Wegwijs in het heelal wero L6 t Fort. wero - wegwijs in het heelal - p. 1. naam:

Transcriptie

1 Wegwijs in het heelal wero L6 t Fort wero - wegwijs in het heelal - p. 1 naam:

2 revisie Dieter Lobbens wero - wegwijs in het heelal - p. 2

3 deel1 Wegwijs in het heelal Het heelal of de kosmos is de ruimte waarin de zon, de maan en de sterren zich bevinden. Het heelal bestaat uit een oneindig aantal hemellichamen waarvan er steeds nieuwe ontdekt worden. De hemellichamen die we s nachts aan de hemel zien verschijnen zijn sterren zoals onze eigen zon, vele miljoenen miljoenen kilometers ver. Een ster of zon is een enorme plasmabol. De temperatuur in de kern bedraagt 15 miljoen C, aan de oppervlakte slechts 6000 C. Afstanden in het heelal zijn onmetelijk ver. Daarom wordt er sinds lang in lichtjaren gemeten. Eén lichtjaar is de afstand die het licht in 1 jaar aflegt aan km/s. Welke afstand legt het licht af in 1 jaar? Ons zonnestelsel De zon is het centrum van ons zonnestelsel. Rond onze zon die we zon noemen draaien 8 planeten. Tel daarbij ook nog eens meer dan 60 manen of satellieten die rond de planeten draaien. Hemellichamen die rond een zon draaien noemen wij planeten. Hemellichamen die rond een planeet draaien worden satellieten of manen genoemd. Iedereen kent nu wel onze maan die we heel eenvoudig maan noemen. Geef elke planeet zijn/haar passende naam. zon Om de volgorde van de planeten in ons zonnestelsel te onthouden gebruiken we een ezelsbruggetje: wero - wegwijs in het heelal - p. 3

4 deel1 Wegwijs in het heelal Ook de Maan (Latijn: Luna) draait rond haar as terwijl ze rond onze Aarde draait. Deze twee draaiingen lopen precies gelijk zodat wij, als aardlingen, steeds dezelfde kant van de maan zien. De maan draait in 28 dagen een toertje rond de Aarde. De gemiddelde afstand Aarde-Maan bedraagt km. Niet alleen de Aarde heeft een maan, Mars heeft er bijvoorbeeld 2, Jupiter 61, Saturnus 56, enz. Bij welk hemellichaam hoort de uitspraak? Kruis aan Ster Planeet Maan Ze bestaan uit gloeiende gassen en stralen licht en warmte uit. Het hemellichaam dat het dichtste bij de aarde staat. Het centrum van ons zonnestelsel. De acht hemellichamen die in een baan rond de zon draaien. Een hemellichaam dat in een baan rond een planeet cirkelt. Ze stralen zelf geen licht uit en geven geen licht. Ze weerkaatsen het zonlicht zodat we ze kunnen zien. Alhoewel wij reeds heel ver in de ruimte kunnen kijken en steeds nieuwe hemellichamen ontdekken, moeten we toegeven dat het heelal nog steeds een groot mysterie is. Met grote telescopen bestuderen astronomen het heelal of universum. Grote verzamelingen sterren noemen we een melkwegstelsel of sterrenstelsel. Het melkwegstelsel waarin onze Aarde ligt telt zo n 400 miljard sterren. De zon geeft warmte en licht aan de planeten en satellieten. De oppervlaktetemperatuur hebben we aan de zon te danken. Het feit dat we de maan kunnen zien is door weerkaatsing van het zonlicht. Planeten en manen geven zelf geen licht af. s Nachts koelt het enorm af doordat we geen direct zonlicht meer ontvangen. Overdag warmt het opnieuw op. De vorm van de maan blijft steeds hetzelfde. Steeds wordt een helft van de maan beschenen, maar dat zien we niet altijd. Wij zien enkel het verlichte stuk van de maan. Naarmate de maan zijn omloop verder zet zien we de verschillende maangestalten. wero - wegwijs in het heelal - p. 4

5 deel1 Wegwijs in het heelal Een maansverduistering Indien de Zon, de Aarde en de Maan op één lijn in de ruimte komen te staan krijgen we een eigenaardig verschijnsel. Het zonlicht dat bedoeld is voor de maan wordt door de Aarde geblokkeerd. De maan staat plots in de schaduw van de Aarde waardoor we over een maansverduistering spreken. Een verduisterde maan kleurt rood. Het licht van de zon verkleurt door de atmosfeer van de aarde. Vul het schema aan zodat er een maansverduistering plaatsvindt. Een zonsverduistering Indien de Zon, de Maan en de Aarde op één lijn in de ruimte komen te staan krijgen we een ander eigenaardig verschijnsel. De maan die tussen Aarde en Zon staat houdt, zorgt voor schaduw op onze planeet. Dit verschijnsel is heel plaatselijk en is na een paar minuten ook voorbij. Vul het schema aan zodat er een zonsverduistering plaatsvindt. wero - wegwijs in het heelal - p. 5

6 deel2 Wat maakt onze planeet zo speciaal? Als we iets uit onze hand loslaten, valt het steeds op de grond. Als we springen, komen we vanzelf weer op de grond terecht. Voorwerpen en lichamen worden als het ware naar de aarde toegetrokken. Die aantrekkingskracht noemt men ook de zwaartekracht. Zwaartekracht vind je bij alle hemellichamen. Hoe groter het hemellichaam, hoe groter de aantrekkingskracht. Hoe verder, hoe zwakker de kracht wordt. De getijden De maan wordt door de aarde getrokken en andersom ook de aarde tot de maan. Een mooi daarvan voorbeeld is eb en vloed. Omdat de maan in een ellips rond onze planeet draait, komt ze dus af en toe dichterbij. Op zo n momenten is er een grotere aantrekkingskracht. Dit zorgt voor een verschuiving van het water, vloed. Op plaatsen waar water weggetrokken werd is er eb. Isaac Newton verklaarde dat hij het inzicht in de zwaartekracht kreeg toen hij een appel uit een boom zag vallen. In 1673 publiceerde hij zijn bevindingen. eb vloed eb vloed eb vloed eb Als de zon, de maan en de aarde dan nog eens in een rechte lijn staan wordt die aantrekking versterkt en spreken we van springtij. Daarbij is vloed hoger en eb lager. vloed Kloppen volgende uitspraken? juist fout Alle voorwerpen komen door de aantrekkingskracht van de aarde op het aardoppervlak terecht. Dat voorwerpen een gewicht hebben, komt voor een groot deel door de zwaartekracht. De aantrekkingskracht van de aarde en de zwaartekracht betekenen hetzelfde. Hoe groter de afstand tussen het voorwerp en de aarde, hoe groter de aantrekkingskracht van de aarde. Aanpassingen in de ruimte In ruimtestations zijn de nodige aanpassingen gemaakt om de luchtdruk in de verblijven van de astronauten op peil te houden. Al van bij onze geboorte ondervinden wij de grote druk van de dampkring op ons. Elke seconde van ons leven houden wij ons staande met ons skelet en de vele spieren. In de ruimte is die druk van de lucht niet aanwezig. wero - wegwijs in het heelal - p. 6

7 deel2 Wat maakt onze planeet zo speciaal? Elke kleine opening in een ruimtestation of pak zou de zuurstof laten wegstromen en de luchtdruk laten wegvallen, met de dood tot gevolg. Astronauten die het ruimtestation verlaten dragen een speciaal ruimtepak van ongeveer 103 kg. Het is voorzien van een luchttank, is extra stevig gemaakt zodat de luchtdruk op het lichaam voldoende hoog gehouden kan worden. Hier zou ook het kleinste gaatje fatale gevolgen kunnen hebben voor de drager. Astronauten die lange tijd in de ruimte verblijven hebben die kracht niet nodig. Daardoor takelen hun spieren af en kunnen ze bij hun terugkeer veelal niet goed meer stappen. Om de spieren (vooral het hart) in conditie te houden, trainen astronauten dagelijks. rechts: een astronaut tijdens een ruimtewandeling links: een astronaute tijdens haar dagelijkse training De aardatmosfeer Rond de aarde bevindt zich een laag gassen die ongeveer 100km dik is. Deze luchtlaag, die we de atmosfeer of dampkring noemen, wordt net zoals voorwerpen door de zwaartekracht van de aarde vastgehouden. De atmosfeer draait met de aarde mee. De onderste laag in de dampkring of troposfeer bestaat uit een mengeling van gassen zoals zuurstof, stikstof, waterdamp en koolzuur. Krachtige stromingen mengen deze gassen. (=wind) De waterdamp vormt er wolken en neerslag. Het weer speelt zich vrijwel enkel in de troposfeer af. (De temperatuur schommelt tussen +30 C en -45 C.) Boven de 10-17km komt geen waterdamp meer voor, dus ook geen weer meer. Deze laag noemt men de stratosfeer. Die strekt zich uit tot 50km boven het aardoppervlak. De temperatuur blijft er steeds gelijk en wind komt er zelden voor. Piloten van grote vliegtuigen zoeken direct deze laag op zodat ze boven het weer kunnen vliegen. Veel hoger kunnen vliegtuigen niet vliegen. Hun motoren hebben zuurstof nodig en dat is daar niet zo talrijk aanwezig. Op ±25km hoogte vinden we de ozonlaag. Die bestaat bijna volledig uit ozon. Deze laag is bijzonder nuttig voor het leven op aarde. Het is een belangrijke filter die de schadelijkste zonnestralen tegenhoudt, de ultraviolette stralen of uv-stralen. links: een passagiersvliegtuig boven de wolken wero - wegwijs in het heelal - p. 7

8 deel2 Wat maakt onze planeet zo speciaal? In de hogere lagen spreken we niet meer van lucht. De temperaturen varieren er van 100 C tot 2000 C, afhankelijk van de zonne-activiteit. (mesosfeer, thermosfeer, exosfeer) Men spreekt over ruimte als men de grens van 100km boven het aardoppervlak heeft overschreden. Eenmaal deze grens overschreden waan je je in de duisternis. Alles rondom je is zwart. Gewichtloosheid treedt ook in voorbij deze grens. Je bent ver genoeg van de aarde verwijderd om bijna geen aantrekkingskracht meer te ondervinden. De atmosfeer of dampkring oefent door zijn gewicht druk uit, dat noemen we de luchtdruk. Mensen kunnen niet leven in een omgeving zonder luchtdruk. Wij voelen de lucht niet drukken, maar toch is dat zo. Lucht weegt, vele kubieke kilometers lucht drukken ons tegen de aardbol aan. Hoe hoger je komt, hoe minder lucht er resteert om ons naar beneden te drukken. De onderste laag, de troposfeer, weegt het meeste door omdat daar ook de meeste elementen inzitten: zuurstof, stikstof, koolstof,... Benoem de verschillende lagen in onze atmosfeer. De ozonlaag bevindt zich in de Bij welke laag past de uitspraak? troposfeer stratosfeer ozonlaag In deze laag leven we. Deze laag is een belangrijke filter die het grootste deel van de schadelijke zonnestralen tegenhoudt. De verschijnselen die wij weer noemen, spelen zich vooral in deze laag af. De temperatuur in deze laag blijft tussen +30 C en 45 C Hoe kan je jezelf tegen de ultraviolette stralen beschermen? wero - wegwijs in het heelal - p. 8

9 deel3 De ruimte in Rond onze aarde draaien heel veel satellieten. Die noemen we ook wel eens kunstmanen. Net zoals een maan draaien ze in een vaste baan om een planeet, vandaar kunstmaan. Satellieten worden vanaf de aarde met raketten naar de juiste hoogte in een baan om de aarde gebracht. Om de zwaartekracht van de aarde te overwinnen moet een ruimtevaartuig een snelheid van km/u halen. Dit kan enkel met heel krachtige raketmotoren en raketbrandstof. Naargelang hun opdracht worden satellieten in verschillende soorten banen om de aarde gebracht. De hoogte van hun baan om de aarde varieert van enkele honderden km tot wel 36000km. boven: raket, klaar voor lancering met satellieten als lading boven: satelliet in een baan om de aarde links: De Hubble-ruimtetelescoop Satellieten die stuk gaan of buiten werking gesteld worden, blijven ofwel rond onze planeet hangen als afval of branden op in onze atmosfeer. Sinds de lancering van de eerste satelliet Spoetnik 1 zijn er al meer dan 4000 satellieten in de ruimte gebracht. Vandaag zijn daar nog maar enkele honderden van actief. Wetenschappelijke satellieten: ruimtetelescopen Ruimtetelescopen hebben geen last van bewolking en een vervuilde atmosfeer. Hun beelden zijn scherper en veel gedetailleerder. In april 1990 bracht een spaceshuttle de telescoop Hubble in de ruimte. Op een 500 km hoogte met een snelheid van km/u stuurt hij beelden uit de ruimte. Ruimtetelescopen sturen ons beelden van zonnestelsels, asteroïden en verre melkwegstelsels. Ruimtetelescopen ontdekken in de donkerste delen van het heelal dagelijks nieuwe melkwegstelsels en sterren. Wetenschappelijke satellieten: weer- en observatiesatellieten Weersatellieten sturen ons informatie over onze eigen planeet. In het weerbericht zie je vaak wolkenbeelden, gemaakt door weersatellieten. Daardoor zijn de voorspellingen sterk verbeterd. Weersatellieten zijn veelal geostationair. Ze draaien even vlug als de aarde en lijken daardoor steeds op dezelfde plaats te blijven. Satellieten voor aardobservatie geven ons speciale informatie voor landbouwers, bouwnijverheid, luchtvaart, opsporen van plantenziekten orkanen volgen en mensen inlichten in kaart brengen van land, stromingen, ijskappen, - vervuiling registreren - visgronden in kaart brengen, boven: foto van een ver sterrenstelsel (Hubble) rechts: satellietbeelden in weersberichten wero - wegwijs in het heelal - p. 9

10 deel3 De ruimte in Commerciële satellieten: telecommunicatie De eerste communicatiesatelliet werd in 1962 in omloop gebracht. De TELSTAR zorgde voor het transport van telefonie alsook data. Door dit soort satellieten kon je rechtstreeks bellen en tv kijken naar de andere kant van de wereld. Tegenwoordig zijn de communicatiesatellieten heel wat beter geworden. Honderden zorgen ervoor dat wij vrij kunnen internetten, tv kijken, telefoneren,... Live nieuws-uitzendingen maken gebruik van satellieten om het nieuws de wereld rond te sturen. Schotels zenden en ontvangen de gegevens van satellieten. Commerciële satellieten: navigatie GPS staat voor Global Position System wat betekent dat we met behulp van 24 satellieten onze positie op de aarbol altijd precies kunnen bepalen. De 24 satellieten zijn als een net rond onze planeet. De bepaling van de positie gebeurt in het systeem van coördinaten zoals we reeds leerden. ( NB, WL) GPS-systemen vind je terug in auto s, op fietsen, in horloges en zelfs op schoenen. De techniek blijft evolueren. GPS is een Amerikaans locatiesysteem, tot op enkele meters precies. Een nieuw Europees systeem is nu al actief, genaamd Galileo. Alle nieuwe toestellen zullen daar gratis van kunnen maken. Galileo biedt nauwkeurigheid tot op centimeters. Militaire satellieten: spionage Vele wereldmachten gebruiken spionagesatellieten om elkaar en de ganse wereld te controleren. In oorlogen zoals Afghanistan en Irak werden die gegevens gebruikt om vijandelijke posities aan te vallen. Hoe gedetailleerd de foto s van spionagesatellieten zijn wil niemand toegeven. Er wordt wel gezegd dat ze vanuit de ruimte je nummerplaat kunnen lezen. Satellieten worden verdeeld in drie grote groepen. Verbind de voorbeelden. telecommunicatiesatellieten wetenschappelijke satellieten commerciële satellieten militaire satellieten GPS-satellieten ruimtetelescopen observatiesatellieten weersatellieten spionagesatellieten wero - wegwijs in het heelal - p. 10

11 deel3 De ruimte in Behalve satellieten stuurt de mensheid ook ruimtesondes uit. Dit zijn onbemande ruimtevaartuigen die zich niet in een baan rond de aarde bewegen maar steeds verder van ons verwijderen en zelfs ons zonnestelsel verlaten. Zolang wij de radiosignalen kunnen ontvangen, sturen zijn ons gegevens door. Ruimtesonde Voyager1 is op 1977 gelanceerd en bevond zich in 2010 op km van de aarde en reist aan een snelheid van km/u. Aan de Voyager-ruimtesondes hangt een gouden plaat waarop begroetingen in 55 talen staan alsook natuurgeluiden vanop aarde. De meeste ruimtesondes hebben camera s en andere instrumenten aan boord. Daarmee verzamelen ze informatie die ze met radiosignalen naar aarde sturen. Sommige hebben een kleinere sonde of landingsvaartuig mee. In 2004 landden er twee onbemande ruimtevaartuigen op Mars. Het zijn robotwagentjes die zichzelf kunnen voortbewegen om wetenschappelijk onderzoek te verrichten en die informatie door te sturen. boven: een foto die de Voyager-ruimtesonde nam van Jupiter links: een computervoorstelling van één van de onbemande robotwagentjes op Mars In 2012 landde er een nieuw mobiel onderzoekstation op Mars. Uit de eerste bevindingen blijkt er water te zijn geweest op Mars. Net zoals satellieten halen de robotwagentjes hun energie uit de zonnestralen die ze opvangen met zonnepanelen. links: één van de foto s die de robotwagentjes namen op Mars wero - wegwijs in het heelal - p. 11

12 deel4 Transport in de ruimte Een ruimteraket wordt gebruikt om voorwerpen(satellieten) en personen de ruimte in te brengen. Een raket is een grote rechtopstaande cilinder bestaande uit brandstof en een raketmotor. De top van een raket (de capsule) bevat de lading welke satellieten of astronauten kunnen zijn. Er is een enorme kracht nodig om aan de zwaartekracht van de aarde te kunnen ontsnappen. Tijdens het stijgen worden enorme hoeveelheden brandstof en zuurstof verbruikt. hulpmotoren (boosters) trap1 Een raket bestaat steeds uit een aantal trappen, dit zijn de grote afzonderlijke delen. Na de lancering worden de hulpmotoren afgestoten. Daarna komt de eerste trap aan de beurt omdat de brandstof daar op is. Door het afstoten van onderdelen wordt de raket kleiner en lichter. Dan neemt de tweede trap het werk over met een eigen motor en brandstof. Uiteindelijk schiet enkel de capsule (3e trap) over waarin de lading zit. De trappen van de raket die tijdens de lancering afvallen worden in zee gedumpt en later opgehaald. Nu slaagt men er al in om de hulpraketten te laten landen. Enkel bij bemande raketvluchten keert een capsule terug met daarin de ruimtevaarders. Deze erg kleine ruimte is aan de buitenkant beschermd tegen de grote hitte bij het terugkomen in de aardatmosfeer. trap2 trap3 (capsule) Astronauten, kosmonauten, taikonauten en spationauten kunnen bij hun terugkeer op aarde amper stappen. Door de lange tijd in gewichtloze toestand zijn hun spieren en organen niet meer gewend aan de aardse zwaartekracht. Na hun landing worden de ruimtereizigers bijgestaan en onderzocht. Stilaan wennen ze weer aan de aardse zwaartekracht en winnen hun spieren terug aan kracht. Heel wat uitvindingen die we nu kennen waren in oorsprong ontwikkeld voor de ruimtevaart. Ken jij er? wero - wegwijs in het heelal - p. 12

13 deel4 Transport in de ruimte Het ruimtestation ISS (International Space Station) dat door verschillende landen betaald, gebouwd en bemand wordt, is vanaf 2000 permanent bewoond. Het ISS is reeds verschillende malen uitgebreid geweest. Uitbreidingen aan een grote constructie noemt men modules. Onze tweede landgenoot in de ruimte Frank De Winne verbleef ook enkele dagen in het ISS. Onze eerste landgenoot in de ruimte was Dirk Frimout. Hij verbleef enkele dagen in een spaceshuttle, cirkelend rond de aarde in links: het ISS midden: Dirk Frimout rechts: Frank De Winne De spaceshuttle (VS) was een alternatief voor een raket waarbij grote ladingen en astronauten de ruimte ingestuurd worden. De spaceshuttle vertrekt rechtop zoals een raket met hulpraketten die gedurende de lancering worden afgeworpen. Bij z n terugkeer land hij als een vliegtuig. Het idee voor de spaceshuttle kwam er omdat de capsules van raketten heel duur zijn en niet herbruikbaar waren. De spaceshuttle kon hergebruikt worden, maar toch is het onderhoud nog steeds duurder dan de gewone raket. Ondanks de voordelen bleek het gevaarlijk te zijn. 2 spaceshuttles gingen verloren met hun bemanning. Het project werd stopgezet in Ruimtetoerisme Ruimtevaart en ruimtereizen werden tot nu toe altijd betaald en georganiseerd door grote wereldmachten. Het bedrijf Virgin Galactic bracht daar verandering in. Met een veel kleiner budget werd bewezen dat ruimtereizen nu voor iedereen (met geld) toegankelijk zijn. Deze toestellen kunnen geen satellieten meevoeren en dienen enkel voor ruimtetoerisme. Voor een klein bedrag van kan je als passagier een ruimtereis tot op 140km hoogte. Begin alvast te sparen want in 2018 starten de commerciële vluchten. Afval in de ruimte In de ruimte zweeft er enorm veel afval. Van afgestoten rakettrappen tot schilfertjes, van scherven tot ontplofte ruimtetuigen. Alles wat je in de ruimte laat vallen, draait in een baan om de aarde. Radars houden de ruimte voortdurend in het oog voor afval. Afval in de ruimte is voor astronauten levensgevaarlijk. In 1997 vernietigde een stukje gruis een Japanse satelliet (die meer dan 25 miljoen kostte.) Gelukkig stofzuigt de ruimte zichzelf een beetje. Alle voorwerpen die geleidelijk aan dichter bij de aarde komen branden op in onze atmosfeer. wero - wegwijs in het heelal - p. 13

14 deel5 Geschiedenis van de ruimtevaart : Het eerste voorwerp in een baan om de aarde. Officieel de eerste satelliet. : Het eerste levende wezen in een baan om de aarde. Jammer overleefde de hond de trip niet. : De eerste mens in een baan om de aarde : De eerste mens die een ruimtewandeling maakte : De eerste mens op de maan : Het eerste ruimtestation in een baan om de aarde. Het werd slechts korte tijd bewoond. : Een raket kon toen maar één keer gebruikt worden. Een ruimteveer vele malen. : Het eerste voortdurend bemande wetenschapsstation : De eerste Belgische astronaut : Het eerste internationale ruimtestation. Sinds 2000 bemand met 6 tot 9 astronauten. : Twee Mars Exploration Rovers landen op Mars voor verder onderzoek : Na een reis van een jaar doorheen de ruimte landt de kometenjager op een komeet in volle vlucht. Grote bedrijven ontwikkelen nu ook zelf raketten om satellieten in een baan om de aarde te sturen. : Voor een flink prijskaartje kan je een reisje naar 140km naar de ruimte boeken. De eerste bemande missies naar Mars zijn gepland. Voor de lange reis in de capsule moet er nog heel wat getest worden. wero - wegwijs in het heelal - p. 14

15 Herhalingsoefeningen Vul het kruiswoordraadsel aan De verzameling aan luchtlagen rondom een planeet. 2. Onbemande toestellen die niet een baan om een planeet draaien. 3. De planeet uit ons zonnestelsel die het dichtst bij de zon staat. 4. Uitbreidingen aan het ISS. 5. Een toestel waarmee men het heelal kan bestuderen. 6. Gegevens van satellieten en ruimtesondes worden hiermee verstuurd. 7. Een hemellichaam dat in een baan om een planeet draait. 8. De grootste planeet uit ons zonnestelsel. 9. Een brokstuk dat net zoals een planeet in een baan om de zon draait. 10. De laag waarin wij leven. 11. De eerste satelliet die de mensheid de ruimte in stuurde. In het heelal staat niets stil. Verbind de passende bewegingen en de gevolgen. De aarde draait om haar as. De aarde draait in een baan om de zon. De maan draait in een baan om de aarde. De beweging duurt 365 dagen en 6 uur. De beweging duurt 1 dag. De zon komt op in het oosten. De beweging duurt 28 dagen. Eb en vloed. Waarom willen piloten steeds in de stratosfeer vliegen? wero - wegwijs in het heelal - p. 15

16 Studiewijzer 1. Ik weet wat volgende woorden betekenen en kan dit met eigen woorden verklaren. Heelal, kosmos, hemellichaam, satelliet, maan, telescoop, astronoom, melkwegstelsel, zwaartekracht, luchtdruk, dampkring, troposfeer, stratosfeer, ozonlaag, uv-stralen, ruimtesonde, capsule, trappen, ISS, modules, spaceshuttle. 2. Ik ken de namen van de planeten in ons zonnestelsel en kan die in volgorde weergeven. 3. Ik kan een maansverduistering verklaren met behulp van een schets. Ik kan een zonsverduistering verklaren met behulp van een schets. 4. Ik kan verklaren hoe eb en vloed op onze planeet ontstaan. 5. Ik ken de lagen in onze dampkring of atmosfeer en kan verklaren wat hen speciaal maakt. 6. Ik ken de drie soorten satellieten en kan bij elke categorie voorbeelden geven. 7. Ik kan uitleggen waarom een langdurig verblijf in de ruimte gevaarlijk kan zijn voor het menselijk lichaam. 8. Ik weet waarom een raket gebruikt wordt en kan heel eenvoudig uitleggen hoe een lancering in zijn werk gaat. 9. Ik ken de twee Belgische astronauten bij naam. 10. Ik kan uitleggen waarom afval in de ruimte een groot probleem vormt. 11. Ik kan gebeurtenissen uit de geschiedenis van de ruimtevaart in chronologische volgorde plaatsen. Ik weet dat ik geen data moet kennen. Moeilijke woorden en vragen wero - wegwijs in het heelal - p. 16