Samenvatting Biologie Thema 4 t/m 7

Transcriptie

1 Samenvatting Biologie Thema 4 t/m 7 Samenvatting door een scholier 4328 woorden 15 juni ,2 26 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Biologie DNA Basisstof 1 Enzymen zijn eiwitten gevormd in ribosomen. Ze bestaan uit gekoppelde aminozuren (20 soorten). De eigenschappen worden bepaald door aantal en volgorde. DNA bestaat uit 2 nucleotidenketens, die elk weerbestaan uit aan elkaar gekoppelde nucleotiden: Desoxyribose= suiker Stikstofbasen: Adenine & Thymine = nucleotide Cytosine & Guanine Basisstof 2 Mitose= kerndeling. DNA-replicatie vindt plaats voordat mitose begint van het DNA-molecuul wordt een zorgvuldige kopie gemaakt. Interfase: periode tussen 2 mitosen. Mitose + interfase: celcyclus Interfase: 3 perioden G1-fase = periode tussen celdeling en DNA-replicatie S-fase = DNA-replicatie G2-fase = periode tussen DNA-replicatie en mitose Go-fase = rustfase (bijv. bij spiercellen) Verloop mitose en celdeling: Interfase: Verdubbeling vindt plaats. Profase: Spiralisatie, kern membraam verdwijnt en kernspoel ontstaat. Metafase: Chromosomen in equatorvlak, draden hechten zich aan centromeer. Anafase: Chromatiden uit elkaar getrokken door trekdraden die verkorten. Pagina 1 van 14

2 Telofase: Chromosomen bij polen, resten draden kernmembraam, despiraliseren. Basisstof 3 Ongeslachtelijke voortplanting: deel individu groeit uit tot nieuw individu Knollen: verdikte stengels met knoppen Bollen: verdikte bladeren met knoppen Stekken: stuk van een stengel of blad wordt afgesneden, op snijvlak ontwikkelen wortels Enten: tak wordt vastgezet op een onderstam Kloon: individu dat uit 1 organisme is ontstaan Weefselkweek: stukje weefsel uit plant gesneden opgekweekt tot nieuwe planten. Basisstof 4 Meiose= geslachtsceldeling. Meiose I = uit 1 diploïde cel ontstaan 2 diploïde cellen Meiose II = 2 diploïde cellen > 4 haploïde cellen Zaadcelmoedercel: elk v/d 4 haploïde cellen ontwikkelen zich tot zaadcel Eicelmoedercel: 1 daadwerkelijke dochtereicel en 3 dochtercellen (poollichaampjes) die verdwijnen. Basisstof 5 Recombinatie = het ontstaan van nieuwe combinaties van genen Selectie: alleen nakomelingen met de meest gunstige erfelijke eigenschappen worden gebruikt voor verdere kruising, veredeling = door selectie proberen een combinatie van gunstige eigenschappen in 1 nakomeling te verkrijgen Zuivere lijn = groep planten die door geslachtelijke voortplanting is ontstaan & die homozygoot is voor 1 of meerdere (gewenste) eigenschappen > zaadvaste planten Fokzuiver = dieren die homozygoot zijn voor gewenste eigenschappen Basisstof 6 Celdifferentiatie = als cellen steeds meer verschillen gaan tonen door klievingsdelingen. Ze krijgen ook verschillende functies: celspecialisatie Inductie =invloed van cellen op elkaar. Determinatie = als een cel zich heeft gespecialiseerd Apoptose = geprogrammeerde celdood. RNA speelt belangrijke rol bij overbrenging informatie voor eiwitsynthese van celkern naar cytoplasma. mrna brengt informatie voor eiwitsynthese over. Verschillen RNA & DNA RNA-molecuul bestaat uit 1 keten van nucleotiden Nucleotiden van RNA bevatten de suiker ribose RNA bevat Uracil i.p.v. Thymine Template-streng = streng waarlangs het RNA gaat om zo een kopie te maken van de coderende streng. Coderende streng Pagina 2 van 14

3 Gastheer = een organisme waarvan in de cellen een virus binnendringt. Virussen: hebben geen cellen, cytoplasma of kernplasma bevat óf alleen DNA, óf alleen RNA planten zich alleen voort in de gastheercellen Capside = dunne eiwitmantel om een virus heen. Sommige virussen hebben om de capside nog een envelop (dikkere laag vetten en eiwitten) Bacteriofagen zijn virussen die bacteriën gebruiken als gastheer Codon / triplet = drie opeenvolgende nucleotiden die coderen voor het inbouwen van 1 aminozuur in het eiwitmolecuul Startcodon = hiermee begint ieder mrna molecuul (AUG methionine) Stopcodon = geven einde aan van de eiwitsynthese, coderen niet voor aminozuur Basisstof 7 Mutatie = een plotselinge verandering in het genotype (meestal zijn gemuteerde allelen recessief, komen hierdoor niet tot uiting in het fenotype, bij een mutant wel. Bij een wildtype komt geen enkele mutatie voor) Mutageen = door stralingen kunnen mutaties ontstaan Tumor = een gezwel dat ontstaat als cellen zich ongeremd gaan delen Goedaardige tumor: groeien langzaam, verandert niets in de bouw van het weefsel Kwaadaardige tumor: ongevoelig voor cellen die de celdeling remmen. De ontstane cellen hebben een afwijkende vorm & kunnen niet goed functioneren. Bouw van weefsels wordt verstoord (primaire tumor kan verwijdert worden) Tumor bestrijden: operatief, door bestraling (radiotherapie), chemotherapie (cytostatica wordt toegediend) remt de celdeling Mutagene invloeden zijn meestal ook carcinogeen (kankerverwekkend) Basisstof 8 Prenatale diagnostiek = onderzoeken om al vóór de geboorte vast te stellen of er afwijkingen zijn Echoscopie = groei en ligging van het embryo worden gecontroleerd met behulp van een echoscoop Vlokkentest = vlokkenweefsel uit de groeiende placenta gehaald, chromosomen in karyogram onderzoeken Vruchtwaterpunctie = vruchtwater met cellen foetus weggehaald uit baarmoeder, chromosomen in karyogram onderzoeken Trisomie = bij een chromosomenpaar komt een extra chromosoom voor. Syndroom van Down (21e syndroom in drievoud) trisomie 21 Non-disjunctie = beide chromosomen van een paar of beide chromatiden van een chromosoom gaan naar dezelfde pool van de cel Basisstof 9 Biotechnologie = het gebruiken van organismen om producten te vervaardigen voor de mens Polyploïde = behandeling met colchicine, waardoor na mitose geen celdeling optreedt dit veroorzaakt Pagina 3 van 14

4 grotere bladeren / bloemen / vruchten Recombinant-DNA-techniek = een stukje DNA van een bepaald organisme wordt overgebracht in een cel van een ander organisme (transgeen) > treedt verandering op : genetische modificatie / manipulatie Celfusietechniek = twee typen cellen versmelten tot 1 hybridecel > nieuwe cel bevat erfelijke eigenschappen van beide cellen DNA-fingerprinting = kan een rol spelen bij de bewijsvoering tegen personen die van misdrijven worden verdacht Verrijkingsstof 1 en 2 Telomeren = beschermkapjes van de cel Telomerase = het in stand houden van de telomeren. Crossing-over = als bij een chromosoompaar aan beide stukken een stukje afbreekt en deze aan zijn over buur zich vast maakt. Er is dan een stukje chromosoom uitgewisseld. Recombinatie = het ontstaan van nieuwe combinaties in het genotype. Toetsweek 6: T5 + v4; T6; T7 + v1 + v2 Homeostase Basisstof 1 Intern milieu: Weefselvloeistof en bloedplasma Homeostatische regelmechanismen: zorgen ervoor dat de omstandigheden in het interne milieu om de normwaarde schommelen. Hypothalamus: registreert de temperatuur van het bloed De samenstelling van het interne milieu wordt constant gehouden door opname, opslag en door uitscheiding van stoffen. Basisstof 2 Centrale zenuwstelsel: grote hersenen, kleine hersenen, hersenstam en ruggenmerg Perifere zenuwstelsel: zenuwen Zenuwen: verbinden het centrale zenuwstelsel met alle delen van het lichaam De hierboven genoemde zenuwstelsels zijn ingedeeld op grond van de bouw van het zenuwstelsel. Animale zenuwstelsel: regelt de bewuste reacties en de houding en de beweging van het lichaam. Autonome/vegetatieve zenuwstelsel: regelt vooral de werking van inwendige organen. De hierboven genoemde zenuwstelsels zijn ingedeeld op grond van de functie van het zenuwstelsel. Prikkel: invloed uit het milieu op een organisme Impulsen: elektrische signalen, die door zenuwen kunnen worden voort geleid Receptoren: zintuigcellen (ontvangen) Conductoren: zenuwcellen (voort geleiden) Effectoren: spiercellen en kliercellen (uitvoeren) Het zenuwstelsel bestaat uit neuronen (= zenuwcellen) Neuronen (= zenuwcel): opgebouwd uit een cellichaam en uitlopers; bevinden zich in het centrale zenuwstelsel. Cellichaam: hierin bevinden zich de kern en het grootste deel van de ribosomen en van het Pagina 4 van 14

5 endoplasmatisch reticulum. Uitlopers: hierdoor worden de impulsen voortgeleid. Dendriet: Uitloper die impulsen naar het cellichaam toe geleidt. Axon (neuriet): Uitloper die impulsen van het cellichaam af geleidt. Myelineschede (mergschede): Ligt om een lange uitloper van het animale zenuwstelsel. Bestaat uit cellen van Schwann Tussen twee opeenvolgende cellen van Schwann is een insnoering Ligt niet om bepaalde neuronen van het autonome zenuwstelsel: ongemyeliseerd Isoleert uitlopers van elkaar Synapsen: plaatsen waar impulsen worden doorgegeven van de ene cel naar de andere cel. Bevinden zich aan de vertakkingen van de uiteinden van dendrieten en axonen Een neuron kan van veel andere cellen impulsen ontvangen, en aan veel andere cellen impulsen doorgeven. Er zijn drie typen neuronen: Sensorische neuronen: geleiden impulsen van receptoren naar het centrale zenuwstelsel. Cellichamen van liggen meestal dicht bij het centrale zenuwstelsel. Één lange dendriet en een korter axon. Motorische neuronen: geleiden impulsen van het centrale zenuwstelsel naar effectoren. Cellichamen liggen in het centrale zenuwstelsel. Meerdere korte dendrieten en één lang axon. Schakelneuronen: geleiden impulsen binnen het centrale zenuwstelsel. Kunnen impulsen ontvangen van sensorische neuronen en deze doorgeven aan motorische neuronen. Kunnen impulsen ontvangen van andere schakelneuronen. Kunnen impulsen doorgeven aan andere schakelneuronen. Liggen geheel binnen het centrale zenuwstelsel. Uitlopers van sensorische en motorische neuronen liggen bij elkaar in zenuwen. Hieromheen ligt een laag bindweefsel voor de bescherming. Drie typen zenuwen: Gevoelszenuwen: bevatten uitlopers van sensorische neuronen Bewegingszenuwen: bevatten uitlopers van motorische neuronen. Gemengde zenuwen: bevatten uitlopers van sensorische en motorische neuronen Innervatie: zenuwverdeling naar of in een orgaan Basisstof 3 Celmembraan is elektrisch geladen: -70 mv t.o.v. de buitenkant celmembraan. Actiefase: Binnenkant van het celmembraan krijgt positieve lading. (1 ms) Herstelfase: Celmembraan kan geen impulsen voortgeleiden. (1 ms) Impulssterkte: De grootte van verandering die optreedt in de elektrische lading van het celmembraan. (bij de mens voor alle neuronen gelijk) Impulsfrequentie: het aantal impulsen dat per tijdseenheid door een neuron wordt voortgeleid (500 per seconde = maximaal) Bij neuronuitlopers met een myelineschede kan de verandering in elektrische lading van het Pagina 5 van 14

6 celmembraan alleen plaatsvinden bij de insnoeringen. (springen van insnoering naar insnoering) Sprongsgewijze impulsgeleiding: Het springen van de impulsen van insnoering naar insnoering. (v = 120 m/s) Verloopt sneller dan zonder myelineschede. (v = 2-3 m/s) Kunstmatig prikkelen: kan door mechanisch-, elektrisch- en chemisch prikkelen. Prikkelwaarde: De kleinste prikkelsterkte die een impuls veroorzaakt. (-50mV=drempel) De prikkelsterkte heeft geen invloed op de impulssterkte. ( alles-of-nietswet ) De prikkelsterkte heeft WEL invloed op de impulsfrequentie Kunstmatig prikkelen: Er worden in twee richtingen impulsen voortgeleid. Het aanvoerende axon (het presynaptische element) vormt aan zijn uiteinde een groot aantal verdikkingen: de synapsknopjes. Hierin bevinden zich veel mitochondriën en synaptische blaasjes. De synaptische blaasjes bevatten een transmitterstof. Het synapsknopje is van het postsynaptische membraan gescheiden door de synapsspleet. Wanneer bij een synapsknopje een impuls aankomt, bewegen enkele synaptische blaasjes zich naar het presynaptisch membraan, versmelten ermee en brengen hun inhoud in de synapsspleet. Onder invloed van transmitterstof in de synapsspleet kunnen in het postsynaptische membraan (dendriet) impulsen ontstaan. Of deze ontstaat, hangt af van de hoeveelheid en de soort transmitterstof. Transmitterstoffen: Acetylcholine: komt veel voor; bevordert samentrekking in spieren Dopamine: actieve, alerte toestand van het lichaam Adrenaline: actieve, alerte toestand van het lichaam Noradrenaline: actieve, alerte toestand van het lichaam De synaptische blaasjes van één neuron bevatten alle dezelfde transmitterstof. Exciterende transmitterstoffen: kunnen impulsen in het postsynaptische membraan veroorzaken Inhiberende transmitterstoffen: hebben remmend effect op het postsynaptische membraan. Er zijn 31 paar ruggenmergszenuwen Bewuste bewegingen: ontstaan impulsen in grote hersenen Reflexen: bewegingen die onbewust ontstaan als vaste, snelle reacties op bepaalde prikkels Kniepeesreflex: Geeft iemand een tik tegen je kniepees, dan wordt de spanning in de kniepees verhoogd. Het gevolg is dat bepaalde spiercellen in de bovenbeenspier uitgerekt worden. De rekking wordt door zintuigcellen in de spier gevoeld', impulsen worden opgewekt en via de sensorische zenuwcel naar het ruggenmerg gestuurd. Daar wordt de impuls overgedragen op een motorische zenuwcel, die de spier stimuleert om samen te trekken: het kniegewricht wordt gestrekt en het onderbeen wipt omhoog. De natuurlijke oorzaak van het kniepeesreflex is het achteroverhellen van je lichaam. Door de reflex wordt het kniegewricht gestrekt, waardoor het bovenbeen als het ware naar voren wordt getrokken. Deze reflex is bijzonder omdat de sensorische neuronen via vertakkingen aan motorische vastzitten. Normaal gebeurt dit via schakelneuronen. Reflexboog: De weg die impulsen afleggen. Grote hersenen maken hier geen deel van uit: een zintuigcel een sensorische zenuwcel schakelcel(len) in ruggenmerg of hersenstam een motorische zenuwcel Pagina 6 van 14

7 een spier- of kliercel. Functie reflex: Het handhaven van bepaalde houdingen Het regelen van processen in lichaam of het beschermen van je lichaam Reflexbogen hoofd en hals: via hersenstam Reflexbogen romp en ledematen: via ruggenmerg Basisstof 4 Orthosympatische deel: beïnvloedt de organen zodanig, dat het lichaam arbeid kan verrichten en bevordert de dissimilatie. Adrenaline & noradrenaline Parasympatische deel: beïnvloedt de organen zodanig, dat het lichaam in een toestand van rust en herstel kan komen en bevordert de assimilatie. acetylcholine Grensstrengen: twee reeksen ban ganglia links en rechts van de wervelkolom Ganglion: opeenhoping van neuronen buiten het centrale zenuwstelsel van hieruit lopen zenuwen naar de organen Doelwitorgaan: Orgaan dat door een bepaald deel van het centrale zenuwstelsel wordt beïnvloedt. Dubbele innervatie: Elk doelwitorgaan wordt geïnnerveerd door twee zenuwen van het autonome zenuwstelsel: een orthosympathische en een parasympatische zenuw. Ademcentrum: bevindt zich in de hersenstam regelt de diepte en de snelheid waarmee je ademhaalt regelt de activiteit van de ademhalingsspieren Chemoreceptoren: liggen in de wand van halsslagaders en de aorta reageren op het koolstofdioxidegehalte van het bloed sterke lichamelijk inspanning pco2 stijgt vanuit chemoreceptoren gaan impulsen via zenuwen naar het ademcentrum impulsen via zenuwen naar de ademhalingsspieren ademhalingsspieren trekken zich sneller en krachtiger samen. Sinusknoop: in een groep gespecialiseerde cellen in de wand van de rechterboezem ontstaan impulsen waardoor de samentrekking van het hartspierweefsel wordt veroorzaakt. Basisstof 5 Het hormoonstelsel: bestaat uit een aantal hormoonklieren die hormonen produceren. Je hebt 2 typen klieren: exocriene klieren (= naar buiten afscheiden) en endocriene klieren, hormoonklieren. De hormonen komen in het interne milieu terecht en worden door het bloed doorgevoerd. Ze zijn alleen werkzaam in doelwitorganen. Eén hormoon kan meerdere processen regelen. In de lever worden ze afgebroken maar ze worden steeds weer opnieuw geproduceerd in: De hypofyse staat onder invloed van het zenuwstelsel. Vaak wordt de afgifte van hormonen geregeld door reflexen.tussen de hypofyse en het zenuwstelsel zit een verbinding door neuronen in de hypothalamus; o De adenohypofyse (voorkwab) zorgt voor de productie van groeihormoon, ACTH (beïnvloed Pagina 7 van 14

8 bijnierschors), TSH (beïnvloed schildklier), FSH en LH (beïnvloeden testes en ovaria) en prolactine (stimuleert melkproductie in melkklieren). De hypothalamus zorgt ervoor dat er releasing factors worden geproduceerd. Deze worden afgegeven aan de hypofyse- poortaderstelsel en deze gaan dan via haarvatennaar de adenohypofyse. Daarna wordt er mbv deze releasing factors de hypofyse hormonen afgegeven. o De neurohypofyse (achterkwab) zorgt voor de productie van oxytocine (zorgt voor weeën en melk) en ADH (regelt waterafname door de nieren). Deze hormonen worden afgegeven zijn geproduceerd door neuronen in de hypothalamus. Door axonen van deze neuronen worden ze naar de neurohypofyse getransporteerd en deze geeft het aan het bloed af. Dit heet neurosecretie en deze hormonen heten dan neurohormonen genoemd. De schildklier zorgt voor de productie van thyroxine (stimuleert de stofwisseling, groei en ontwikkeling). Te weinig thyroxine betekent dikker worden, koud hebben en moeheid. Bij kinderen zorgt het voor stilstand in geestelijke en lichamelijke ontwikkeling. Te veel thyroxine betekent vermagering en rusteloosheid, bij volwassenen kan het struma (kropgezwel) veroorzaken. Te weinig jood kan zorgen voor een tekort aan thyorixine. TSH stimuleert vorming van schildklierweefsel, opname van jood en produductie van thyroxine. De eilandjes van Langerhans zij groepjes cellen die tussen de alvleeskliercellen liggen. De eilandjes van Langerhans produceren twee soorten cellen. Alfa cellen produceren glucagon en de bèta cellen insuline. Ze regelen het glucosegehalte van het bloed, met als doel: het glucosegehalte van het bloed 0,1% houden. Te veel glucose? Meer insuline en minder glucagon. Insuline zorgt voor versnelling van het transport van glucose door celmembranen. Het glucose gehalte kan maximaal 0,16% zijn anders gaat de glucose via de urine het lichaam uit. Glucagon stimuleert de omzetting van glycogeen in glucose en bevorderd de afgifte van glucose aan het bloed. De alfa en bèta cellen zorgen zelf voor de registratie van het glucosegehalte. De bijnieren liggen op de nieren en het bijniermerk produceert adrenaline (flight, fight and frighthormoon). Het wordt afgeven onder invloed van het autonome zenuwstelsel wanneer woedend of bang bent of schrikt. Het glucosegehalte in het bloed stijgt en in de spieren wordt glycogeen omgezet in glucose. Het bijnierschors produceert corticosteroïden. Dit hormoon onderdrukt het afweersysteem. Er zijn twee typen hormonen. Hormonen die in vet zijn op te lossen (progesteron en thyroxine) en hormonen die dat niet zijn (insuline). Die in vet op te lossen zijn diffunderen gemakkelijk door celmembranen heen. Dit heet genregulatie. Het hormoon gaat als hij binnen is op een receptoreiwit zitten in het cytoplasma en het geheel vormt dan een hormoon- receptorcomplex. Via poriën in de kernmembraan komt het in de kern bij het DNA. Langs het DNA wordt dan mrna gevormd en zo komt uiteindelijk het hormoon tot uiting. Als het hormoon niet in vet oplosbaar is gaat het via een second messenger. Het hormoon word verbonden aan een specifiek receptoreiwit Hierdoor wordt er in de membraam de second messenger gevormd. Onder invloed hiervan wordt er een enzym geactiveerd die de actie onderneemt. Verrijkingsstof 4 Wanneer het glucose gehalte in het bloed abnormaal hoog is en er glucose in de urine voorkomt kan een arts Diabetes mellitus vaststellen. Wanneer een diabeet bewusteloos raakt doordat er verkeerde verbrandingsproducten die de cellen niet kunnen verwerken en er te veel verbrandingsproducten in het bloed komen noemen we dat een diabetisch coma. Je hebt 2 typen Type- I- diabetes (jeugddiabetes) meestal rond 30e levensjaar begint dit. De insuline vormende cellen Pagina 8 van 14

9 worden dan door het eigen afweersysteem afgebroken. Dit is insuline- afhankelijke- diabetes. Waarschijnlijk wordt de aantasting van het afweersysteem veroorzaakte door een virusinfectie. Type- II- diabetes (ouderdomsdiabetes) ontstaat pas na het 40e levensjaar, vaak door overgewicht. De insulinevormende cellen werken dan minder goed. Vaak is dit al te verhelpen door een dieet. De insuline werd vroeger uit de alvleesklieren van varkens en runderen gehaald. Maar sinds de recombinant- DNA- techniek is dit verleden tijd en kan er gemakkelijk insuline gemaakt worden. Bij type- I- diabetes komen wordt er veel gespoten en komen er veel schommelingen voor. Doordat de bloedsuikerspiegel regelmatig te hoog is kunnen zenuwen en de wanden van bloedvaten worden aangetast. Dit levert hart- en vaatziekten, nierproblemen en blindheid op. Wanneer Type 1 vroeg ontdekt is kunnen ze de afstoting van insuline vormende cellen tegen gaan door insuline injecties. Gedrag Basisstof 1 Gedrag = alle waarneembare activiteiten van een dier of mens Handelingen zijn gedragselement: hieruit is het gedrag opgebouwd Ethologie = de natuurwetenschappelijke studie over gedrag Black box = een gebied waarbinnen een etholoog geen metingen kan doen. Respons = reactie van het dier op prikkels Prikkels: input BLACK BOX output respons Objectief = alleen feiten Ethogram = een objectieve beschrijving van verschillende handelingen van een mens. Protocol = lijst met handelingen van een dier Basisstof 2 Gedragssystemen = een groep van samenhangende handelingen. Gedragsketen = daar is sprake van als een handeling tot een volgende leidt. Agressie = gewelddadig gedrag Balts = bestaat uit aantal handelingen, is een gedragsketen. Subsystemen = samenhangende groepen handelingen Basisstof 3 Uitwendige factoren = prikkels Motiverende factoren = inwendige factoren die kans bepalen dat een bepaald gedrag wordt uitgevoerd. Motivatie = de drang tot jet verrichten van bepaald gedrag Wanneer het externe milieu verandert ontstaat meestal een verandering in het interne milieu. Bijv. door licht en temperatuur. Sleutelprikkel = doorslaggevende prikkel bij het veroorzaken van gedrag Supranormale prikkel = een nog sterkere prikkel als een sleutelprikkel Basisstof 4 Erfelijke factoren = in de genen ligt vast hoe en wat. Leerprocessen = door ervaring leren Pagina 9 van 14

10 Soortspecifieke zang = vogel geluid dat tiperend is voor de soort Inprenting = iets aanleren in een korte periode Gewenning = kans op reactie op een prikkel neemt af Conditionering = leren via beloning of straf Dresseren = onder controle krijgen Geconditioneerde reflex = voorwaardelijke reflex (Pavlov met handenkwijl) Operant conditioneren = gevolgen van gedrag Operants = eenheden van gedrag Skinner box = leermachine van skinner Imitatie = nabootsen van gedrag Inzicht = in een onbekende situatie de oplossing zien. Basisstof 5 Sociaal gedrag = gedrag ten opzichte van elkaar. Signalen = handelingen bij sociaal gedrag Communicatie = overbrengen van signalen Rangorde = rangorde bij kippen Dreiggedrag imponeergedrag = laten zien hoe groot en indrukwekkend ze zijn verzoeningsgedrag van de ondergeschikte. Staten = groepen met taakverdeling o Koning = vrouwtje dat eitjes legt o Werkbij = vrouwetje zonder ontwikkelde geslachtsorganen o Dar = mannetje die de koningin kan bevruchten Pathenogenese = ontstaan van nakomelingen uit een onbevruchte eicel, zoals darren. Feromeren = geurstoffen Bijendans = manier van informeren over voedselbron Geritualiseerd gedrag = gedrag dat zoveel geoefend is dat het overdreven wordt gedaan Bronst = bereidheid tot paren Territoriumgedrag = gedrag waarbij het mannetje zijn territorium verdedigd. Dreiggedrag = vaak aanvallend en vluchten (Waarschuwing) Ambivalent gedrag = conflictgedrag, veroorzaakt door conflict tussen 2 gedragsystemen. Gepaard met handelingen uit 2 gedragssystemen. Dus aanvallend en vluchtend tijdens dreigen is hier een voorbeeld van. Overspronggedrag = wanneer er bij een conflictgedrag een handeling uit een ander gedragssysteem wordt uitgevoerd. Zelfhandhaving van het individu = gedrag gericht op overleven. Hieronder valt ook beschermgedrag, wat vluchten of verdedigen betekent. En ook voedingsgedrag, voedselzoeken. Basisstof 6 Wenkbrauwgroet = tijdens het groeten worden wenkbrauwen opgetrokken, komt in alle culturen voor. Opvoeding = leerproces in de eerste levensjaren, sociaal gedrag speelt een grote rol hierbij. Inzicht = factor waardoor leren sneller verloopt. Pagina 10 van 14

11 Over gedrag kunnen mensen nadenken en het beoordelen. Zo ontstaan normen (gedragsregels voor gedrag) en waarden (uitgaanspunten bij inrichting leven). Rolgedrag = gedragen naar verwachtingen rolbatroon man- vrouw rolpatroon. Bescherming Basisstof 1 De opperhuid bestaat uit de hoornlaag en slijmlaag. De hoornlaag bestaat uit dode, verhoornde epitheelcellen en beschermt tegen beschadiging, uitdroging en infecties. De slijmlaag bestuit uit levende epitheelcellen. De onderste laag cellen in de kiemlaag deelt zich voortdurend. De bovenste laag schuift op naar buiten en verhoornen. De cellen krijgen voedingsstoffen via weefselvloeistof vanuit de lederhuid. In de slijmlaag liggen de melanocyten (pigmentvormende cellen). Deze cellen bevatten melanine. De lederhuid bestaat uit bindweefsels en hierin liggen: zintuigcellen, zenuwuitlopers, haarspiertjes, bloedvaten en zweetklieren. In het onderhuidse bindweefsel liggen opgeslagen vetcellen. Straling = afgifte van warmte door de huid aan iets zonder dat er contact mee is. Geleiding = afgifte van warmte door contact. Water is een goede geleider en vet en lucht een slechte. Door verdamping van zweet wordt warmte aan het lichaam onttrokken. Basisstof 2 Ziekte verwekkers zijn virussen, bacteriën, schimmels en dieren. Het afweersysteem bestaat uit organen en stoffen die ziekteverwekkers uitschakelen. Het beenmerg. De Thymus, de milt en de lymfeknopen. Mechanische afweer bestaat uit klieren, huid etc. die het bemoeilijken om als ziekteverwekker binnen te dringen. Een voorbeeld van chemische afweer is maagsap, met zoutzuur. Deze dood bacteriën. Je hebt twee soorten afweer o Aspecifieke (tegen verschillende ziekte verwekkers). Fagocyten zorgen hiervoor. Je hebt 2 soorten. Granulocyten en monocyten. In de granulocyt smelt de bacterie samen met een lysosoom. Door enzymen uit de lysosoom wordt de bacterie gedood en verteerd. De granulocyten gaan dan meestal ook dood, dat gebeurt als de wond ontstoken is. Monocyten blijven slechts enkele dagen in het bloed aanwezig. Ze gaan naar de weefsels waar ze dan in macrofagen veranderen. Ze zorgen ook voor de specifieke afweer. o Specifieke (tegen 1 ziekte verwekker). Antigenen wekken deze reacties op. Dit zijn vrijwel altijd eiwitten en bevinden zich op de membramen. Elk individu heeft zijn eigen antigenen. Antigenen van andere individuen worden als lichaamsvreemd erkent door receptoreiwitten die op celmembranen een aangaan met het antigen. De receptoreiwitten maken onderdeel uit van het MHC- systeem. Deze is onder te verdelen in 2 groepen. MHC- 1- eiwitten en MHC- 2- eiwitten. Macrofagen en lymfocyten (witte bloedcellen) hebben slechts 1 type receptoreiwit. Lymfocyten ontstaan uit stamcellen uit het rode beenmerg. Je kunt B- lymfocyten en T-lymfocyten onderscheiden. Een groot deel van de B- en T-lymfocyten komt terecht in de lymfeknopen en de milt. Lymfeknoppen, de milt, het beenmerg en de thymus worden lymfoïde organen genoemd. Het overige deel wordt opgenomen in fijne lymfevaten en heet dan lymfe, dat komt uiteindelijk terecht in de rechter lymfestam en de borstbuis. Een macrofaag met lichaamsvreemd antigeen op het celmembraan wordt een antigeenpresenterende cel (APC) genoemd. Ook andere cellen kunnen dat. Antigeenpresenterende cellen. Via het bloed en de lymfe komen de antigeenpresenterende cellen in de Pagina 11 van 14

12 lyfoïde organen terecht. Hier worden ze angeboden aan T-lymfocyten en worden ze geactiveerd. Hierna delen ze zich. De dochtercellen zijn: o T-helpercellen geven verschillende soorten cytokinen af. Bepaalde cytokinen stimuleren de ontwikkeling van cytotoxische T-cellen. o Cytotoxische T-cellen vernietigen lichaamscellen die met virussen zijn geïnfecteerd. Dit heet cellulaire afweer. Ook reageren ze op lichaamscellen die door bepaalde vormen van kanker zijn aangetast en op de cellen van een orgaan bij een transplantatie. o T-geheugencellen blijven inactief bij een infectie. Bij een volgende infectie herkennen ze een antigeen, waardoor er een snellere afweerreactie volgt. B-lymfocyten: Plasmacellen vormen antistoffen tegen antigenen. Antistoffen zijn eiwitten, ze worden ook wel immunoglobulinen (Ig) genoemd. Een antigeen en een antistof passen op elkaar als een sleutel op een slot. Hierdoor kunnen ze een antigeen-antistofcomplex vormen. Afweer door antistoffen noem je ook wel humorale afweer. B-geheugencellen herkennen bij een nieuwe infectie een antigeen. Je bent immuun geworden voor een ziekteverwekker. Basisstof 3 -Primaire reactie: antistofvorming -Secundaire reactie: er wordt vrijwel gelijk antistof gevormd. De hoeveelheid antistof wordt groter en neemt minder snel af. -Natuurlijk immuniteit: immuniteit wordt verkregen als reactie op het binnendringen van een ziekteverwekker. -Immunisatie: immuniteit wordt kunstmatig opgewekt (vaccinatie). -Vaccin: bevat gedode of verzwakte ziekteverwekkers -Je wordt ingeënt tegen: Difterie Kinkhoest Tetanus Polio Haemophilus influenzae type b Bof Mazelen Rodehond Meningokokken C Dit noemen we actieve immunisatie. In sommige gevallen wordt passieve immunisatie toegepast. Er wordt dan een serum ingespoten. Dit serum bevat antistof tegen het antigeen waarmee de persoon is besmet. Met behulp van de biotechnologie is men in staat antistof van één type te produceren. Dit noemen we monoklonale antistof. Basisstof 4 Pagina 12 van 14

13 Transplantatie: een aangetast weefsel of orgaan wordt vervangen door een ander weefsel of orgaan. Is het weefsel of orgaan afkomstig van een donor, dan vormen afstotingsreacties een groot probleem. Afstotingsreacties worden opgewekt door MHC-eiwitten op de celmembranen van het getransplanteerde weefsel of orgaan. Deze MHC-eiwitten worden door het afweersysteem van de acceptor herkend als lichaamsvreemde antigenen. Vooral de antigenen van het HLA-systeem spelen een rol. Het HLA-systeem komt vrijwel op alle membranen van cellen voor. Door het HLA-systeem kunnen lymfocyten eigen cellen van lichaamsvreemde cellen onderscheiden. Voordat er tot transplantatie wordt over gegaan, moet er worden onderzocht of het HLA-systeem van de donor past bij het HLA-systeem van de acceptor (HLA-matching). Donoren gaven toestemming voor het afstaan van organen door een donorcodicil in te vullen. Nu worden deze gegevens geregistreerd in het donorregister. Afstotingsreacties treden vooral op door cellulaire afweer. Cytotoxische T-cellen van de acceptor herkennen in samenhang met MHC-I-eiwitten de antigenen op de celmembranen van het donorweefsel of donororgaan. De donorcellen worden dan door de cytotoxische T-cellen vernietigd. Afstotingsreacties kunnen worden onderdrukt met medicijnen die het gehele afweersysteem onderdrukken. Op de celmembranen van rode bloedcellen komen ook antigenen voor. Op grond van deze antigenen zijn er enorm veel systemen ontwikkeld om bloedgroepen in te delen. De belangrijkste zijn het ABo-systeem en de resusfactor. De vorming van de antistoffen in het bloed wordt vanaf de geboorte opgewekt door bacteriën die in het darmkanaal voorkomen. Als bloedcellen samengeklonterd zijn blijven ze steken in de haarvaten. Ze gaan te gronde, waardoor hemoglobine vrijkomt in het bloedplasma. Dit proces wordt hemolyse genoemd. Het kans hersen- en nierbeschadigingen tot gevolg hebben. Bij 85% van de mensen komt op de celmembranen van de rode bloedcellen een eiwit voor dat ook op de celmembranen van het resusaapje voorkomt. Dit eiwit wordt daarom resusantigeen of resusfactor genoemd. Rh-: resusnegatief Rh+: resuspositief Mensen maken pas een antistof tegen het resusantigeen als ze in contact komen met resuspositief bloed. Bij de eerste bloedtransfusie maakt deze resusfactor niet uit. Bij de volgende bloedtransfusie met resuspositief bloed, zorgt deze factor voor samenklontering. Problemen bij de zwangerschap: Als een Rh- vrouw zwanger is van een Rh+ kind kunnen door scheurtjes in de placenta rode bloedcellen van het kind in de bloedsomloop van de moeder terecht komen. De moeder maakt dan antiresus. Als bij een volgende zwangerschap het kind weer RH+ is kan er antiresus uit het bloed van de moeder door de placenta in het bloed van het kind komen. Er kan dan hemolyse optreden. Een kind bij wie deze verschijnselen optreden, wordt een resuskindje genoemd. Dit probleem voorkomt men door bij een resusnegatieve moeder antiresus in te spuiten direct na de geboorte van het kind. Als er dan rode bloedcellen met resusantigeen van het kind in het bloed van de Pagina 13 van 14

14 moeder terecht zijn gekomen, klonteren deze door het ingespoten antiresus meteen samen en worden ze afgebroken. Pagina 14 van 14