Pubertas praecox en pubertas tarda
|
|
- Oscar Sanders
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Kinderendocrinologie en diabetes Pubertas praecox en pubertas tarda Eelco Schroor Dr. E.J. Schroor, kinderarts, Amalia Kinderafdeling, Isala klinieken, Zwolle Leerdoelen Na lezing van dit artikel: kunt u onderscheid maken tussen een premature puberteit en een premature pubarche en thelarche; kunt u onderscheid maken tussen centrale en perifere vormen van pubertas praecox; kent u de manieren om dit met aanvullend onderzoek te bevestigen; kent u de reden van behandeling. Trefwoorden puberteit, pubertas praecox, late puberteit, hypogonadotroop hypogonadisme, hypergonadotroop hypogonadisme Samenvatting De puberteit begint door een reactivatie van de hypothalamus-hypofysegonadeas (hhg-as). Van aanvankelijk alleen nachtelijke lhrh-pulsen komt het systeem uiteindelijk tot het volwassen pulspatroon van 1 puls per 90 minuten. Te vroege start van de puberteit kan een gevolg zijn van een te vroege start van dit systeem, maar kan ook optreden door oorzaken buiten de hhg-as. De stappen om tot diagnose en zo nodig behandeling te komen staan puntsgewijs beschreven in het vervolg van dit artikel. Hierna komt de andere kant van het spectrum aan bod: een te late start van de puberteit. Inleiding De puberteit markeert in meerdere opzichten een nieuwe fase in het leven. Endocrinologisch is er sprake van het weer op gang komen van de gonadotrofinesecretie door het hypothalamus-hypofysesysteem. De pulsatiele afgifte van het follikelstimulerend hormoon (fsh) en het luteïniserend hormoon (lh) in de hypofysevoorkwab wordt gereguleerd door het, eveneens pulsatiel afgegeven, luteinizing hormone-releasing hormone (lhrh). Het laatste wordt ook wel gonadotrofinenreleasing hormoon genoemd (GnRH) of gonadoreline. In de embryonale fase is dit hele systeem al functioneel intact met een piek in de hormoonproductie rond de 24e week. Na de geboorte zijn dan ook gedurende twee à drie maanden gonadotrofinen en geslachtssteroïden meetbaar in het bloed van de zuigeling. De puberteit komt op gang door het reactiveren van de lhrh-secretie. Aanvankelijk komen er alleen s nachts enkele pulsen voor met een lage amplitude. Hierbij worden dan ook vooral s nachts wat geslachtssteroïden geproduceerd. Dit is van belang voor de timing van bloedafname wanneer men wil weten of de puberteit al op gang komt. Het is dan aan te raden s ochtends vroeg bloed af te nemen (vooral bij jongens). In de volgende puberteitsstadia wordt de amplitude van de pulsen steeds groter en ook de frequentie neemt toe. Vanaf stadium 3 wordt ook overdag lhrh afgegeven. Uiteindelijk ontstaat een volwassen patroon van 1 puls lhrh per 90 minuten zonder dag-nachtritme (figuur 1). fsh en lh zorgen voor groei van de gonaden, groei van follikels, productie van zaadcellen en van de geslachthormonen oestradiol en testosteron. De geslachtshormonen zorgen voor de uitwendige puberteitsontwikkeling. De puberteitsontwikkeling is ingedeeld in verschillende stadia volgens Tanner, van stadium 1 (prepuberaal) tot en met 5 (volwassen) (figuur 2). Bij meisjes is het eerste teken van puberteit de ontwikkeling van de borstklier. Bij jongens is het eerste teken de groei van de testikels. In het prepuberale stadium zijn de testikels klein (1-3 ml) en voelen ze week aan. Het steviger worden van het testisweefsel en een bereikte grootte van 3-4 ml markeert de start van de puberteit. Het bepalen van het testisvolume gebeurt met de Prader-orchidometer (figuur 3). Praktische Pediatrie nummer 3 september
2 Kinderendocrinologie en diabetes Figuur 2 Puberteitsstadia volgens Tanner (bron: www. nzdl.org). Figuur 1 lh-secretie van prepuberale leeftijd tot volwassenheid (bron: www. medscape.com). 182 nummer 3 september 2009 Praktische Pediatrie Figuur 3 Prader-orchidometer.
3 Kader 1 Anamnese bij vermoeden van pubertas praecox voorgeschiedenis groeigegevens, groeispurt? menarche/menses? leeftijd start puberteitsontwikkeling, progressie? hoofdpijn, visusstoornissen, neurologische verschijnselen of gedragsverandering? mogelijkheid van exogeen toegediende/ingenomen steroïden? familie: leeftijd menarche moeder, puberteit vader meisjes puberteit voor 8e jaar jongens puberteit voor 9e jaar Tabel 1 Definitie van pubertas praecox. menarche voor 10e jaar centraal idiopathisch Meisjes komen doorgaans vroeger in de puberteit dan jongens (10,5 resp. 11,3 jaar). De groeispurt treedt bij de meisjes vroeg in de puberteit op, vrijwel vanaf de start. Bij jongens doet de groeispurt zich pas laat in de puberteit voor (rond stadium 4, met een testisvolume van ca. 10 ml). Pubertas praecox cerebrale laesies: hamartoom, cyste hydrocefalus infectie (meningitis/ encefalitis) trauma nf-i Definitie Meisjes: Van een te vroege puberteit spreken we bij meisjes wanneer de borstklierontwikkeling voor het achtste jaar begint, of de menarche voor het tiende jaar (tabel 1). Er moeten worden vastgesteld of het om een idiopathische centrale puberteit (icpp) gaat, of dat de puberteitsverschijnselen worden veroorzaakt door ziekten van hypothalamus of hypofyse (tabel 2). Bij een icpp is er sprake van te vroege centrale puberteitsontwikkeling, met een groeispurt en een voorlopende botleeftijd, zonder afwijkingen in het hypothalame hypofysaire gebied op een mri. Ongeveer 90% van de cpp bij meisjes is idiopathisch. Bij start van de puberteit > 6 jaar worden zelfs percentages tot 98 genoemd Een premature thelarche wordt gekenmerkt door groei van de borstklier, zonder groeispurt of voorlopende botleeftijd. Het beeld kan variëren in de tijd: kenmerkend in de anamnese (zie kader 1) is het wisselend groot zijn van de borstklier. Dit kan al op de peuterleeftijd voorkomen. Bij een premature thelarche is geen behandeling of policontrole nodig. Een aantal meisjes met premature thelarche komt uiteindelijk wel met een echte cpp terug. Vooral bij meisjes met overgewicht kan het onderscheid met vetborstjes moeilijk zijn. Zeldzaam is de premature menarche, waarbij een cyclisch bloedverlies kan optreden zonder puberteitsontwikkeling. Hierbij moeten vooral vaginale oorzaken als infectie, een corpus alienum en urethraprolaps worden uitgesloten. Jongens: Bij jongens is start van de puberteit vóór het negende jaar te vroeg. In tegenstelling tot de cpp bij meisjes, is er veelal sprake van hypothalame of hypofysaire pathologie (40-90%) bij een te vroege puberteit bij jongens (zie tabel 2). Vroegtijdige groei van pubesbeharing zonder tekenen van borst- of testisontwikkeling heeft geen relatie met een te vroege centrale puberteitsontwikkeling en wordt premature pubarche genoemd. Dit (onschuldige) beeld en de bijbehorende differentiaaldiagnose vallen buiten het bestek van dit artikel. perifeer growth menarche B/G stadia P stadia syndroom van McCune-Albright ags testotoxicose tumoren: HCGproducerende tumoren: exogeen geslachtshormoon bijnier, ovarium (of cyste), testis hepatoblastoom, cns Tabel 2 Differentiaaldiagnose van pubertas praecox. AGS = adrenogenitaal syndroom, HCG = humane choriongonadotrofine, CNS = centraal zenuwstelsel, NF-1 = neurofibromatose type 1 age Figuur 4 Groeisnelheid in relatie tot de puberteitsstadia. According to data of Fredriks et al., 2000 Praktische Pediatrie nummer 3 september
4 Kinderendocrinologie en diabetes U/L U/L tijd (min) a Van belang is om onderscheid te maken tussen een centrale en een perifere (of pseudo-) vroege puberteit. Bij een centrale puberteit moet er sprake zijn van pulsatiele afgifte van lh en fsh in het bloed, en eventueel ook van oestradiol/testosteron in het perifere bloed (kader 3). Dit kan worden aangetoond met de lhrh-test, waarbij 100 μg gonadoreline wordt ingespoten en de verandering in concentraties van lh en fsh in het bloed worden gemeten. Kenmerkend voor een centrale puberteit zijn oploop van lh en fsh, waarbij die van het lh meer is dan die van de fsh (figuur 5). Absolute waarden zijn assay-afhankelijk en verschillen dus van laboratorium tot laboratorium. Een perifere PP wordt gekenmerkt door uiterlijke kenmerken van puberteitsontwikkeling zonder aantoonbare aanwezigheid van gonadotrofinen in het bloed. Bij jongens is het onderscheid centraal perifeer al op klinische gronden te maken doordat er geen groei van de testikels optreedt bij een perifere PP. tijd (min) b Figuur 5 lhrh-test met prepuberale oploop (a) en puberale oploop (b) bij twee meisjes met verdenking op pubertas praecox. meisjes geen puberteit op 13 jaar menarche > 15 jaar jongens geen puberteit op 14 jaar Tabel 3 Definitie niet-constitutionele late puberteit. Behandeling Vooral de psychologische problemen van een vroege centrale puberteit zijn een reden voor remming. De eventuele winst op de eindlengte, die uiteindelijk onder de target height te verwachten is door vroegtijdige sluiting van de groeischijven, valt tegen. Behandeling van een idiopathische cpp gebeurt door remming van de puberteit, door de hypofyse tijdelijk ongevoelig te maken voor de pulsatiele lhrh-secretie. Dit kan met een langwerkend lhrh-analogon zoals Decapeptyl of Pamoreline. Door continue afgifte van lhrh uit het depot wordt de hypofyse ongevoelig voor het eigen pulsatiele lhrh en stopt de productie van lh en fsh en daarmee van oestradiol/testosteron. De centrale rijping van het systeem gaat door en bij stoppen van de behandeling komen de lh- en fsh-afgifte dan ook snel weer op gang. Er zijn geen hypogonadotroop hypogonadisme: chronische aandoening (coeliakie, Crohn) excessief sporten (onder)voeding (bijv. anorexia nervosa) lhrh-deficiëntie of panhypopituïtarisme syndromen/genmutaties: kallmann-syndroom of prader-willi-syndroom trauma, infectie, bestraling, tumoren (craniofaryngeoom) en histiocytose hypergonadotroop hypogonadisme: turner-syndroom klinefelter-syndroom ovariële of testiculaire disfunctie op basis van trauma, infectie, radio- of chemotherapie, torsio van een gonade Tabel 4 Differentiaaldiagnose niet-constitutionele late puberteit. Kader 2 Lichamelijk onderzoek Meisjes: lengte/gewicht; borstkliergrootte, onderscheid vetborstjes ; pubesbeharing (vaak afwezig bij cpp); tekenen van oestrogenenwerking of virilisatie; huid: café-au-laitvlekken (grillig gevormd) of neurofibromatose (gladde randen)? neurologisch onderzoek. Jongens: lengte/gewicht; testisvolume en consistentie (volume > 3 à 4 ml en stevig: centraal; < 3ml en week aanvoelend: perifeer); ontwikkeling genitaal, pubesbeharing; huid: neurofibromatose? neurologisch onderzoek. 184 nummer 3 september 2009 Praktische Pediatrie
5 Kader 3 Aanvullend onderzoek botleeftijd; lh/fsh en oestradiol of testosteron; eventueel andere hormonen als β-hcg bij vermoeden perifere pp; eventueel lhrh-test; beeldvorming: mri cerebrum * bij vermoeden cpp, mri of echo van andere organen bij vermoeden perifere pp op zoek naar de bron van de hormoonproductie; eventueel gezichtsveldonderzoek en of fundoscopie. * Aanbeveling van de espe/lwpes: alle jongens en meisjes < 6 jaar in ieder geval een mri, bij meisjes > 6 jaar vooral bij snelle progressie. aanwijzingen dat de uiteindelijke puberteitsontwikkeling of fertiliteit verminderd wordt. Decapeptyl 3,75 mg wordt eenmaal per 28 dagen (of minder, niet langer) gegeven, Pamoreline (11,25 mg) eenmaal in de drie maanden. Bij onvoldoende effect zal het interval verkort worden; het verhogen van de dosis heeft meestal weinig zin. Effect van de therapie wordt snel gezien, na drie maanden is bij meisjes een afname van de klierschijven zichtbaar en zijn deze weker geworden. Bij jongens moet er geen toename in testisgrootte zijn. De groeisnelheid neemt af en kan zelfs tijdelijk zeer gering worden. Enkele meisjes laten een gewichtstoename zien, die meestal reversibel is bij staken van de medicatie. Bij twijfel aan de effectiviteit kunnen lh, fsh en oestradiol/ testosteron worden bepaald direct vóór de injectie met het analogon. Deze moeten dan weer prepuberale waarden tonen. Eventueel kan een lhrh-test meer informatie verschaffen. Op langere termijn kan gekeken worden of de botleeftijd niet progressief toeneemt. De duur van de behandeling moet minstens twee jaar bedragen voor enig effect op de eindlengte. Stoppen van de remming gaat over het algemeen in overleg met kind en ouders. Wanneer het voor hen acceptabel is dat de puberteit verdergaat c.q. de menses op gang komt, kan gestopt worden met de medicatie. De behandeling van een niet-centrale pubertas praecox en van de centrale puberteit op basis van een organische laesie wordt uiteraard gericht op de onderliggende oorzaak. Pubertas tarda Definitie Late puberteit noemen we het niet optreden van borstontwikkeling op de leeftijd van 13 jaar of het nog niet hebben Kader 5 Lichamelijk onderzoek lengte, gewicht, bij dysmorfe kenmerken zithoogte, spanwijdte; puberteitsstadium; virilisatie (meisjes). Kader 4 Anamnese bij vermoeden van pubertas tarda voorgeschiedenis: is de patiënt gezond of zijn er aanwijzingen voor chronisch onderliggend lijden of uitval andere hypofysaire assen, trauma, sporten, voeding, galactorroe? reuk, visus, hoofdpijn; groeigegevens; psychosociaal (bijv. anorexia nervosa of verwaarlozing); zorgen rond de late ontwikkeling (fertiliteit?), gevolgen van de late puberteit voor het kind (school, sport, pesten)? familie: lengte ouders en leeftijd menarche moeder, puberteit vader. doorgemaakt van de menarche op de leeftijd van 15 jaar bij meisjes. Bij jongens moet de puberteit (testisvolume > 4 ml) gestart zijn op de leeftijd van 14 jaar (tabel 3). Late puberteit bij jongens is vaak constitutioneel. Lengte en leeftijd van de start van de puberteit van ouders is daarom een onderdeel van de anamnese. Meestal weten moeders nog wel de leeftijd van de menarche. Vaders hebben vaak meer moeite met het zich herinneren van het begin van hun puberteit. In de anamnese moet ook aandacht zijn voor het bestaan van eventuele onderliggende chronische aandoeningen of hormonale stoornissen als hypothyreoïdie (tabel 4). De groeigegevens zijn van belang: een prepuberale groeidip past bij een constitutionele late puberteit, bij hypogonadotroop hypogonadisme gaat de prepuberale groeisnelheid zonder dip door. Ook een handwortelfoto kan aanwijzingen geven voor een hypogonadotroop hypogonadisme: de botleeftijd loopt achter. Deze kan bij een hypogonadotroop hypogonadisme 13 jaar of meer worden zonder puberteitsontwikkeling. Bij een constitutioneel late puber zullen er bij een botleeftijd van 13 jaar altijd ook al uitwendige geslachtskenmerken te zien zijn. Een lhrh-test geeft vaak geen uitsluitsel over het bestaan van een constitutionele late puberteit of een hypogonadotroop hypogonadisme. In beide gevallen kan er een prepuberale respons van lh en fsh te zien zijn. Bij een vermoeden van onderliggende pathologie in de anamnese (kader 4) of bij het onderzoek (kader 5) (vooral bij dysmorfe kenmerken) moet worden gekeken of er sprake is van hypo- of hypergonadotroop hypogonadisme, dan wel onderzoek in de richting van een onderliggend chronisch lijden worden gedaan (kader 6). Bij een primair falen van de gonaden zullen de lh- en fsh-waarden hoog zijn. Het meest voorkomend zijn het turner-syndroom bij meisjes en het klinefelter-syndroom bij jongens. Het niet opgetreden zijn van de menarche bij meisjes > 15 jaar met verder een normale puberteitsontwikkeling (primaire amenorroe) heeft een eigen differentiaaldiagnose en aanpak, die niet in dit artikel worden beschreven. Praktische Pediatrie nummer 3 september
6 Kinderendocrinologie en diabetes Kader 6 Aanvullend onderzoek botleeftijd; lh/fsh en oestradiol of testosteron; schildklierfunctie (tsh en ft4), prolactine; eventueel lhrh-test; Op indicatie: verder onderzoek naar onderliggend lijden, karyotypering; beeldvorming inwendige genitalia (echo) of hypofysegebied (mri). Behandeling De behandeling begint met uitvoerige uitleg over de verwachtingen rond de ontwikkeling van de puberteit. Vaak is dat voldoende om de spontane ontwikkeling verder af te wachten bij een constitutioneel late rijper. De prepuberale groeidip bij een al kleine jongen kan soms worden verminderd met een anabool steroïd, oxandrolon 2,5 mg per dag oraal. Hiermee wordt de groei gestimuleerd zonder virilisatie. Wanneer de puberteit zover gevorderd is dat de groeispurt verwacht wordt (testisvolume ca. 10 ml), kan dit gestaakt worden. Bij een testisvolume van 8 à 10 ml wordt ook wel een Sustanon - kuur gegeven, waarbij gedurende drie maanden viermaal 100 mg (dus elke drie weken) wordt gegeven. Momenteel is alleen Sustanon 250 leverbaar. Hierbij treedt er een voor de jongen merkbare virilisatie op en ook enige mate van groeispurt. Oraal alternatief is Andriol, mg/dag gedurende drie maanden. Meisjes met een constitutionele late puberteit (weinig voorkomend) kunnen desgewenst vergelijkbaar behandeld worden met een lage dosis oestrogenen, waarbij ofwel na een periode gestopt wordt, ofwel afgewacht wordt totdat de eigen puberteitsontwikkeling voldoende op gang gekomen is. Bij hypo- en hypergonadotroop hypogonadisme moet worden gekozen voor puberteitsinductie met geslachtssteroïden. Doel is het bewerkstelligen van de secundaire geslachtskenmerken inclusief menses (meisjes), de groeispurt en optimale botmineralisatie. De duur moet ongeveer gelijk zijn aan de spontane ontwikkeling, circa drie jaar. Voor meisjes wordt 17β-estradiol (bij voorkeur) of ethinyloestradiol gebruikt in opklimmende doseringen. Begonnen wordt met 0,2 mg/dag 17β-estradiol voor zes maanden. Daarna wordt de dosis elke zes maanden opgehoogd, waarbij via 0,5 mg/d, 1,0 mg/d en 1,5 mg/d naar de volwassen dosis van 2,0 mg per dag wordt gegaan. Hierna kan dit worden voortgezet, of worden overgegaan op de pil. Dit is praktischer en gewoner voor het meisje. Vanaf de dosis van 1 mg/d wordt Provera of Duphaston 10 mg de eerste 10 à 14 dagen van de maand toegevoegd om een onttrekkingbloeding op te wekken (voorkomen endometriumhyperplasie met onregelmatige bloedingen). Sommige verzekeraars eisen een toelichting op het voorschrijven van oestrogenen voor puberteitsinductie. Jongens kunnen behandeld worden met testosteron parenteraal (Sustanon ), eveneens in opklimmende doseringen. Met de transdermale toediening is nog niet veel gedocumenteerde ervaring. Men is wel bezig hiervoor een richtlijn of aanbeveling op te stellen. Er bestaan verschillende opklimschema s; er is geen evidence dat het ene beter is dan het andere. Gestart wordt bijvoorbeeld met 50 mg per vier weken i.m. voor zes maanden, waarna elke zes maanden de dosis wordt verhoogd met 50 mg. Uiteindelijk bereikt men een schema van 250 mg elke twee weken. Bij jongens kan nu wel worden overgegaan op een transdermaal testosteron (Androgel mg/ dag) als daartoe de wens bestaat, en anders worden de laatste dosis en frequentie van de Sustanon -suppletie gecontinueerd. Bij deze wijze van puberteitsinductie worden alleen de uitwendige kenmerken hiervan bereikt. Effect op de gonaden is er niet en er zal dan ook geen groei van de testes/ovaria optreden en geen spermatogenese/folliculogenese zijn. Bij kinderwens zal dan later overgegaan moeten worden op lh/fsh (1 à 2 per week) of pulsatiel lhrh (bij hypogonadotroop hypogonadisme). Bij hypergonadotroop hypogonadisme zal door de aard van de aandoening de kans op fertiliteit verminderd tot afwezig zijn. Samengevat zal over het algemeen gekozen worden voor toediening van testosteron/oestradiol om de uitwendige puberteitsontwikkeling en groeispurt te induceren. Pomptherapie, hoewel natuurlijker, vereist meer inzet van de tiener. Bij kinderwens op volwassen leeftijd wordt overgegaan op de pulsatiele lhrh-toediening of het geven van lh/fsh. Referenties Fredriks AM, Buuren S van, et al. Continuing positive secular growth change in the Netherlands Pediatric Res 2000;47(3): Carel J -C, Eugster EA, Rogol A, Ghizzoni L, Palmert MR, on behalf of the members of the ESPE-LWPES GnRH Analogs Consensus Conference Group. Consensus statement on the use of gonadotropin-releasing hormone analogs in children. Pediatrics 2009;123(4):e752-e762. Mul D, Hughes IA. The use of GnRH agonists in precocious puberty. Eur J Endocrinol 2008;159:S3-S8. Carel J-C, Leger J. Precocious puberty. NEJM 2008;358: Hindmarsh PC. How do you initiate oestrogen therapy in a girl who has not undergone puberty? Clin Endocrinol 2009;71:7-10. Delemarre EM, Felius A, Delemarre-van de Waal HA. Inducing puberty. Eur J Endocrinol 2008;159:S9-S15. Adams Hillard PJ. Menstruation in adolescents (What s normal, what not). Ann N Y Acad Sci 2008;1135: Financiële banden: adviesraad Ferring. 186 nummer 3 september 2009 Praktische Pediatrie
Centrale pubertas praecox. Onderwijs huisartsen Floor Neijens 20-05-2014
Centrale pubertas praecox Onderwijs huisartsen Floor Neijens 20-05-2014 Puberteit Toename centrale pulsatiele afgifte GnRH Secretie LH en FSH door hypofyse Verdere ontwikkeling gonaden Productie geslachtshormonen
Nadere informatieDokter, onze zoon/dochter pubert te vroeg/te laat. Dr. R. Zeevaert Kinderarts-endocrinoloog Jessa Ziekenhuis Hasselt
Dokter, onze zoon/dochter pubert te vroeg/te laat Dr. R. Zeevaert Kinderarts-endocrinoloog Jessa Ziekenhuis Hasselt Puberteitsstoornissen Normale puberteitsontwikkeling Vroege puberteit Late puberteit
Nadere informatiePuberteit. H.J. van der Kamp Kinderarts-endocrinoloog 15 januari 2019, NVKC
Puberteit H.J. van der Kamp Kinderarts-endocrinoloog 15 januari 2019, NVKC Disclosure Geen (potentiële) belangenverstrengeling Opzet van de presentatie 1. Casus Sanne 2. Normale puberteit 3. Vroege puberteit
Nadere informatieOpsporing en verwijzing van puberteit - stoornissen in het CLB
Opsporing en verwijzing van puberteit - stoornissen in het CLB Prof dr. Jean De Schepper Vakgroep Pediatrie & Genetica 1 Agenda Inleiding Indeling Definities Parameters & Instrumenten Verwijsrichtlijnen
Nadere informatieDiabetes en Puberteit
Diabetes en Puberteit Hormonale veranderingen en Diabetes Dr. R. Zeevaert, MD, PhD 21/03/2019 Diabetes en Puberteit Hormonale veranderingen en diabetes 1. Normale puberteit 2. Invloed van puberteit op
Nadere informatieOEFENVRAGEN VERPLEEGKUNDIGE VERVOLGOPLEIDING OBSTETRIE & GYNAECOLOGIE(docent dhr.r.schats)
OEFENVRAGEN VERPLEEGKUNDIGE VERVOLGOPLEIDING OBSTETRIE & GYNAECOLOGIE(docent dhr.r.schats) 1. Welke van onderstaande beweringen is onjuist? A. Patiënten met testiculaire feminisatie hebben als chromosomenpatroon
Nadere informatieTRAGE OF AFWEZIGE PUBERTEIT BIJ MEISJES. Symposium VWVJ Leuven Dr Hilde Dotremont Kinderendocrinologie UZ Antwerpen
TRAGE OF AFWEZIGE PUBERTEIT BIJ MEISJES Symposium VWVJ Leuven 14-6-2019 Dr Hilde Dotremont Kinderendocrinologie UZ Antwerpen MENARCHE: SECULAR TREND Horm Res Paediatr 138 2012;77:137 145 Sorensen/Juul
Nadere informatieBeperking van de uiteindelijke lengte met hormonen
Sophia Kinderziekenhuis Beperking van de uiteindelijke lengte met hormonen Voor sommige beroepen is het een voordeel om lang te zijn: vrouwelijke fotomodellen bijvoorbeeld zijn in het algemeen minstens
Nadere informatieDe kliniek van de mannelijke (in)fertiliteit. dr W. de Ronde, endocrinoloog VU Medisch Centrum Amsterdam
De kliniek van de mannelijke (in)fertiliteit dr W. de Ronde, endocrinoloog VU Medisch Centrum Amsterdam Rol endocrinoloog beperkt De oorzaak van mannelijke sub / infertiliteit is vaak onbekend Slechts
Nadere informatieRecent is breeduit gesproken over de jongere
www.tijdschriftvoorseksuologie.nl Puberteitsontwikkeling van nederlandse kinderen Dick Mul Afdeling Kindergeneeskunde / Subafdeling Endocrinologie Erasmus Medisch Centrum / Sophia Kinderziekenhuis Rotterdam
Nadere informatiePrimaire amenorroe: constitutioneel vertraagde puberteit of hormonale stoornis
Primaire amenorroe: constitutioneel vertraagde puberteit of hormonale stoornis J.C. van der Heyden, aios kindergeneeskunde, L.P.F. Janssens, kinderarts en prof. dr. S.L.S. Drop, kinderarts-endocrinoloog
Nadere informatieWanneer en hoe testosteron toedienen? Dr Inge Gies Dr David Unuane
Wanneer en hoe testosteron toedienen? Dr Inge Gies Dr David Unuane Overzicht Fysiologie: Aanmaak van testosteron Effecten van testosteron Testosteron op kinderleeftijd Normale productie Gegevens bij Klinefelter
Nadere informatieVrouwelijke (sub)fertiliteit
Vrouwelijke (sub)fertiliteit Annemiek Nap, gynaecoloog Ziekenhuis Rijnstate Arnhem Universitair Medisch Centrum St.Radboud Nijmegen Fysiologie van de voortplanting Het materiaal: Ovarium Endometrium
Nadere informatieTweelingen in de groei
Tweelingen in de groei Henriëtte A. Delemarre-van de Waal Zoals bekend ontstaat een twee-eiige tweeling wanneer tegelijkertijd twee eicellen worden bevrucht door twee zaadcellen. Beide embryo s hebben
Nadere informatieOvulatie-inductie. Gynaecologie. Beter voor elkaar
Ovulatie-inductie Gynaecologie Beter voor elkaar 2 Inleiding In deze folder leest u meer over de gang van zaken rond ovulatie-inductie. Dit is een behandeling voor vrouwen die graag zwanger willen worden,
Nadere informatiePCOS. Wat is PCOS? Bij wie komt PCOS voor? Onderzoek
PCOS Wat is PCOS? PCOS staat voor Poly Cysteus Ovarium Syndroom. Letterlijk betekent dit dat er meerdere (poly) vochtblaasjes (cysten)in de eierstok (het ovarium) aanwezig zijn. In deze informatie leest
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting De groei en de ontwikkeling van diverse orgaansystemen en regelmechanismen in de foetus tijdens de periode in de baarmoeder worden verstoord door vroeggeboorte.
Nadere informatieWanneer spreken wij van grote lengte? Wat is de oorzaak van de grote lengte?
Grote lengte Uw kind wordt verwezen met een grote lengte. In deze folder willen wij u en uw kind informatie geven over mogelijke oorzaken, onderzoeken en behandelingsmogelijkheden. Voor een goede beoordeling
Nadere informatieDokter, onze zoon/dochter is te klein/te groot. Prof. Dr. G. Massa Kinderarts-endocrinoloog Jessa Ziekenhuis Hasselt
Dokter, onze zoon/dochter is te klein/te groot Prof. Dr. G. Massa Kinderarts-endocrinoloog Jessa Ziekenhuis Hasselt Groei en groeistoornissen Normale groei Evaluatie van de groei Kleine lengte en groeiachterstand
Nadere informatie12. PERINATAAL BELEID BIJ VERHOOGD RISICO OP AGS
12. PERINATAAL BELEID BIJ VERHOOGD RISICO OP AGS 1. Prenatale diagnostiek en behandeling met DXM Indicatie: Echtparen, die beiden drager zijn van een mutatie van de klassieke vorm van AGS. Als een van
Nadere informatieBEHANDELING VAN KLEINE LENGTE BIJ KINDEREN MET GROEIHORMOONDEFICIËNTIE
BEHANDELING VAN KLEINE LENGTE BIJ KINDEREN MET GROEIHORMOONDEFICIËNTIE RICHTLIJN opgesteld door de Adviesgroep Groeihormoon van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, bedoeld voor kinderarts-endocrinologen
Nadere informatieST. ANTONIUS VRUCHTBAARHEIDSCENTRUM. Ovulatie-inductie BEHANDELING
ST. ANTONIUS VRUCHTBAARHEIDSCENTRUM Ovulatie-inductie BEHANDELING Ovulatie-inductie In deze folder leest u meer over de gang van zaken rond ovulatie-inductie. Dit is een behandeling voor vrouwen die graag
Nadere informatieKLINISCHE AANPAK BIJ KINDEREN MET EEN (TE) GROTE GESTALTE
KLINISCHE AANPAK BIJ KINDEREN MET EEN (TE) GROTE GESTALTE XO XX XXX XXXX XY XYY XXY SHOX=Short stature HomeobOX-containing gene REGULATIE VAN DE GROEI GENETISCH:SHOX,multigenetisch VOEDING HORMONAAL:groeihormoon,schildklierhormoon,
Nadere informatieGynaecologie hormonen RozenbergSport.nl 5 maart 2012 pagina 1 / 5
Rozenberg.nl 5 maart 2012 pagina 1 / 5 Inhoud Zwangerschap Bloedverlies Contraceptie Menopauze E FSH LH Oestrogeen ovaria LH regulering menstruele cyclus endometrium proliferatie estradiol 17β: FFA mobilisatie
Nadere informatieProtocol Obesitas St. Antonius Ziekenhuis. Gera Hoorweg-Nijman & Marja van der Vorst kinderartsen
Protocol Obesitas St. Antonius Ziekenhuis Gera Hoorweg-Nijman & Marja van der Vorst kinderartsen Kinderen en adolescenten met obesitas 1. Definities 2. Indicatie verwijzing 3. Poliklinische verwijzing
Nadere informatie3. DIAGNOSTIEK BIJ VERDENKING OP AGS IN DE NEONATALE PERIODE
3. DIAGNOSTIEK BIJ VERDENKING OP AGS IN DE NEONATALE PERIODE Diagnostiek naar AGS kan geïndiceerd zijn in 3 situaties: 1. Een neonaat met ambigue genitalia 2. Afwijkende neonatale screeningsuitslag voor
Nadere informatie3.1. DIAGNOSTIEK BIJ EEN NEONAAT MET AMBIGUE GENITALIA
3. DIAGNOSTIEK BIJ VERDENKING OP AGS Indicatie Diagnostiek naar AGS kan geindiceerd zijn in 3 situaties: 1. Een neonaat met ambigue genitalia 2. Afwijkende neonatale screeningsuitslag voor AGS 3. Potentiële
Nadere informatieVrouwelijke factoren 1/3. Mannelijke factoren 1/3. Gemengde factoren 1/3. Onbekende Oorzaken 10 %
Vrouwelijke factoren 1/3 Mannelijke factoren 1/3 Gemengde factoren 1/3 Onbekende Oorzaken 10 % -Ovulatie stoornissen (PCOS) -Tubaire pathologie -Infectie (PID) -Endometriosis -Uteriene afwijkingen -Cervicale
Nadere informatiePrimaire amenorroe: constitutioneel vertraagde puberteit of hormonale stoornis
Patiënt B, een jonge vrouw van 18 jaar oud, presenteerde zich op het kinderendocrinologisch spreekuur met primaire amenorroe. De tractusanamnese vermeldde geen bijzonderheden, met name geen cardiale, renale
Nadere informatie\ \\. De puberteit III I. r! II II!! i i. dr. $. M. Po F. de Muinck Keizer-$chrama
\ \ ', I A A A puis ~.. \ \ \, 'I! III I III I c De puberteit dr. $. M. Po F. de Muinck Keizer-$chrama 2.9 INLEIDING Puberteitsontwikkeling omvat de groei en ontwik. keling van de gonaden en van de inwendige
Nadere informatieINFO VOOR PATIËNTEN KLEINE GESTALTE ERFELIJKHEIDSONDERZOEK
INFO VOOR PATIËNTEN KLEINE GESTALTE ERFELIJKHEIDSONDERZOEK INHOUD 01 Wat is een kleine gestalte? 4 02 Wat bepaalt de uiteindelijke gestalte? 4 03 Inschatting uiteindelijke gestalte 5 04 Verklaring voor
Nadere informatieSTANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING
Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg 2005 STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING Dr. Katelijne Van Hoeck Wetenschappelijk medewerker VWVJ Prof. Dr. Karel Hoppenbrouwers Voorzitter
Nadere informatieFertiliteitscentrum AZ Nikolaas Afspraken 03/760.23.65 (ZH) 03/296.44.19 (Privé) Fertiliteitsverpleegkundige 0473/54.01.38 Website www.aznikolaas.
Fertiliteitscentrum AZ Nikolaas Afspraken 03/760.23.65 (ZH) 03/296.44.19 (Privé) Fertiliteitsverpleegkundige 0473/54.01.38 Website www.aznikolaas.be VERWIJSDOCUMENT FERTILITEITSCENTRUM Verwijzende arts:
Nadere informatieDe onderontwikkelde follikels die bij PCOS ontstaan, worden cysten genoemd.
In deze folder leest u: Wat is PCOS? Hoe werkt een normale menstruatiecyclus? Verklarende woordenlijst Hoe wordt de diagnose PCOS gesteld? Wat zijn de oorzaken van PCOS? Wat zijn de risico s van PCOS?
Nadere informatieEvaluatie en behandeling van lange gestalte
Evaluatie en behandeling van lange gestalte Samenvatting Wouter de Waal, Emile Hendriks en Sten Drop Dr. W.J. de Waal, kinderarts, Diakonessenhuis, Utrecht Drs. A.E.J. Hendriks, artsonderzoeker, Erasmus
Nadere informatieHersenontwikkeling tijdens adolescentie
Hersenontwikkeling tijdens adolescentie Een longitudinale tweelingstudie naar de ontwikkeling van hersenstructuur en de relatie met hormoonspiegels en intelligentie ALGEMENE INTRODUCTIE Adolescentie is
Nadere informatieNormale cyclus. Poli Gynaecologie
00 Normale cyclus Poli Gynaecologie De inhoud van deze voorlichtingsfolder is samengesteld door de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG). Andere folders en brochures op het gebied
Nadere informatieMenstruatie bij stollingsproblemen. Marieke Knol Gynaecoloog i.o. Isala Kliniek Zwolle
Menstruatie bij stollingsproblemen Marieke Knol Gynaecoloog i.o. Isala Kliniek Zwolle 2007-2011: stollingsarts UMCG 3 oktober 2012 Menstruatie Ongesteldheid ut het is weer zover de rode vlag hangt uit
Nadere informatieHet piepende kind. Nascholing huisartsen. 20 mei 2014. Annejet Plaisier. kinderarts
Het piepende kind Nascholing huisartsen 20 mei 2014 Annejet Plaisier kinderarts Incidentie van wheezing bij kinderen 18 16 Kinderen in % 14 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 MAS-90 Leeftijd
Nadere informatieINTERUNIVERSITAIRE GGS-OPLEIDING JEUGDGEZONDHEIDSZORG
KU LEUVEN UNIVERSITEIT GENT UNIVERSITEIT ANTWERPEN VU BRUSSEL INTERUNIVERSITAIRE GGS-OPLEIDING JEUGDGEZONDHEIDSZORG EVALUATIE VAN DE PRAKTISCHE TOEPASSING VAN DE STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING
Nadere informatiePubertas praecox, een mogelijke bijwerking van valproïnezuur
Nancy Broos, Eugène van Puijenbroek Mw. N. Broos MSc, apotheker, Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb, s-hertogenbosch Dr. E.P. Van Puijenbroek, huisarts, Nederlands Bijwerkingen Centrum Lareb, s-hertogenbosch
Nadere informatieOpwekken van de eisprong (ovulatie-inductie)
Opwekken van de eisprong (ovulatie-inductie) Ovulatie-inductie (opwekken van de eisprong) In deze folder leest u meer over de gang van zaken rond ovulatie-inductie. Dit is een behandeling voor vrouwen
Nadere informatieBIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS
BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR GEBRUIKERS Choragon 1500 IE poeder en oplosmiddel voor oplossing voor injectie Choragon 5000 IE poeder en oplosmiddel voor oplossing voor injectie Choriongonadotrofine (HCG)
Nadere informatiePATIËNTENFOLDER Gynaecologie: Kinderwens, ovulatie-inductie, gewicht en leeftijd
PATIËNTENFOLDER Gynaecologie: Kinderwens, ovulatie-inductie, gewicht en leeftijd Ovulatie-inductie Een behandeling die een gynaecoloog vaak toepast bij een verminderd vruchtbaar (echt)paar is ovulatie-inductie.
Nadere informatiePubertas tarda - Diagnostiek en Behandeling. Sas en Oostdijk 1 februari 2015
Pubertas tarda - Diagnostiek en Behandeling. Sas en Oostdijk 1 februari 2015 Definitie: Pubertas tarda = verlate puberteit Meisjes : M1 op leeftijd 13 jr Jongens : testis volume < 4 ml en/of uitblijven
Nadere informatieCVS, CHRONISCHE PIJN EN ANDERE FUNCTIONELE KLACHTEN
CVS, CHRONISCHE PIJN EN ANDERE FUNCTIONELE KLACHTEN DR. E.J. SULKERS, KINDERARTS ADRZ Symposium Nehalennia, 11 april 2013 MOEHEID KAN EEN SYMPTOOM ZIJN VAN EEN: - infectieziekte; - orgaanziekte (hart,
Nadere informatieInformatiefolder. Zwangerschap en kinderwens
Informatiefolder en kinderwens Inhoudsopgave Algemeen 3 Kinderwens 3 Foliumzuur s- en ovulatietesten 5 Geneesmiddelen 6 Bostvoeding Medicatiebegeleiding Algemeen De vrouw maakt tijdens haar leven een aantal
Nadere informatieBEHANDELING VAN KLEINE LENGTE BIJ KINDEREN MET GROEIHORMOONDEFICIËNTIE
BEHANDELING VAN KLEINE LENGTE BIJ KINDEREN MET GROEIHORMOONDEFICIËNTIE RICHTLIJN opgesteld door de Adviesgroep Groeihormoon van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, bedoeld voor kinderarts-endocrinologen
Nadere informatieMijn kind is te dik Oorzaak, gevolg en behandeling. Rintveld, Altrecht
Mijn kind is te dik Oorzaak, gevolg en behandeling Rintveld, Altrecht Medisch contact nr 49 In een nieuwe multidisciplinaire richtlijn is afgesproken dat obesitas een chronische ziekte is. Dit heeft niet
Nadere informatieBIJNIER. Dr. Frank Nobels Apr. Biol. Lieve Van Hoovels. OLVZiekenhuis Aalst-Asse-Ninove
BIJNIER Dr. Frank Nobels Apr. Biol. Lieve Van Hoovels OLVZiekenhuis Aalst-Asse-Ninove INLEIDING CASUS man, 54 jaar Kliniek: reumapatiënt Therapie: langdurig medrol, geleidelijk afbouwen Laboratorium: onder
Nadere informatieRichtlijn Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding
Richtlijn Multidisciplinaire richtlijn Borstvoeding Onderbouwing Conclusies Bij seksueel actieve moeders die exclusief voeden met de borst (dus niet kolven) en amenorroisch zijn, is de kans op zwangerschap
Nadere informatieInformatie. Opwekken van de eisprong. Ovulatie-inductie
Informatie Opwekken van de eisprong Ovulatie-inductie Ovulatie-inductie (opwekken van de eisprong) Dit is een behandeling voor vrouwen die graag zwanger willen worden, maar die geen of een onregelmatige
Nadere informatieInformatie. Opwekken van de eisprong (ovulatieinductie)
Informatie Opwekken van de eisprong (ovulatieinductie) Ovulatie-inductie (opwekken van de eisprong) In deze folder leest u meer over de gang van zaken rond ovulatie-inductie. Dit is een behandeling voor
Nadere informatiePatiënteninformatiedossier (PID) PROSTAATKANKER. onderdeel HORMONALE THERAPIE. PROSTAATKANKER Hormonale therapie
Patiënteninformatiedossier (PID) PROSTAATKANKER onderdeel HORMONALE THERAPIE PROSTAATKANKER Hormonale therapie INHOUD Inleiding... 3 Hoe werkt hormonale therapie?... 3 Wanneer hormonale behandeling?...
Nadere informatieJongen of meisje? Variaties in de ontwikkeling van het geslacht
Jongen of meisje? Variaties in de ontwikkeling van het geslacht Inleiding Bij de geboorte van een kind kan het geslacht onduidelijk zijn, waardoor de arts niet direct kan vaststellen of de baby een jongen
Nadere informatieInformatie voor patiënten. PCOS (polycysteus ovariumsyndroom)
Informatie voor patiënten PCOS (polycysteus ovariumsyndroom) z PCOS is de afkorting van polycysteus ovariumsyndroom. Letterlijk betekent dit dat er meerdere (poly) vochtblaasjes (cysten) in de eierstok
Nadere informatieLeven met borstkanker
Leven met borstkanker Inhoud: Voorwoord 3 Borstkanker en hormonale therapie 4 Wat is Lucrin? 8 Vaak gestelde vragen 9 Meer informatie VOORWOORD Uw arts heeft u een behandeling met Lucrin voorgeschreven.
Nadere informatieINTERLINE GYNAECOLOGIE 2014 januari 2014 ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN
INTERLINE GYNAECOLOGIE 2014 januari 2014 ACHTERGRONDEN BIJ DE CASUSSCHETSEN INCLUSIEF LEERDOELEN EN STELLINGEN Inleiding Deze Interline gaat over de volgende werkafspraken: - Subfertiliteit (herzien) -
Nadere informatieGroeihormoondeficiëntie (GHD)
Groeihormoondeficiëntie (GHD) Informatie voor ouders en verzorgers 658224_PFI_pat_indicatie_GHD.indd 1 25-06-12 09:47 Voor wie is dit boekje bedoeld? Dit is een boekje voor ouders en verzorgers van kinderen
Nadere informatiePCOS (Poly Cysteus Ovarium Syndroom)
PCOS (Poly Cysteus Ovarium Syndroom) Inhoudsopgave Klik op het onderwerp om verder te lezen. Wat is PCOS? 1 De normale cyclus 1 Wat gebeurt er bij PCOS? 2 Verhoogde risico's 3 Genetica 3 Behandelmethodes
Nadere informatieNederlandse samenvatting
De zoektocht naar het optimale GnRH-antagonistschema voor de vergelijking met GnRHagonisten tijdens IVF behandelingen. Ondanks het gegeven dat in meer dan 200 klinische studies gebruik gemaakt wordt van
Nadere informatiePATIËNTENINFORMATIE. ADRENOGENITAAL SYNDROOM Informatie voor ouders/verzorgers
PATIËNTENINFORMATIE ADRENOGENITAAL SYNDROOM Informatie voor ouders/verzorgers 2 ADRENOGENITAAL SYNDROOM Informatie voor ouders/verzorgers Met deze informatiefolder wil het Maasstad Ziekenhuis u informeren
Nadere informatieLeven met borstkanker
Leven met borstkanker 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Vandaag begonnen met de behandeling Colofon 2008 Abbott B.V. Alle rechten voorbehouden www.abbottnederland.nl Copyright
Nadere informatiede productieplaats van groeihormoon 8 2. oorzaken van een groeihormoontekort 18 gemeten 24 symptomen van een tekort 30
Inhoud Inleiding 6 1. De hypofyse: de productieplaats van groeihormoon 8 2. oorzaken van een groeihormoontekort 18 3. Zo wordt een tekort aan groeihormoon gemeten 24 4. De functie van groeihormoon en de
Nadere informatieNormale cyclus. Patiënteninformatie Normale cyclus
Normale cyclus Patiënteninformatie Normale cyclus Inhoudsopgave 1 Inleiding 2 Wat is een normale cyclus 3 De cyclus zelf 4 Wat gebeurt er in een cyclus 5 De rol van hormonen 6 De rijping van de eiblaas
Nadere informatieNederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie ALGEMENE INFORMATIE NORMALE CYCLUS. Versie 1.3. Datum Goedkeuring 07-01-2007 Verantwoording
Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie ALGEMENE INFORMATIE NORMALE CYCLUS Versie 1.3 Datum Goedkeuring 07-01-2007 Verantwoording NVOG In het kort Bij vrouwen in de vruchtbare levensfase
Nadere informatieWAAROM WILLEN WE EFFECTEN T.H.V. HORMONEN VASTSTELLEN?
WAAROM WILLEN WE EFFECTEN T.H.V. HORMONEN VASTSTELLEN? Veel van de bestudeerde polluenten (o.a. PCB s, dioxines, zware metalen) kunnen hormoonverstorende effecten hebben. Daarom worden in de humane biomonitoringscampagnes
Nadere informatiePatiënteninformatie. Polycysteus ovarium syndroom (PCOS)
Polycysteus ovarium syndroom (PCOS) Patiënteninformatie Polycysteus ovarium syndroom (PCOS) Inhoudsopgave 1 Wat is PCOS 2 Definitie 3 Bij wie komt PCOS voor? 4 Onderzoek 5 Wanneer behandelen? 6 Afvallen
Nadere informatie124 Dit proefschrift gaat over de oorzaken van vroeg folliculair verhoogde FSHspiegels bij vrouwen met een regelmatige cyclus. In de Introductie (hoof
Samenvatting 124 Dit proefschrift gaat over de oorzaken van vroeg folliculair verhoogde FSHspiegels bij vrouwen met een regelmatige cyclus. In de Introductie (hoofdstuk 1) wordt de reproductieve veroudering
Nadere informatieOefenopgaven voortplanting / hormonale regulatie De mannenpil
Oefenopgaven voortplanting / hormonale regulatie De mannenpil Uit Australië werd een verrassende doorbraak in het onderzoek naar de mannenpil gemeld. Een onderzoeksinstituut had 55 paren onderzocht die
Nadere informatienormale cyclus patiënteninformatie Inleiding Wat is een normale cyclus
patiënteninformatie normale cyclus Inleiding Bij vrouwen in de vruchtbare levensfase rijpt er elke maand in de eierstok een eiblaas waarin een eicel groeit. Als de eiblaas rijp is en openbarst komt de
Nadere informatieBehandeling van kinderen met adrenogenitaal syndroom (AGS)
Behandeling van kinderen met adrenogenitaal syndroom (AGS) Bij uw kind is de diagnose adrenogenitaal syndroom (AGS) gesteld en hij of zij gaat starten met medicijnen. De dosering varieert van kind tot
Nadere informatiePolycysteus Ovarium Syndroom (PCOS)
Bij u is een Polycysteus Ovarium Syndroom vastgesteld. In deze folder leest u meer hierover. Polycysteus Ovarium Syndroom (PCOS) Wat is PCOS PCOS is de afkorting voor Polycysteus Ovarium Syndroom. Letterlijk
Nadere informatieHormonale therapie bij borstkanker
Hormonale therapie bij borstkanker Borstcentrum Máxima is gevestigd op locatie Eindhoven Operatie, bestraling en chemotherapie zijn de meest bekende behandelmethoden bij kanker. Bij bepaalde soorten kanker
Nadere informatieGROEIHORMOONBEHANDELING VAN KINDEREN MET HET PRADER-WILLI SYNDROOM
GROEIHORMOONBEHANDELING VAN KINDEREN MET HET PRADER-WILLI SYNDROOM RICHTLIJN opgesteld door de Adviesgroep Groeihormoon van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde, bedoeld voor kinderarts-endocrinologen
Nadere informatieSexhormonen. Michael Fouraux & François Verheijen
Sexhormonen Michael Fouraux & François Verheijen Herhaling Endo I hypothalamus + - hypofyse + - klier hormoon Schildklier uit Endo I TRH + - TSH + - T4 & T3 Acties van hormoon Schildklier uit Endo I Endocrinologie
Nadere informatienormale cyclus patiënteninformatie
patiënteninformatie normale cyclus Bij vrouwen in de vruchtbare levensfase rijpt er elke maand in de eierstok een eiblaas waarin een eicel groeit. Als de eiblaas rijp is en openbarst komt de eicel vrij
Nadere informatieVoorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts. Biologie voortplanting 6/29/2013. dr. Brenda Casteleyn
Voorbereiding toelatingsexamen arts/tandarts Biologie voortplanting 6/29/2013 dr. Brenda Casteleyn Met dank aan: Leen Goyens (http://users.telenet.be/toelating) en studenten van forum http://www.toelatingsexamen-geneeskunde.be
Nadere informatieOriënterend fertiliteitsonderzoek. Poli Gynaecologie
00 Oriënterend fertiliteitsonderzoek Poli Gynaecologie 1 De inhoud van deze voorlichtingsfolder is mede samengesteld door de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG). Deze folder is
Nadere informatie1. Het bevorderen van de eisprong met Clomid
Ovulatie-inductie U heeft diverse onderzoeken ondergaan in verband met vruchtbaarheidsproblematiek. Uw behandelend gynaecoloog heeft u geadviseerd een behandeling te starten met medicijnen. Het is tot
Nadere informatiehuisartsennascholing 10 sept 2013
huisartsennascholing 10 sept 2013 -polyneuropathie -restless legs syndrome Joost van Oostrom Afdeling Neurologie Rijnstate Programma (2x) WAAROM moeten we hier iets over weten WAT moeten we hierover weten
Nadere informatie(Patho)fysiologie van premenopauzaal bloedverlies en echodiagnostiek
(Patho)fysiologie van premenopauzaal bloedverlies en echodiagnostiek Klaartje Manders (gynaecoloog Elkerliek) Diederik Veersema (gynaecoloog DvU) RTA premenopauzaal bloedverlies 1 Inhoudsopgave Fysiologie
Nadere informatievwo hormoonstelsel 2010
vwo hormoonstelsel 2010 Integratie In onderstaande afbeelding is schematisch de regulatie van een aantal animale en vegetatieve functies bij de mens weergegeven. Al deze functies spelen een rol bij het
Nadere informatiePrenatale behandeling met dexamethason bij AGS
Prenatale behandeling met dexamethason bij AGS Bij meisjes met een ernstige vorm van het adrenogenitaal syndroom (AGS) treedt vermannelijking van de uitwendige geslachtsdelen op voor de geboorte. In deze
Nadere informatie1. WAT IS PREGNYL EN WAARVOOR WORDT HET GEBRUIKT
1 BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIK(ST)ER Pregnyl 500 I.E., poeder en oplosmiddel voor oplossing voor injectie Pregnyl 1500 I.E., poeder en oplosmiddel voor oplossing voor injectie Pregnyl 5000 I.E.,
Nadere informatieSchildklierafwijkingen en zwangerschap. Afdeling Verloskunde/Gynaecologie
Schildklierafwijkingen en zwangerschap Afdeling Verloskunde/Gynaecologie In het kort Normaal gesproken werkt de schildklier naar behoren. Bij een abnormale werking kan de schildklier te snel werken (hyperthyreoïdie)
Nadere informatieI.U.I.-behandeling. Albert Schweitzer ziekenhuis augustus 2013 pavo 689
I.U.I.-behandeling Albert Schweitzer ziekenhuis augustus 2013 pavo 689 Wat is I.U.I.? De I.U.I (intra-uteriene inseminatie)-behandeling komt er kortweg op neer dat er, op het meest vruchtbare moment een
Nadere informatieVruchtbaarheid na hoge doses geslachtshormonen ter groeiremming
Nieuwsbrief Vruchtbaarheid na hoge doses geslachtshormonen ter groeiremming Drs. A.E.J. Hendriks, Prof. J.S.E. Laven, Drs. W.P.A. Boellaard, Dr. A.M. Boot en Prof. S.L.S. Drop. Met deze nieuwsbrief willen
Nadere informatieChapter 9. Samenvatting
Samenvatting Samenvatting (summary in Dutch) De blauwdruk voor de lengtegroei van de mens wordt gedefinieerd de genetische achtergrond van het individu, maar wordt eveneens beïnvloed door hormonale, psychosociale,
Nadere informatieSTANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING
Vlaamse Wetenschappelijke Vereniging voor Jeugdgezondheidszorg 2005 STANDAARD GROEI EN PUBERTAIRE ONTWIKKELING Dr. Katelijne Van Hoeck Wetenschappelijk medewerker VWVJ Prof. Dr. Karel Hoppenbrouwers Voorzitter
Nadere informatieMenopauze, plaats voor HST? Jan Willem de Leeuw Gynaecoloog Ikazia Ziekenhuis, Rotterdam
Menopauze, plaats voor HST? Jan Willem de Leeuw Gynaecoloog Ikazia Ziekenhuis, Rotterdam Disclosures spreker GEEN Definities Menopauze: de laatste menstruatie in het leven van een vrouw. Deze wordt in
Nadere informatieUTROGESTAN VAGINAL 100 mg zachte capsules UTROGESTAN VAGINAL 200 mg zachte capsules Gemicroniseerd progesteron
BIJSLUITER: INFORMATIE VOOR DE GEBRUIK(ST)ER UTROGESTAN VAGINAL 100 mg zachte capsules UTROGESTAN VAGINAL 200 mg zachte capsules Gemicroniseerd progesteron Lees goed de hele bijsluiter voordat u dit geneesmiddel
Nadere informatieSUBFERTILITEIT. 4 december 2018
SUBFERTILITEIT 4 december 2018 Primair: Secundair: Definities: Nooit zwanger geweest. ooit zwanger geweest met dezelfde of andere partner. Subfertiliteit: Niet zwanger na 1 jaar onbeschermde gemeenschap.
Nadere informatieDr.S.W. van Thiel, Internist-Endocrinoloog,
Dr.S.W. van Thiel, Internist-Endocrinoloog, Kwaliteit van leven Ziekte heeft invloed op Kwaliteit van leven Schade door te veel aan hormonen Cortisol Aldosteron Schade door te weinig van hormonen na operatie/uitval
Nadere informatie4 VWO thema 3 Voortplanting EXAMENTRAINER OEFENVRAGEN
Examentrainer Vragen Eendagshaantjes In de pluimveehouderij worden in Nederland jaarlijks tientallen miljoenen eendagshaantjes gedood. Dit cijfer is te vinden in het rapport Alternatieven voor doding van
Nadere informatieBDS-protocol. JGZ-richtlijn Signalering van en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte
BDS-protocol JGZ-richtlijn Signalering van en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte Versie BDS: 3.2.2 Versie protocol: 1.0 Status: DEFINITIEF Dit BDS-protocol geeft aan hoe handelingsaanbevelingen
Nadere informatie1 Bespreek de tekening tijdens de les 2 D 3 C 4 B 5C 6 A 7 C 8 B. Open vragen
ANTWOORDEN VOORTPLANTING EN SEKSUALITEIT Serie a Opdracht Anticonceptiepil 1,3,5 Schema samen doornemen! OPDRACHTEN 1 Bespreek de tekening tijdens de les 2 D 3 C 4 B 5C 6 A 7 C 8 B Open vragen 1 Bij sterilisatie
Nadere informatieRichtlijn Signalering en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte (2010)
Richtlijn Signalering en verwijscriteria bij kleine lichaamslengte (2010) 1. Begripsbepaling en definities Hiervoor is gebruikgemaakt van de Handleiding bij het meten en wegen van kinderen en het invullen
Nadere informatie2. Injecties 3. Hoe verloopt het in de praktijk? 4. Hoe verlopen de echocontroles? 5. Bent u zwanger? 6. Risico s
Centrum Voortplantingsgeneeskunde Cyclus stoornissen U heeft een stoornis in uw menstruatiecyclus. Dit betekent dat uw cyclus te lang of te kort is, of dat u geen goede eisprong heeft. Wanneer er geen
Nadere informatieChronische Nierinsufficiëntie
Chronische Nierinsufficiëntie Informatie voor ouders en verzorger 658224_PFI_pat_indicatie_CNI.indd 1 25-06-12 10:02 Voor wie is dit boekje bedoeld? Dit is een boekje voor ouders en verzorgers van kinderen
Nadere informatie