miljoen jaar oud. Het zijn de fossielen van Homo habilis. Ongeveer 1,9 miljoen jaar geleden evolueerde er in Afrika een type dat verder ontwikkeld was namelijk Homo erectus. Dat betekent de opgerichte mens (hij liep rechtop). De nieuwe type mens was succesvol en verspreidde zich snel over de aarde. Daarna splitste de mens zich op in twee afzonderlijke takken. De ene evolueerde tot de neanderthalers, de andere tot de Homo sapiens de wetende mens (ook de modernste soort: wij). De neanderthalers zijn dus niet onze voorouders, ze zijn wel familie van ons. De neanderthalers stierven ongeveer jaar geleden uit. 27

28 28

29 29

30 30

31 Precambrium 542 miljoen - 4,6 miljard jaar geleden Vreemde slijmerige steenklompen in een ondiepe, heldere zee. Kaal land aan de horizon. De aarde, zonneklaar. Maar dan een lege aarde. Het Precambrium beslaat de eerste vier miljard jaar van de aardgeschiedenis. Maar van Nederland in het Precambrium weten we niets. We weten niet wanneer de aardkorst onder Nederland is ontstaan of waar ons gebied in de vier miljard jaar die het Precambrium duurde heeft gelegen en of er zee was, of land, of ijs. Het ontstaan van Nederland is in een dikke mist gehuld. Inhoud» De wereld van het Precambrium» Nederland in het Precambrium» Delfstoffen» Gerelateerde artikelen De wereld van het Precambrium Het Precambrium beslaat 88% van de aardgeschiedenis. In deze beginperiode werd de aarde gevormd, kwam het eerste eencellige leven tot bloei en ontstonden de voorlopers van alle huidige levensvormen. Het is een tijd waarin continenten verschenen en weer verdwenen en de aarde mogelijk meerdere malen bijna helemaal bevroor tot een harde ijsbal. In warme kuststreken vormden oerbacteriën gelaagde kalkklompen. Deze stromatolieten zijn wereldwijd in Precambrische gesteenten te vinden. De aarde is zo'n 4,6 miljard geleden samen met de rest van ons zonnestelsel ontstaan uit samenklontering van een gigantische gaswolk. Dat was ongeveer negen miljard jaar na de oerknal. De gaswolk was het resultaat van een supernova, een uitelkaargespatte oude ster. Door de enorme hoeveelheid energie 31

32 die tijdens deze explosie vrijkwam zijn de zware elementen (zoals lood en uranium) uit fusie ontstaan. In de beginfase van het Precambrium, het Hadeïcum (ook wel bekend als helletijd: 4,6-3,8 miljard jaar geleden), stond de aarde bloot aan hevige meteorietbombardementen van rondzwervend 'ruimtepuin' en kleine planeten. De grootste treffer aan het begin van het tijdvak leidde tot het uiteenvallen van de vroege aarde in onze huidige aarde en de maan. Het oppervlak en de atmosfeer waren heel anders dan nu. Door het ontbreken van zuurstof vond er geen oxidatie plaats en mogelijk was het oppervlak van landmassa's daardoor wit gekleurd. Tijdens het Archaïcum (3,8-2,5 miljard jaar geleden) ontstonden de eerste continenten. In de Precambrische oceanen ontstond al snel na het einde van de Hadeïcum het eerste eencellige leven. Leven op het land was er nog niet. De aarde zou destijds een vijandige omgeving zijn geweest voor mensen: heet, nauwelijks beschermd door een atmosfeer en vrijwel zonder zuurstof. Ook de hoge ultraviolette straling zorgde ervoor dat landleven geen schijn van kans maakte. Geologen denken dat tijdens het Archaïcum vooral microcontinentjes bestonden, die afwisselend botsten, opbraken, enzovoort. Omdat er van dergelijke microcontinentjes nog maar een paar over zijn, is die vroege geschiedenis bijzonder moeilijk te achterhalen. Tijdens de laatste fase van het Precambrium (het Proterozoïcum: 2,5 miljard miljoen jaar geleden) kwam de huidige plaattektoniek met grote continenten op gang, gestuurd door veranderingen in de aardmantel. Ligging en omvang van continenten in het Proterozoïcum worden internationaal bestudeerd. Dit is een lastig detectivewerk en onderzoekers gebruiken daarom een heel scala aan methoden. Dankzij het onderzoek is in de afgelopen twintig jaar bekend geworden dat er vroeger heel andere continenten waren dan nu. Het Proterozoïcum heeft een lange geschiedenis van vorming van continenten die opbreken, botsen, weer opbreken, enzovoort. Veel gesteenten uit die tijd zijn in de mantel of onderkorst geduwd en opnieuw gesmolten, of overdekt door sedimenten. Toch weten we door alle puzzelstukjes' te combineren dat aan het einde van het Precambrium bijna alle continenten waren samengeklonterd en rond de Zuidpool lagen. In het Proterozoïcum veranderde de atmosfeer: door de activiteit van eencellige groenalgen in zee liep de concentratie zuurstof in de lucht op. Al vrij snel erna ontwikkelden zich meercellige organismen. Er zijn verschillende ijstijden geweest, waarvan enkele aan het einde van het Precambrium zo heftig waren dat gletsjers tot in de buurt van de evenaar kwamen. In diezelfde periode ontwikkelde zich in vrij korte tijd een grote hoeveelheid meercellige levensvormen. Hoewel deze geen harde skeletten hadden zijn op verschillende 32

33 plaatsen afdrukken van deze dieren teruggevonden. Alles bij elkaar geven ze een vrij gedetailleerd beeld van het toenmalige leven. Nederland in het Precambrium Precambrische gesteentes zijn niet aangetoond in de Nederlandse ondergrond. Het is mogelijk dat ze er niet zijn, of zo diep liggen dat we nooit zullen weten of ze er zijn. In onze buurlanden komen Precambrische gesteenten maar nauwelijks voor. Wel vinden we ze aan de oppervlakte in grote delen van Schotland en Scandinavië. Toch is er bij ons ook Precambrium te vinden, zelfs aan de oppervlakte. Veel van de zandkorrels in Nederlandse gesteenten zijn namelijk afbraakproducten van gesteenten die al in het Precambrium zijn gevormd en door de geologische geschiedenis zijn 'hergebruikt'. Deze korrels hebben voorheen gezworven door ons omringende gebieden. De gemiddelde Nederlandse zandkorrel is maar liefst twee miljard jaar oud! Ook het merendeel van de zwerfstenen in Noord-Nederland heeft een Precambrische ouderdom. Ze zijn diep in de aardkorst in Scandinavië gevormd en met het landijs tijdens het Midden-Pleistoceen naar ons land gevoerd. Delfstoffen We hebben weliswaar geen Precambrische gesteenten in de ondergrond maar toch zijn in ons land delfstoffen van Precambrische oorsprong te winnen. Veel van de zwerfstenen die in de voorlaatste ijstijd vanuit Scandinavië met gletsjers naar Nederland zijn meegekomen hebben een Precambrische ouderdom. Zo zijn granieten en gneisen in Noord-Nederland in het verleden verzameld voor de aanleg van keienvloertjes, wegen, dijkversterking en grafmonumenten, zoals de hunebedden. 33

34 34

35 Cambrium 488,3-542 miljoen jaar geleden Heeft hier een zee gelegen, bevolkt door vreemd gevormde kreeftachtigen, trilobieten en grote sponzen? We weten het niet zeker. Van Nederland in het Cambrium weten we zo goed als niets zeker! Gesteenten uit dit tijdperk liggen zó diep dat we ze nog niet hebben aangeboord. Om ons een beeld te vormen zijn we aangewezen op gesteenten in ons omringende landen. De fossielen daarin vertellen dat Nederland vermoedelijk bedekt was door een gematigd warme zee die werd bewoond door een soortenrijke fauna. Zwerfsteenfossielen uit Noord-Nederland lichten een tipje op van de sluier van de Cambrische zee. Inhoud» De wereld van het Cambrium» Waar lag Nederland op de wereldbol?» Nederland in het Cambrium» Klimaat» Leven» Afzettingen en geofenomenen uit het Cambrium» Delfstoffen» Gerelateerde artikelen De wereld van het Cambrium Alle diergroepen die we heden ten dage nog kennen zijn al tijdens het Cambrium ontstaan. In de wereldzeeën vond dankzij een ongekende radiatie uit simpele oervormen een ware explosie aan leven plaats. Inmiddels weten we dat sommige typen organismen al eerder aanwezig waren, maar nog geen harde, fossiliseerbare delen hadden. In Cambrische gesteenten vinden we de oudste kreeftachtigen, koralen, weekdieren en ook de vroegste voorlopers van de gewervelde dieren. Het land was kaal, want meercellig landleven had zich nog niet 35

36 ontwikkeld. Er leefden hoogstens bacteriën in poeltjes. De atmosfeer bevatte nog relatief weinig zuurstof. Omdat er nog weinig zuurstof in de lucht was, waren ook ozonconcentraties (O 3 ), die samenhangen met de zuurstofconcentratie, laag. Omdat ozon ultraviolette straling van de zon tegenhoudt, was een verblijf buiten het beschermende zeewater daarom onaangenaam. Tijdens het Cambrium was het supercontinent Pannotia, dat vrijwel op de Zuidpool lag, uiteengevallen. De losgebroken kleinere continenten bewogen richting de evenaar. In het algemeen heerste er een aangenaam klimaat. Er waren vermoedelijk geen ijskappen op de polen. Waar lag Nederland op de wereldbol? Nederland lag op de noordkant van het kleine continent Avalonia en tijdens het Cambrium nog ergens rond de zestig graden zuiderbreedte. Ook Avalonia schoof in de loop van het Cambrium langzaam naar het noorden. Nederland in het Cambrium Op grond van Cambrische gesteenten uit ons omringende landen vermoeden we dat Nederland tijdens het Cambrium bedekt is geweest door zee. In de buurt van Brussel en in de Ardennen zijn Cambrische fossielen uit zeebodems gevonden. Ook weten we dankzij dergelijke fossielen dat zuidelijk Scandinavië in zee lag. Maar was de veronderstelde Nederlandse zee diep en donker? Of juist ondiep en licht? Zaten we ver weg in zee of dicht in de buurt van land? Was het water koud of warm, met veel of weinig zout? We weten het niet, althans niet met zekerheid. Klimaat 36

37 In het Cambrium lag ons land ter hoogte van Argentinië. Uit Scandinavische fossielen, waaronder die van koraalachtigen, leiden we af dat onze omgeving vermoedelijk een gematigd tot subtropisch klimaat heeft gehad. Leven We hebben geen rechtstreeks bewijs van het Cambrische leven in Nederland in de vorm van fossielen uit ontsluitingen of boringen. Dankzij fossielen die in de voorlaatste ijstijd met het landijs als zwerfstenen naar ons land zijn gebracht, weten we echter dat de zee bevolkt werd door trilobieten (een soort zeepissebedden), brachiopoden (armpotigen), zeer vreemde stekelhuidigen en andere ongewervelden. Ook zwommen er de eerste primitieve (kaakloze) vissen rond. Veel dieren ontwikkelden harde lichaamsdelen (chitinepantsers en schelpen), waardoor ze makkelijker konden fossiliseren. Afzettingen en geofenomenen uit het Cambrium Afzettingen uit het Cambrium zijn vrijwel zeker in de Nederlandse ondergrond aanwezig, maar liggen veelal op kilometers diepte. Relatief dicht bij ons in de buurt (in België en Duitsland) kom je Cambrische gesteenten immers op verschillende plaatsen aan het oppervlak tegen. De dichtstbijzijnde Cambrische gesteenten vinden we in dalen in de buurt van Brussel en in de Ardennen. Gelukkig zijn in Noord-Nederland enkele Cambrische fossielen gevonden in zwerfstenen uit Scandinavië die een tipje van de sluier oplichten over het leven destijds. Zwerfstenen van sedimentaire oorsprong in de keileem op de Hondsrug in Groningen en Drenthe bevatten soms trilobieten. Delfstoffen Omdat Cambrische afzettingen te diep in de ondergrond liggen, hebben we ze nooit verkend op het voorkomen van delfstoffen. Zwerfstenen, waaronder die uit het Cambrium, zijn in het verleden in Noord-Nederland gebruikt voor het aanleggen van onder andere vloertjes in huizen en soms ook om dijken te verzwaren. 37

38 38

39 Ordovicium 443,7-488,3 miljoen jaar geleden Een superkleine kwal met lange kronkelende tentakels waaraan kleine giftige haakjes zitten. Een losse spriet, ook met haakjes. Een vis die meer lijkt op een worm met grote ogen. Bizarre levensvormen in de open zee van het Ordovicium, onbewust van een naderende, catastrofale ijstijd. Inhoud» De wereld van het Ordovicium» Waar lag Nederland op de wereldbol?» Nederland in het Ordovicium» Klimaat» Leven» Afzettingen en fenomenen» Delfstoffen» Gerelateerde artikelen De wereld van het Ordovicium De wereld van het Ordovicium is er een van uitersten. De continenten bewogen richting de evenaar en begonnen te botsen. De zee was bevolkt met een vrij divers zeeleven waarin reusachtige zeeschorpioenen aan de top van de voedselketen stonden. Maar er waren ook andere vreemde wezens, zoals kwalachtige kolonievormende graptolieten, of de conodontdieren, ooit alleen bekend van de tandjes, maar waarvan we sinds kort weten dat het primitieve gewervelde dieren waren. Aan het einde van het tijdvak onderging de aarde een van de zwaarste ijstijden ooit. In korte tijd stierf ongeveer 85% van de soorten uit, vermoedelijk door een nietsontziende vergiftiging van het oceaanwater. Net als in het voorafgaande Cambrium was het leven nog niet in staat zich op het land te vestigen. 39

40 Waar lag Nederland op de wereldbol? Nederland lag op de noordkant van het kleine continent Avalonia dat zich nog op het zuidelijke halfrond bevond en naar het noorden bewoog. Tijdens het Laat- Ordovicium botste Avalonia op een ander microcontinent, Balthica. Hierdoor ontstond een gebergtegordel ter hoogte van wat nu Denemarken en Polen zijn. Ook ontstonden er gebergtes ten zuiden van Nederland. Deze periode van gebergtevorming kennen we als de Caledonische fase. Nederland in het Ordovicium Op grond van de Ordovicische gesteenten die we in omringende landen vinden, vermoeden we dat Nederland tijdens het Ordovicium bedekt is geweest door zee. Klimaat We hebben geen directe aanwijzingen over het klimaat tijdens het Ordovicium uit de Nederlandse ondergrond. Afzettingen en fauna's uit ons omringende landen laten een vrij warm klimaat aan het begin en een vrij koel klimaat tijdens het Laat-Ordovicium zien. Leven Het zeeleven in het Ordovicium was redelijk divers. De eerste kraakbeenvissen zwommen rond en in ondiepe randzeeën ontwikkelde zich een vrij divers bodemleven met daarin onder meer kalkalgen, koralen, trilobieten (een soort zeepissebedden), armpotigen en zeelelies. In de oceanen en diepere randzeeën dreven vreemde, kolonievormende dieren die soms leken op vangnetjes, maar die ook vreemde spiralen met haakjes vormden. Deze zogenaamde graptolieten kan je vinden in leisteen dat aan de oppervlakte komt in de omgeving van Spa in 40

41 de Belgische Ardennen, ongeveer veertig kilometer ten zuiden van Zuid-Limburg. Waarschijnlijk kwamen vergelijkbare fauna's ook voor in Nederland. Afzettingen en fenomenen Afzettingen uit het Ordovicium zijn vrijwel zeker in de Nederlandse ondergrond aanwezig, maar liggen op dusdanig grote diepte dat we ze nog nooit met zekerheid hebben aangeboord. De dichtstbijzijnde gesteenten uit het Ordovicium vinden we in dalen in de buurt van Brussel en in de Ardennen. Toch kan je ook in Nederland Ordovicische fossielen vinden in zwerfstenen uit Scandinavië, die door het landijs in Noord- en Oost-Nederland zijn neergelegd. Delfstoffen Gesteenten uit het Ordovicium liggen in Nederland veelal op kilometers diepte, te diep dus om delfstoffen uit te kunnen winnen. 41

42 42

43 Siluur ,7 miljoen jaar geleden Koraalriffen en inktvissen in langgerekte schelpen op jacht naar prooi. Aan een modderig strand kruipt een reuzenzeeschorpioen het land op dat langzaam groenige tinten begint te vertonen. Silurische zwerfstenen schetsen een beeld van dit aangename tijdperk. Inhoud» De wereld van het Siluur» Waar lag Nederland op de wereldbol?» Nederland in het Siluur» Klimaat» Leven» Afzettingen en fenomenen» Delfstoffen» Gerelateerde artikelen De wereld van het Siluur Het grote Gondwanacontinent lag rond de Zuidpool en het was er koud. Verschillende kleinere continenten, waaronder Avalonia, waarop Nederland lag, klonterden samen en dreven verder noordwaarts. Tijdens het Siluur werd het leven op aarde diverser. Het klimaat was aangenaam, behalve in de poolgebieden. In zee begonnen vissen een steeds belangrijker rol te spelen en op het land ontwikkelden zich de eerste zeer primitieve planten. Waar lag Nederland op de wereldbol? 43

44 Nederland lag inmiddels rond dertig graden zuiderbreedte (de hoogte waarop nu Argentinië ligt) en bleef noordwaarts drijven richting de evenaar. De verdergaande botsing van de microcontinenten Avalonia (met daarop Nederland) en Balthica zorgde ervoor dat het gebied ten zuiden van Nederland werd opgeheven. Nederland in het Siluur Tijdens het Siluur botsten verschillende microcontinenten en ontstonden gebergtes. In deze zogenaamde Caledonische fase van gebergtevorming ontstonden onder meer de Ardennen. Direct ten noorden daarvan lag een dalingsgebied, de Brabantdepressie, dat zich deels uitstrekte over Zuid- Nederland. Afbraakproducten uit de omliggende gebergten vulden langzamerhand dit gebied op en zo vormden zich dikke gesteentepakketten. De schaarse aanwijzingen die we hebben geven aan dat het noorden en oosten van Nederland waarschijnlijk bedekt was door zee. Op plekken waar de aanvoer van zand en modder beperkt was, bijvoorbeeld in Nederland ten noorden van de Brabantdepressie, ontstonden vermoedelijk koraalriffen. Uitgebreide riffen kennen we in ieder geval van nog noordelijker gelegen gebieden. Zo is Götland, een Zweeds eiland in de Oostzee, een bekend gebied voor fossiele riffen uit het Siluur. Klimaat De Silurische koraalriffen die in Engeland en Zweden voorkomen geven aan dat de omgeving van Nederland tijdens het Siluur tropisch is geweest. Leven We hebben in Nederland geen fossielen uit het Siluur. Wel kunnen we ons een beeld van het leven in het Siluur vormen, dankzij fossielen uit de ons omliggende 44

45 landen. In de loop van het Siluur veroverden de planten het land. Het ging hierbij om kleine Cooksonia-plantjes en om korstmossen. Hoogstwaarschijnlijk leefden er ook ongewervelde dieren tussen deze eerste begroeiing. In zee leefde een diverse fauna: in de kustgebieden koraalriffen met sponzen, stromatoporen (uitgestorven, zeer kleine, kolonievormende diertjes), armpotigen en zeelelies, waartussen primitieve vissen, metersgrote zeeschorpioenen en langgerekte inktvissen (Orthoceras) rondzwommen. In zwerfstenen zijn vaak duidelijk herkenbare resten van deze grote inktvissen te vinden. In zachte zeebodems leefden gravende organismen (wormen, tweekleppigen) en kwamen karakteristieke sponzen voor. Afzettingen en fenomenen Silurische afzettingen liggen vele kilometers diep in de Nederlandse ondergrond. Ze zijn aangeboord in Zuid-Nederland en op een enkele plek in de Noordzee. Het gaat om sterk gedeformeerde en enigszins gemetamorfoseerde gesteenten, zoals kwartsieten, waarin geen fossielen zijn gevonden. De dichtstbijzijnde Silurische gesteenten komen aan de oppervlakte in dalen in de buurt van Brussel en in de Ardennen. Daarnaast zijn in Noord- en Oost-Nederland (zoals op de Hondsrug) zwerfstenen te vinden met Silurische fossielen, waaronder koralen, armpotigen, mosdiertjes en trilobieten, afkomstig uit Scandinavië en het Baltisch gebied. Delfstoffen Silurische gesteenten liggen in Nederland te diep (vaak op vele kilometers diepte) om delfstoffen uit te kunnen winnen. 45

46 46

47 Devoon 359,2-416 miljoen jaar geleden Een primitief maar divers zeeleven met onder andere koraalriffen. Zeeën gevuld met tal van vissoorten, waarvan vele nog tijdens het Devoon sneuvelen in een grote uitstervinggolf. Het leven maakt zich op voor de totale onderwerping van het land. Bericht uit het Devoon, een veelbewogen tijdvak in de geschiedenis van de aarde. Inhoud» De wereld van het Devoon» Waar lag Nederland op de wereldbol?» Nederland in het Devoon» Klimaat» Leven» Afzettingen en geofenomenen» Delfstoffen» Gerelateerde artikelen De wereld van het Devoon Het Devoon is een relatief warme periode, waarin de continenten beginnen samen te klonteren tot twee supercontinenten: Gondwana en Euramerika. Dit leidde tot uitgebreide gebergtevorming, de zogenaamde Hercynische fase, die in het erop volgende Carboon zou leiden tot de vorming van het supercontinent Pangea. Het Devoon wordt ook wel het tijdperk van de vissen genoemd: de zeeën werden bevolkt door diverse groepen vissen. Eerst domineerden kaakloze vissen, maar in de loop van het Devoon begonnen de vissen met kaken te domineren. Er waren ook uitgebreide en zeer diverse riffen, gedomineerd door koralen en armpotigen. In het Laat-Devoon, rond 374 miljoen jaar geleden, waren het met name deze riffen die sterk te lijden hadden van een van de grootste 47

48 uitstervingsgolven. Dat uitsterven betekende ook, na een korte periode van bloei, het einde voor de meeste kaakloze vissen. Tijdens het Devoon ontwikkelden zich op het land de eerste bossen en zetten gewervelde dieren de eerste voorzichtige stapjes op het land. Uit de vissen evolueerden amfibieën. Waar lag Nederland op de wereldbol? Het microcontinent Avalonia, waar Nederland op lag, is in het Devoon met Balthica en Laurentia (het huidige Noord-Amerika en Groenland) samengeklonterd en vormde nu het continent Laurazië. Naar het noordwesten lag een gebergteketen, het Caledonische gebergte, waarvan nu nog resten in Schotland, Noorwegen en aan de oostkust van Amerika zijn terug te vinden. Nederland lag nog op het Zuidelijk Halfrond maar schoof noordwaarts, steeds dichter naar de evenaar. Nederland in het Devoon Midden Devoon. West-Nederland maakte deel uit van het Old Red Continent, dat liep tot aan Engeland en Amerika. Er heersten van tijd tot tijd woestijnachtige condities. De afzettingen op het continent werden, net als vele woestijnen vandaag de dag, gekenmerkt door de rode kleur van geoxideerd ijzer. In het Nederlandse deel 48

49 van de Noordzee zijn gesteenten (rhyolitische lava's) gevonden die wijzen op het voorkomen van vulkanen. In het uiterste zuidwesten van ons grondgebied ging het laagland over in het heuvelgebied van het Brabantmassief. Laat Devoon. Tijdens het Devoon raakte Nederland vanuit het oostzuidoosten steeds verder bedekt door ondiepe tropische zeeën met riffen. In de Ardennen en de Eifel zijn dergelijke riffen goed ontsloten. Ze werden gedomineerd door koralen, sponzen, armpotigen en zeelelies. In het Laat-Devoon veranderde het karakter van de zee in onze omgeving: uitgebreide rifmilieus verdwenen en modderige en zandige bodems kregen de overhand. Klimaat Het Devoon was relatief warm. In het Laat-Devoon koelde het gebied rond de Zuidpool sterk af en er ontwikkelden zich gletsjers. Kooldioxideconcentraties (CO 2 ) waren hoog, maar de reeds onstane bossen ontrokken in toenemende mate deze kooldioxide aan de atmosfeer. Leven We hebben in Nederland geen fossielen uit het Devoon, maar in bijvoorbeeld de Ardennen en de Eifel komen zeer fossielrijke gesteenten voor die een goede indruk geven van het leven zoals dat ook in Nederland kan hebben bestaan. In Maasgrind, maar ook in zwerfstenen afkomstig uit het noorden, vinden we wel dergelijke fossielen. Tijdens het Devoon kwam de flora op het land verder tot ontwikkeling. In de Ardennen en de Eifel kwamen waddengebieden voor met aan deze bijzondere omstandigheden aangepaste flora's van kruidachtige planten (bijvoorbeeld lycofyten) of andere primitieve vaatplanten (bijvoorbeeld Rhynia). Tegen het einde van het Devoon ontwikkelden zich lage, vrij open bossen met primitieve plantenassociaties waarin onder meer houtachtige planten stonden, zoals Moresnetia (een van de alleroudste zaadplanten in de wereld) en bomen (Archaeopteris). 49

50 De riffen in de Devonische zeeën werden gedomineerd door twee groepen primitieve koralen. Daarnaast kwamen er grote sponzen, mosdiertjes en zeelelies voor. Er leefde voorts een rijk zeeleven met veel soorten armpotigen (Brachiopoda), trilobieten, weekdieren, vissen en ammonieten (inktvissen). Afzettingen en geofenomenen Midden- en Laat-Devonische afzettingen liggen diep in onze ondergrond. Onder het westen van Nederland en de aangrenzende Noordzee zijn afzettingen van het Old Red Continent te vinden die tot de Banjaard Groep worden gerekend. Op deze landmassa lagen woestijnduinen, maar er konden na zware regenbuien overstromingen plaatsvinden en zich tijdelijke rivieren vormen. Deze laatste deponeerden de karakteristieke roodgeoxideerde zanden en conglomeraten die tegenwoordig tot de Tayport Formatie worden gerekend. Lokaal ontwikkelden zich vulkanen, zoals blijkt uit het voorkomen van lava (Buchan Formatie). In de loop van het Devoon breidde de zee zich langzaam over Nederland uit. Een mengelmoes van zand, klei en kalkige afzettingen, waaronder riffen, vormde zich in de ondiepe tropische zee. Deze worden tot de Kyle Groep gerekend in het Nederlandse Noordzeegebied en tot de Heibaartkalksteen in zuidelijk Nederland. Helemaal aan het einde van het Devoon trok de zee zich terug en ontwikkelde zich een afwisselend pakket van continentale en ondiep-mariene zandsteen- en kleisteenlagen met lokaal dunne kalklagen die we kennen als Zandsteen van Condroz. Delfstoffen Uit boringen hebben we een redelijk beeld van de opbouw van de Devonische afzettingen, maar deze gesteenten liggen in Nederland te diep om rendabel delfstoffen uit te kunnen winnen. 50

51 Carboon ,2 miljoen jaar geleden Het is vochtig en beklemmend heet. Een stam van een zegelboom met een kunstig schorspatroon ligt halfvergaan in het ondiepe water. De bomen doen vreemd aan. Reuzenpaardenstaarten en varens domineren de ondergroei. Een luid geknisper kondigt de nadering van een reusachtige libel aan. Tijdens het Carboon was Nederland grotendeels bedekt met tropisch laaglandmoeras. In de moerassen werd veen gevormd, waaruit later steenkool ontstond. Als als bijproduct is ons aardgas gevormd. Inhoud» De wereld van het Carboon» Waar lag Nederland op de wereldbol?» Nederland in het Carboon» Klimaat» Leven» Afzettingen» Wat we zien aan het oppervlak?» Delfstoffen» Gerelateerde artikelen De wereld van het Carboon Het Carboon is een warme periode geweest, zonder wereldschokkende gebeurtenissen. De grote continenten klonterden samen en de contouren van het supercontinent Pangea begonnen zich af te tekenen. Tijdens het samenklonteren ontstonden er gebergtes op de raakvlakken van de verschillende (micro- )continenten. Dwars over Europa ontstond de Hercynische gebergtegordel, waarvan onder andere de Belgische Ardennen een overblijfsel zijn. De noordelijkste uitlopers van het Hercynische gebergte reikten tot aan Zuid- Nederland. Uit het Carboon kennen we fossielen van amfibieën - oorspronkelijk 51