The divine blessing. De oorlog die Khomeini aan de macht hield

Transcriptie

1 The divine blessing De oorlog die Khomeini aan de macht hield Masterthesis Tamara Wallast Studentnr.: Universiteit Utrecht, 1 augustus 2007 Internationale Betrekkingen in Historisch Perspectief Begeleider: C. Klep Bron:

2 Voorwoord Het onderwerp van mijn scriptie heb ik opgedaan tijdens een stage in de Islamitische Republiek Iran. De stage deed mijn ogen openen over de veelzijdigheid van het land en de vele interessante historische gebeurtenissen die het land rijk is. Vooral de oorlog die duurde van 1980 tot 1988 trok mijn aandacht. De basis voor het regime dat nu nog aan de macht is was in die periode gelegd, volgens sommigen en het leek mij interessant dat te onderzoeken. Bovendien kan het tot een wellicht zeer bruikbare vergelijking met het heden leiden. Zoals bij veel van mijn lotgenoten was het begin van mijn scriptie zwaar. Ik wist niet precies hoe het vorm te geven en vooral niet wat ik nu precies in het eerste hoofdstuk zou schrijven. In mijn opzet had ik in eerste instantie een inleidend hoofdstuk gezet, maar dat had ik al snel weer geschrapt. Maar zonder dat inleidende gedeelte kon ik niet beginnen aan het daadwerkelijke onderzoek. Het inleidende hoofdstuk is er toch gekomen. Naarmate de tijd vorderde werd ik steeds nerveuzer. Eens in de zoveel tijd las ik weer een stuk over de relatie met Iran en de VS en de mogelijkheid tot een oorlog. Het was niet de bedoeling dat de tijd mij in zou halen en mijn epiloog al geschreven was door de geschiedenis tegen de tijd dat ik hem af had. En het zou natuurlijk jammer zijn om twintigduizend woorden voor niets te schrijven. Ik moest actief beginnen. Gelukkig heb ik me er toe kunnen zetten en voor u ligt het resultaat. Sommigen stukken gingen een stuk vlotter dan andere, hoewel ik sommige daarvan later alsnog compleet veranderd heb. Ik denk dat ik redelijk tevreden kan zijn met het resultaat. Ik wil de ambassade in Teheran bedanken voor de kans die ze mij gegeven hebben een periode van mijn leven in Iran door te brengen en in het bijzonder Catharina Breedveld die mij geholpen heeft met het verzinnen van een onderwerp. Christ Klep, mijn begeleider, voor de begeleiding, mijn vader voor het nakijken op schrijffouten en mijn vriendin Janneke voor het tussentijdse commentaar. 2

3 Inhoudsopgave Inleiding Aanloop naar de revolutie Oppositie tegen de sjah Ayatollah Ruhollah Moussavi Khomeini Het einde van de sjah Conclusie Khomeini aan de macht Veranderingen binnen de Islamitische Republiek Uitschakeling van de bondgenoten Het dagelijks leven Het buitenlands beleid De oppositie Conclusie De oorlog met Irak ( ) Invloed op Iran Uitschakeling van de concurrentie Verlenging van de strijd De kracht van de overreding De internationale reactie op de oorlog Het einde van de oorlog Conclusie Na de oorlog Khomeini s opvolger De wederopbouw Buitenlandse politiek De oppositie Conclusie...50 Conclusie...52 Epiloog...54 Bronnen

4 Inleiding De verkiezing van Mahmoud Ahmadinejad tot president van de Islamitische Republiek Iran, in juni 2005, leidde tot een omslag in het beleid van die staat, zowel in de binnenlandse als in de buitenlandse politiek. Als tegenpool van zijn liberale voorganger Khatami wil de conservatieve Ahmadinejad Iran terugbrengen naar de beginjaren van de islamitische revolutie. Dit houdt, naast het verder inperken van de burgerrechten, een nog steviger stellingname jegens de VS in. 1 Twee jaar na zijn verkiezing is er al veel kritiek op het beleid van de president, zowel van binnenuit als van buitenaf. Dat de populariteit van de president onder de eigen bevolking afneemt, blijkt uit de laatste gemeenteraadsverkiezingen in Teheran (december 2006), waar de partij van voormalig burgemeester Ahmadinejad 2 slecht scoort. En hoewel Ahmadinejad zelf volhoudt dat de verkiezingen geen populariteitstest zijn, werd dit door velen wel zo ervaren. 3 Het huidige Iraanse beleid is in de rest van de wereld ook een hot item. Dag in, dag uit wordt de Iraanse politiek in de media uitgemeten. Deze berichten gaan allang niet meer alleen over de positie van de vrouw en homo s of de doodstraf, die in Iran nog regelmatig wordt uitgevoerd. Veel interessanter lijken voor de media de betrekkingen tussen Iran en de rest van de wereld (voornamelijk die met de Verenigde Staten), Irans omstreden nucleaire programma en de vermeende invloed en financiële steun van Iran aan terroristische groeperingen, zoals Hezbollah en de Sjiieten, welke laatsten op dit moment een verhitte strijd voeren in Irak. De komst van de nieuwe president heeft de discussies hieromtrent niet gunstiger gestemd. Zijn uitlatingen, waarin hij de Holocaust een mythe noemt, Israëliërs naar Europa wil laten verhuizen en dreigt Israël van de kaart te vegen, zijn bij een groot gedeelte van de wereld, voornamelijk het Westen en Israël, niet in goede aarde gevallen. Ook de herstart van het nucleaire programma en zijn daarbij behorende claim op het recht van het Iraanse volk op nucleaire energie komt niet overeen met de ideeën van de westerse wereld, de Verenigde Staten en Israël voorop. 4 Bovendien is Ahmadinejad niet echt bereid te praten. Een diplomatieke oplossing lijkt ver te zoeken. Er wordt dan ook al enige jaren gespeculeerd over andere mogelijke oplossingen voor de meest heikele kwesties. Een militaire aanval op het land, een aanval van de Amerikanen welteverstaan, wordt daarbij door de Westerse wereld niet onbesproken gelaten. Een preventieve aanval, eentje die slechts tot doel heeft het nucleaire programma van het land te verlammen, lijkt een optie. Hopelijk maakt, zo menen zowel westerse 1 B. Taebi, Vrijheid is nog ver te zoeken in Iran, in: Trouw, 24 juni Ahmadinejad werd in 2003 verkozen tot burgemeester van Teheran. Hij zou deze functie gebruikt hebben als opstap naar zijn functie als president en om een sterk netwerk van radicale Islamitische fundamentalisten te organiseren. 3 Gematigden op voorsprong bij verkiezingen in Iran, in: Trouw, 17 december CNN News, Iran is resolved to pursue nuclear programme, 18 september 2005, (25 juni 2007). 4

5 journalisten als de oppositie in Iran, de eigen bevolking het klusje dan af door een wisseling van het regime af te dwingen. 5 Want daar is het uiteindelijk om te doen. Sinds de islamitische revolutie, eind jaren zeventig in Iran, zijn de relaties tussen Iran en het Westen sterk bekoeld. De antiwesterse koers die sindsdien gevaren wordt, brengt een constante spanning met zich mee. Het Westen maakt zich zorgen om de ambities van Iran in het Midden-Oosten, namelijk een regionale grootmacht te zijn, en de middelen die (mogelijk) worden ingezet om dit doel te bereiken. In de Westerse media hoort men steeds vaker praten over militaire oplossingen. Zover is het echter nog niet en of het ooit zover zal komen is de vraag. Critici zijn niet onverdeeld enthousiast over een dergelijke oplossing. Er zijn talloze factoren die in acht genomen moeten worden. Niet onbelangrijk daarbij is de huidige tendens in het land zelf. Want ook de eigen bevolking is kritisch op het beleid van deze regering. Dat blijkt weliswaar nauwelijks uit de berichtgeving in de Iraanse media, maar dat niet iedereen in de islamitische republiek het met het beleid eens is 6, staat vast. 7 Dit wetende kan men zich afvragen of het wel verstandig is een aanval op het land uit te voeren. Wordt het regime dan niet juist in de kaart gespeeld? Is het niet beter het eigen volk met het regime te laten afrekenen? Of heeft het daar een handje van buitenaf bij nodig? De VS willen voorlopig het risico niet nemen. Zij mengen zich vooralsnog in de strijd door de binnenlandse oppositie financieel te steunen. In 2006 was daarvoor een budget vrijgemaakt van 70 miljoen Amerikaanse dollars. 8 In 2007 is dit zelfs nog vijf miljoen meer. 9 In verschillende artikelen schetsen specialisten, voornamelijk politieke wetenschappers en historici, een vergelijking tussen de huidige situatie in Iran en de situatie daar aan het begin van de jaren tachtig. 10 Tijdens mijn eigen verblijf in Iran, van november 2006 tot begin februari 2007, heb ik deze vergelijking ook meerdere malen gehoord. De oorlog met Irak, die begin jaren tachtig uitbrak, maakte van Khomeini een held. 11 Het volk leek als een blok achter hem te staan. In gesprekken stelden verschillende Iraniërs dat het islamitische regime van na de islamitische revolutie in 1979 er waarschijnlijk niet meer geweest zou zijn, als de oorlog tussen Iran en Irak niet was uitgebroken. Deze personen zijn ervan overtuigd dat de toenmalige oppositie in staat zou zijn geweest het regime tot aftreden te dwingen en plaats te laten maken voor een ander regime. Dit veranderde toen de oorlog 5 Y. Benhorin, Iranian student leader: Ayatollahs will run if Iran attacked 20 januari 2007, (25 juni 2007). J. Lobe, Neocons turn up heat for Iran attack, 14 april 2006, (25 juni 2007). C. Khosrowshahi, Iraqi shiism could topple the mullahs, 24 maart 2005, (25 juni 2007). 6 T. Erdbrink, Ahmadinejad afgeschreven?, 27 februari 2007, (25 juni 2007). 7 Toenemende kritiek in Iran op Ahmadinejad, ANP, 18 januari T. Meeus, Applaus en protest voor Khatami in V.S., in: NRC Handelsblad, 8 september R. Wright, Iran on guard over US funds. in: Washington Post, 28 april N. Alavi, Iran s attack blowback, 5 februari 2007, (31 mei 2007). E. Klein, Edwards on Iran, 2 februari 2007, (25 juni 2007), e.a.. 11 Klein, Edwards on Iran, 2 februari 2007, (25 juni 2007). 5

6 uitbrak. Door de oorlog schaarde de oppositie zich achter het regime en vocht ze voor haar land. De oorlog hield haar teveel bezig om aan andere dingen te denken. Het bekende adagium One enemy unites the people wordt regelmatig gebruikt met betrekking tot deze periode. Dat adagium zou in dit geval de redding van het regime geweest zijn. In zijn boek De Perzische paradox legt Iraniër Shervin Nekuee, socioloog en schrijver voor het NRC Handelsblad, de Volkskrant en Trouw, die periode als volgt uit. Hij zegt over Khomeini: De oorlog kwam voor hem als een geschenk uit de hemel. Zolang je een buitenlandse vijand moet bestrijden, ben je je eigen volk niet veel verantwoording schuldig. 12 En een stukje verder: Het Iraanse regime misbruikte de oorlog om de oppositie te onderdrukken, net als de individuele rechten van burgers. 13 Het moge duidelijk zijn dat wij nooit zeker zullen weten wat er gebeurd zou zijn als de oorlog in Iran met Irak niet was uitgebroken. Maar misschien is hier ondanks deze kanttekening wel een les te leren. De geschiedenis herhaalt zich en vaak zijn er patronen in te ontdekken. Als de huidige situatie vergelijkbaar is met die van toen en als aannemelijk te maken is dat er een reële kans was dat het toenmalige regime afgezet zou zijn indien Iran niet was binnengevallen door Irak, dan zou er een waardevolle les geleerd kunnen worden. Om hier achter te komen is het nodig te bekijken of het inderdaad de oorlog tussen de twee landen is geweest die het mogelijk maakte voor het regime aan te blijven en zijn macht gevestigd te houden. In deze scriptie ga ik daarom bekijken of wij een les mogen trekken uit de recente geschiedenis van Iran en vraag ik me af: Was de oorlog tussen Irak en Iran ( ) doorslaggevend voor de voortzetting van het regime dat Ayatollah Khomeini leidde na de islamitische revolutie? Met andere woorden: is het aannemelijk dat dit regime omvergeworpen was als deze oorlog niet was gevoerd? De focus van deze scriptie ligt voornamelijk op het binnenlandse politieke beleid ten aanzien van het volk en ten aanzien van de politieke oppositie. Dit beleid moest de voortzetting van het regime garanderen. Ik bekijk in hoofdstuk een eerst de politieke situatie in Iran voor het uitbreken van de oorlog. Ik doe dat aan de hand van een kort inleidend hoofdstuk dat de aanloop naar de revolutie behandelt. Vervolgens bespreek ik de eerste paar jaren van het islamitische regime. In dit hoofdstuk bekijk ik zowel de ontwikkeling van de macht in de regering als de veranderingen die zich voor deden onder het regime van Khomeini. Bovendien schets ik in hoeverre politieke partijen georganiseerd waren en welke mogelijkheden de oppositie had. Dit is nodig om een goede vergelijking te kunnen maken tussen de situatie van de periode voorafgaand aan de oorlog en de situatie tijdens de oorlog. Alleen op die manier kun je de oppositie en de omgang met de oppositie door het regime van beide periodes met elkaar vergelijken. Het volgende hoofdstuk beslaat de periode tijdens de 12 S. Nekuee, De Perzische paradox (Amsterdam 2006) p Ibidem p

7 oorlog. Wat gebeurde er in deze periode met de oppositie? Hoe ontwikkelde deze zich? En waren er andere factoren die doorslaggevend waren voor de voortzetting van het regime? In het laatste hoofdstuk ga ik in op de periode na de oorlog. Ik bespreek in dat hoofdstuk de veranderingen na het einde van de oorlog. Daarbij ga ik ook in op de oppositie die er dan nog is. Ik zal de periode eindigen bij het einde van de tweede termijn van president Rafsanjani. Het resultaat van de oorlog staat hier centraal. Is er nog oppositie over of is iedereen gelijkgezind aan het regime van Khomeini? En ontstaat er snel na de oorlog weer oppositie? Was de oppositie dus wel echt verdwenen of slechts onderdrukt? Als laatste vergelijk ik in een epiloog de huidige situatie met die van voor de oorlog. Daarin vel ik tevens een oordeel over de mogelijkheid van een aanval op Iran. 7

8 1. Aanloop naar de revolutie De islamitische revolutie in Iran is een veel besproken fenomeen. Men kan zich daarbij afvragen wat nu eigenlijk precies de islamitische revolutie omvat en wanneer deze begonnen en geëindigd is. In artikelen en boeken worden de benamingen Iraanse revolutie en islamitische revolutie regelmatig door elkaar gebruikt voor de periode vanaf eind jaren zeventig. Maar deze periode wordt ook wel eens in tweeën gedeeld, waarbij het eerste gedeelte de Iraanse revolutie wordt genoemd. Deze revolutie behelst de eindfase van het regime van de sjah en eindigt dus in Het tweede gedeelte krijgt de titel islamitische revolutie. In deze periode greep Khomeini de macht en vestigde hij een islamitische republiek. Dit is nog steeds de heersende staatsvorm. Als we deze betiteling aanhouden, dan zou de islamitische revolutie dus begonnen zijn begin 1979 bij het aan de macht komen van Khomeini. De vraag is of je dan recht doet aan de mobilisatie van het volk, waarin de conservatieve religieuze stroming waar Khomeini deel van uitmaakte een belangrijke rol speelde en waar een beroep werd gedaan op een gemeenschappelijk sjiitisch/islamitisch verleden. Deze mobilisatie zou, bovenstaande betiteling aanhoudende, horen tot de Iraanse revolutie. Ondanks het islamitische karakter van de mobilisatie, is hier iets voor te zeggen als je het verloop van de beide revoluties bekijkt. In de eerste werd door leiders van de revolutie namelijk altijd volgehouden dat er geen plaats was voor conservatieve religieuzen in de regering en dat kerk en staat gescheiden zouden blijven. Dit veranderde geleidelijk nadat de religieuzen zelf de macht in handen konden krijgen. In snel tempo werden toen de liberale islamieten, die bovenstaand ideaal nastreefden, de regering uitgewerkt en werd er alleen plaatsgemaakt voor de clerus, die zodoende de macht over het land volledig in handen kreeg. Dit verschil in (gepropageerde) doelstellingen maakt voor mij dat de revoluties gescheiden kunnen worden. Een ander argument is dat er in 1979 een wisseling van de macht was, waardoor de oppositie twee vijanden kende en tevens wijzigde, de conservatieven zaten immers niet meer in de oppositie. Gezien de loop van de geschiedenis, die verder in deze scriptie naar voren komt, zou ik de revolutie toch als één bestempelen. Dit heeft voornamelijk te maken met het idee dat Khomeini kerk en staat nooit gescheiden wilde hebben en dit slechts verkondigde om zijn aanhang te vergroten. Het was een vooropgezet plan. De islamitische revolutie begon dus al voor de val van de sjah. De volgende kwestie is: wanneer eindigde de revolutie. Het einde van de revolutie is minder duidelijk en men kan zich afvragen in hoeverre deze ooit echt geëindigd is. De teksten die ik gedurende mijn onderzoek heb gelezen, gaven mij nooit echt een duidelijk eindpunt. Je zou kunnen zeggen dat het einde van de revolutie gelijk valt met de consolidatie van de macht door het islamitische regime. De aanname van de nieuwe grondwet kan een 8

9 eindpunt zijn, doordat daar de nieuwe bevoegdheden van de clerus in vastgelegd staan. Dit kan ook het einde van de oorlog met Irak zijn, toen zowel de interne als de externe dreiging voor het regime verdwenen was. Maar de huidige oppositie in Iran en hun onderdrukking door de regering doen de vraag rijzen of de revolutie wel echt geëindigd is en of het regime niet nog altijd bezig is zijn macht te consolideren. Of moeten we de huidige oppositie, na een periode van relatieve stabiliteit, zien als het begin van een nieuwe revolutie, wellicht evolutie? Regelmatig wordt het unieke karakter van de revolutie besproken. Hoewel dit op zich al een punt van discussie is. Geleerden zijn het niet altijd eens over dit vermeende unieke karakter. Sommigen zijn van mening dat de revolutie niet zo uniek was als vaak gesuggereerd wordt, maar dat er slechts enkele unieke aspecten zijn. De revolutie wordt regelmatig vergeleken met de Franse revolutie van de achttiende eeuw en de Russische revolutie van begin twintigste eeuw. Bij deze revoluties was een krachtige ideologie nodig om de breed gedragen onvrede over een despotisch regime, gecombineerd met een algehele politieke, economische en sociale crisis, te bundelen. 14 Bij de Fransen was deze krachtige ideologie vooral uitvloeisel van de Verlichting, in Rusland lag een socialistische ideologie ten grondslag aan de revolutie. In Iran bleek de islam het beste bindmiddel voor de revolutionaire krachten. 15 Khomeini wist met zijn religieuze invulling een breed sociaal bondgenootschap aan te spreken, waaronder dissidenten uit de middenklasse en de massa. 16 Hij speelde de religieuze kaart goed uit en kon, onder andere door nadruk te leggen op gedeeld religieus erfgoed van de sjiieten, alle lagen van de bevolking bereiken. 17 Dit leidde uiteindelijk tot het einde van de monarchie en de vestiging van een theocratie. Dat Khomeini op basis van een religie eind jaren zeventig nog een massa wist te mobiliseren, was vrij uniek. De revolutie was een moderne revolutie te noemen 18, gezien de periode en de ontwikkeling van Iran, dat al sterk geürbaniseerd was en een redelijke levensstandaard had bereikt (hoewel onevenredig verdeeld). Zij speelde zich ook voornamelijk in de grote steden af. Desondanks had Khomeini geen interesse in de moderne wereld en had hij de pretentie het in de zevende eeuw na Christus tot stand gebrachte strengislamitische regeringsstelsel opnieuw te vestigen 19. Niet het nationalistische element was de basis van deze revolutie, maar een universele, allesomvattende religie. Dit betekende een flinke stap terug in de tijd en een breuk met de andere, moderniserende revoluties als die van 1789 en M.S. Berger, Het nieuwe islamitische geweld, in: Denkwijzer jg. 6, nr. 4, oktober 2006, p Ibidem. 16 F. Halliday, Iran. Dictatuur en ontwikkeling (Middlesex 1981) p F. Bakhash, e.a., The Reign of the Ayatollahs: Iran and the Islamic Revolution., in: Journal of politics, jg. 48, nr. 4, november 1986, p Halliday, Iran, p Halliday, Iran, p

10 1.1 Oppositie tegen de sjah Jimmy Carter proostte tijdens zijn bezoek aan Iran, eind 1977, op het eiland van stabiliteit dat te danken was aan het respect, de liefde en de bewondering die de Iraniërs koesterden voor hun sjah. 20 Negen maanden later, in september 1978, concludeerde de CIA dat sjah Reza Pahlavi aan het hoofd stond van een stabiele dynastie die nog minstens tien jaar overeind zou blijven. Nauwelijks vier maanden later werd de sjah gedwongen te vluchten, nadat zijn regime ten val was gebracht. 21 Hoewel de revolutie voor sommigen onverwacht kwam, was er al enige jaren een groeiende onvrede in het land. Ook waren er eind 1977, begin 1978 al illegale massabetogingen geweest. De onvrede onder de sjah kwam niet uit de lucht vallen. Er lagen verschillende redenen aan ten grondslag. Gesteund door de Verenigde Staten voerde de sjah in de jaren zestig van de twintigste eeuw hervormingen door, de zogeheten Witte Revolutie. De sjah wilde met deze hervormingen het land moderniseren. Speerpunten waren landhervormingen, vrouwenemancipatie en algemeen kiesrecht. In deze periode ontstond kritiek op de verwesterlijking van Iran. Critici vonden dat het land vergiftigd werd door invloeden van het Westen, terwijl tegelijkertijd de Iraanse normen en waarden teniet werden gedaan, de zogenaamde Westoxication. 22 Vooral de enorme kloof tussen arm en rijk, die was ontstaan na het invoeren van de landhervormingen, bracht veel onvrede en kritiek met zich mee. Het BNP per hoofd steeg in de volgende jaren flink vanwege de olie-inkomsten, maar dit kwam lang niet iedereen ten goede en halverwege de jaren zeventig was de economische situatie van het land slecht. 23 Naast deze snelle eenzijdige economische ontwikkeling die het land doormaakte onder de sjah waren er nog andere factoren te noemen als oorzaak van de revolutie. Één daarvan was de onwettigheid van het regime-pahlavi. 24 Zowel vader als zoon Pahlavi waren door een militaire coup aan de macht gekomen en regeerden door middel van een militaire dictatuur. Ook werd het regime van de sjah door Khomeini als onwettig beschouwd, omdat het in hoge mate afhankelijk was van buitenlandse invloed. Khomeini wist handig op deze twee aspecten in te spelen door de sjah een veroveraar en puppet in the hands of the CIA te noemen. 25 De onvrede over de sjah was een belangrijke oorzaak in de aanloop naar de revolutie, maar er waren ook andere factoren die de revolutie op dat moment mogelijk maakten. Eén daarvan was de mobiliserende rol van de islam, waar Khomeini handig 20 Nekuee, De Perzische paradox, p R. Clapp, Iran Een revolutie die de arbeidersklasse ontstolen werd., laatst bekeken op 27 april 2007, laatst gewijzigd onbekend. 22 N. R. Keddie, Roots of Revolution. An interpretive history of modern Iran (Binghamton 1981) p Ibidem, p Halliday, Iran, p Halliday, Iran, p

11 gebruik van zou maken. 26 Khomeini appelleerde aan brede gevoelens onder de massa door te hameren op de typisch sjiitische beleving van de islam, die zich verzet tegen onderdrukkers en zich ontfermt over de armen en misdeelden. 27 Hij wist hierdoor een breed verbond van verzetskrachten te mobiliseren. Naast zijn eigen achterban, die voor een groot gedeelte bestond uit conservatieve geestelijken en de mensen uit de armere stadsgebieden, voelden ook liberale islamieten en socialisten zich aangetrokken tot de woorden van de Ayatollah. 28 Belangrijk in de propaganda van Khomeini was het demoniseren van de sjah en de constructie van zijn figuur tot de gezamenlijke vijand. De kracht van de revolutie lag onder andere in deze samenwerking. Khomeini nam de leiding over de revolutie op zich. Omdat allen hetzelfde doel hadden, steunden ook zij die aan zijn geschiktheid twijfelden de religieuze beweging, in de hoop zo het allesoverheersende doel, verwijdering van de sjah, te bereiken. 29 Bovendien kon Khomeini als enige zijn invloed en achterban vergroten. De sjah verbood de religieuze activiteiten van zijn bevolking niet en het was precies daar, in de moskeeën, waar Khomeini zijn invloed wist te verspreiden. De andere politieke partijen echter werden onderdrukt en misten een charismatisch leider als Khomeini, waardoor de steun voor deze groeperingen afnam. 30 De sjah besteedde te veel aandacht aan het onderdrukken van de linkse oppositiepartijen en schatte daarbij de macht van de religieuzen geheel verkeerd in. De sjah stond al met al jarenlang aan het hoofd van een dictatoriaal bewind. Er werd geen oppositie getolereerd en de pers was gecensureerd. Jarenlang werd de bevolking onderdrukt door de SAVAK, de geheime politie, die de sjah in het leven had geroepen en die veel weg had van de Stasi in Oost-Duitsland. Juist toen de sjah besloot de touwtjes wat te laten vieren, de SAVAK aan banden te leggen en de pers meer vrijheid te geven, kwam de oppositie in opstand. Aangemoedigd door een strenger Amerikaans mensenrechtenbeleid en de roep om meer democratie van Carter voelde de oppositie zich sterk genoeg om de sjah en zijn beleid openlijk te bekritiseren. Nadat er jarenlang ondergronds actie gevoerd was, ontstonden in 1977 protesten die het begin van het einde van de sjah markeerden. 1.2 Ayatollah Ruhollah Moussavi Khomeini De bekendste tegenstander van de sjah was, gezien het voorgaande, ongetwijfeld Ayatollah Ruhollah Khomeini. Khomeini werd in 1902 geboren in Khomein, een dorpje honderd kilometer ten zuiden van Teheran. Hij stamde uit een van oorsprong gegoede familie met sterke religieuze tradities. Zijn grootvader en vader waren beiden sjiitische geleerden. Ook Khomeini werd opgeleid tot sjiitisch geleerde, allereerst in Khomein en Arak, later in Qom, 26 Ibidem. 27 Berger, Het nieuwe islamitische geweld p Halliday, Iran, p Ibidem, p S. K. Farsoun en M. Mahayekhi, Iran. Political culture in the Islamic Republic (New York 1992) p

12 leidend centrum in de sjiitische wereld, waar hij Ayatollah werd, de hoogste geestelijke rang binnen de sjiitische islam. Het sjiisme onderscheidt zich van de soennitische islam op een aantal punten. Waar soennieten de profeet Mohammed volgen, vinden sjiieten dat het leiderschap overgedragen had moeten worden aan een lid van zijn familie, zijn schoonzoon Ali Aboe Talib, ook wel Imam Ali genoemd. De imams spelen een grote rol in het sjiisme. De belangrijkste stroming binnen deze tak van de islam, de twaalvers, geloofde dat er twaalf imams waren, waarvan de laatste van de aarde is verdwenen. Hij wordt door god beschermd en op het einde der tijden zal hij terugkeren om vrede en rechtvaardigheid te stichten. Het wachten op deze Imam staat centraal binnen het sjiisme dat Khomeini aanhing. Khomeini s denkbeelden waren op de fundamentalistische islam gericht. Hij was voor vermenging van politiek en religie en hield zich vast aan het korancitaat al islam Dinun wa Daulatum, dat de islam is zowel godsdienst als staat betekent. 31 In zijn lezingenreeks Hokumat-e Islami (Islamitische regering) van begin jaren zeventig zette hij zijn ideeën over een islamitische staat uiteen. Deze moest gebaseerd zijn op islamitische normen en waarden, zoals deze ten tijde van de profeet Mohammed golden. Hiervoor was invoering van de islamitische wet (sjaria) nodig. Zij die het land regeerden, moesten kennis hebben van deze wet en het land moest geleid worden door een faqih (jurist), die iedereen in kennis van de islamitische wet overtrof. Deze werd ook wel Marja genoemd, dat zoiets betekent als te volgen bron. Tevens noemde hij heerschappij van de geestelijken noodzakelijk om onrechtvaardigheid te voorkomen en anti-islamitische invloeden te vernietigen. Hij was niet tegen een monarchie of andere staatsvorm, zolang er maar naar de regels van de Sharia geleefd werd. 32 De oppositie van Khomeini tegen de sjah kreeg al ver voor 1979 vorm. In de periode dat vader Pahlavi het land regeerde, had Khomeini al kritiek op de modernisering en verwesterlijking van het land, maar was hij nog niet politiek actief. Wel schreef hij boeken en artikelen waarin zijn kritiek op de hervormers en de sjah en zijn ideeën over de rol van de islam in de politiek naar voren kwamen. Begin jaren zestig begon de politieke loopbaan van Khomeini en niet lang na deze beslissing was de eerste confrontatie met Reza Pahlavi een feit. In 1962 werd een wetsontwerp over de verkiezing van afgevaardigden van de lokale besturen goedgekeurd dat vrouwen voor de eerste keer toestond te stemmen en bovendien niet-moslimkandidaten bij lokale verkiezingen toeliet. In eerste instantie wisten de geestelijken onder leiding van Khomeini de nieuwe wet nog tegen te houden, maar in 1963 kwam de sjah in het kader van de Witte Revolutie terug met het voorstel. Dit leidde tot beschuldigingen over en weer en uiteindelijk tot de arrestatie van Khomeini. In 1964 kwam de Ayatollah weer vrij. Dit duurde echter niet lang. In 1965 werd hij weer gearresteerd en 31 Halliday, Iran, p Khomeini, Islamic Government, in: H. Algar, Islam and Revolution (Berkely 1981) p.9. 12

13 deze keer langdurig verbannen. In ballingschap, tot 1978 in Najaf in Irak en daarna in Frankrijk, ging de religieus leider door met zijn strijd tegen de knecht van de dollar, zoals hij de sjah genoemd had. 33 Door middel van het verspreiden van boodschappen op cassettes, die in de moskeeën en bazaars werden uitgedeeld, wist hij velen achter zich te scharen. Vooral vanuit Frankrijk kon Khomeini nog veel macht uitoefenen, omdat hij daar ongestoord contact kon hebben met zijn achterban in Iran en veel aandacht kreeg van de internationale media. 1.3 Het einde van de sjah Het einde van de sjah werd definitief ingeluid door een artikel in de krant Ettala at 34 in januari 1978, waarmee bedoeld was het gezag van de Ayatollah te ondermijnen. Het artikel viel in de heilige stad Qom niet in goede aarde en mensen gingen de straat op om te protesteren tegen het bewind van de sjah. Deze demonstratie ontketende een reeks van demonstraties in het hele land, die maandenlang aanhield met honderden doden als gevolg van politieoptredens. De situatie werd onhoudbaar voor de sjah en hem werd in januari 1979 door de Britse en Amerikaanse ambassadeur aangeraden te vertrekken. Een advies dat hij opvolgde. De val van de sjah was hiermee een feit. Zijn vertrek liet slechts ruimte voor één man, Ayatollah Khomeini. Als leider van de revolutie werd hij degene die het na zijn terugkomst in Iran voor het zeggen had. Het was het begin van zíjn islamitische republiek. 1.4 Conclusie De islamitische revolutie was een uniek fenomeen dat zijn oorsprong vond eind jaren 1970 en enkele jaren besloeg. Onvrede over de sjah en een charismatisch islamitisch leider, Khomeini, brachten een breed oppositioneel verbond op de been. Khomeini wilde na de val van de sjah een islamitische republiek oprichten en kreeg daarbij steun van verschillende groepen en lagen in de maatschappij, die allemaal geloofden dat deze islamitische republiek een verbetering betekende. De Ayatollah was van mening dat men terug moest naar de islamitische normen en waarden, zoals deze ten tijde van de profeet Mohammed golden. In ballingschap wist hij de bevolking via de moskeeën te bereiken en zijn aanhang te vergroten. Tot eind 1978 de vlam in de pan sloeg door een artikel waarin het gezag van de Ayatollah ondermijnd werd. Dit betekende het einde van de sjah en het begin van de Islamitische Republiek Iran. 33 Revolutie in Iran. in: Andere Tijden (uitgezonden op 30 september 2003), op: laatst bekeken op 29 juli 2007, laatst gewijzigd onbekend. 34 Keddie, Roots of revolution, p

14 2. Khomeini aan de macht De eerste jaren na de val van de sjah stonden voor Khomeini voornamelijk in het teken van het consolideren van de macht. Hij had een islamitische republiek voor ogen, gebaseerd op de traditionele waarden van de islam. De meningen over de nieuwe staatsvorm waren echter verdeeld. De eenheid die de sjah wist te verslaan bleek slechts een gelegenheidskoppel. Direct na de revolutie ontstonden er niet minder dan 150 nieuwe politieke partijen. Er waren onder die partijen grote ideologische verschillen, die het duidelijkst zichtbaar waren tussen seculiere en islamitische partijen, hoewel ook deze verschillen wel eens in elkaar over liepen. 35 Khomeini genoot vanuit verschillende hoeken steun voor de oprichting van een islamitische republiek, maar zij die het met hem eens waren dat er een islamitische staat gevestigd diende te worden, hadden er zelf vaak geen notie van hoe deze er precies uit moest komen te zien. 36 Er heersten grote meningsverschillen over de staatsvorm en de indeling hiervan. Ook onder de islamitische stromingen was men hierover verdeeld. Net na de revolutie konden de islamisten onderverdeeld worden in drie stromingen. Alle hadden een eigen idee over de inrichting van een islamitische staat. De eerste was de fundamentalistische stroming van Khomeini. In 1979 was door Ayatollah Mohammed Beheshti, protegé van Khomeini, de Islamitische Republiekeinse Partij (IRP) opgericht waarin deze stroming zich verenigde. Deze partij werd al snel de belangrijkste partij in het land. De steun voor deze stroming kwam vooral vanuit de hoek van de conservatieve clerus, koopmannen van de bazaar en de laagste klassen uit de maatschappij, de Mosta zefin (misdeelden). Deze partij wilde een islamitische republiek oprichten waarin de geestelijkheid een grote rol speelde in de regering. Het grootste gedeelte van de achterban bestond uit de misdeelden. In de tijd van de sjah hadden zij het meest te lijden gehad van de oneerlijke verdeling van de welvaart. De belofte van Khomeini van een rechtvaardige islamitische economie was dan ook een sterke drijfveer voor deze groep de conservatieven te steunen. De tweede stroming was een radicale islamitische richting, die bestond uit volgelingen van de meer gematigde Shariati en Shariatmadari. Voor beiden gold dat zij gematigder waren dan Khomeini en geen plaats zagen voor clerus in de regering. Shariati zag zich gesteund door partijen als de Mujahideen, terwijl Shariatmadari, in tegenwicht tot de IRP van Beheshti, een eigen partij had opgericht, de Islamic People s Republican Party (IPRP). Hij was zelf echter geen lid van deze partij, die zijn stamplaats had in Azerbeidjan. Volgelingen van deze richting waren voornamelijk jonge intellectuelen. De laatste richting was de liberale stroming. Deze wilde op een vreedzame manier de islam met de moderne waarden verenigen en waren tegen geestelijken in de politiek. 35 Dit was bijvoorbeeld het geval bij de socialistische Tudeh ( Massa ) partij, die een islamitisch regime steunde en de islamitische Mujahideen-e Khalq ( Heilige strijders voor het volk ) dat hier tegen was. 36 M. Moslem, Factional politics in post-khomeini Iran (New York 2002) p

15 Aanhangers onder deze stroming waren moderne bourgeoisie, koopmannen, moderne middenklasse en sommige studenten en leraren. 37 Zowel de eerste aangewezen premier als de eerste gekozen president behoorde tot deze stroming. Deze stroming verenigde zich onder andere in de Iran Freedom Movement (IFM). Om de macht te verkrijgen en deze ook te kunnen consolideren zag Khomeini er belang in een coalitie te vormen die sterk genoeg was om aan de macht te komen en het land om te vormen naar zijn ideeën. Zeer wijselijk had Khomeini zijn ideeën over de heerschappij van de clerus niet aan zijn bondgenoten in de strijd tegen de sjah verkondigd. Bovendien was zijn schrijven, Hokumat-e Islami (gebaseerd op de eerder genoemde, gelijknamige lezingenreeks), waarin hij dit alles uiteenzette, niet verspreid toen hij in het buitenland verbleef. Dit was een goede eerste strategische zet in de strijd om de macht. Hierdoor had hij niemand tegen zich in het harnas gejaagd en kon hij ook na de val van de sjah nog gebruik van hen maken. Hij had tijdens zijn ballingschap verkondigd een islamitische staat te willen oprichten waarbij kerk en staat gescheiden bleven en de islam slechts de basis voor de staat was. Naar aanleiding van deze uitspraken had hij veel steun verkregen en die kwam niet alleen van islamitische zijde. Echter, het gematigde standpunt van Khomeini over geestelijkheid in de politiek, dat hij voorhield als ideaal voor een islamitische politiek, was niet wat hij voor ogen had met een islamitische republiek in Iran. Voor de oprichting daarvan viel hij terug op conservatievere standpunten die hij eerder uiteen had gezet. Hij meende dat de Iraanse revolutie gediend had voor the implementation of Islamic Justice and the establishment of divine rule based on firm justice. 38 De rol van de geestelijkheid moest niet langer passief zijn, maar deze kreeg een actieve rol toebedeeld, waarin zij de taak had [to] oversee the work of the Prime Minister or of the President of the Republic, to make sure they [ ] don t go against the law; that is, against the Qur an. 39 Zijn republiek had vier doelen: de vestiging van een ideële goddelijke heerschappij, het creëren van de ware islamitische maatschappij en persoon, het opzetten van een rechtvaardige islamitische economie en het bewerkstelligen van een onafhankelijk Iran en onafhankelijkheid van andere moslimlanden door middel van het exporteren van de revolutie. 40 Om zijn verkondigde ideaal toch acceptabel te maken, riep hij vrijwel direct na zijn terugkomst in Iran Mehdi Bazargan, een liberaal islamiet, uit tot interimpremier van het land. Dit was wederom een slimme zet. De sjah had voor zijn vertrek Sjahpour Bakhtiar tot premier benoemd. Deze moest een nieuwe constitutionele regering opzetten. Bakhtiar was voorzitter van het Nationaal Front (NF). Dit was een liberale oppositiepartij, opgericht door Mossadegh, de oud-minister- 37 A. Ashraf en A. Banuazizi, Iran s tortuous path toward islamic liberalism, in: International journal of politics, culture and society, jg. 15, nr. 2, 2001, p Khomeini, interview in Le Monde, 6 mei 1978, p.4, geciteerd in Lake, The problems encountered in establishing an Islamic Republic in Iran , in: Bulletin British society for Middle Eastern studies, jg. 9, nr. 2, 1982, p Fallaci, Interview with Khomeini in eight days, 20 oktober 1979, p. 13, in: Lake, p Farsoun en Mahayekhi, Iran, p

16 president van Iran. Mossadegh had jaren strijd gevoerd tegen de sjah en steunde Khomeini in diens strijd de sjah af te zetten. Maar de benoeming van Bakhtiar door de sjah zelf speelde hem parten. Zijn partij liet hem zitten en ook de Iraanse bevolking accepteerde hem niet als de nieuwe premier. Hij zou een verlengstuk van het oude regime zijn en daardoor geen verandering brengen. In de strijd tegen Bazargan moest hij al snel het onderspit delven en hij vluchtte het land uit. Bazargan moest een interim-regering leiden tot de volgende verkiezingen. De geestelijkheid zou een minimale rol spelen in de regering, zoals door Khomeini verkondigd tijdens zijn periode in Parijs. 41 Maar het bleek moeilijk voor Bazargan het land onder controle te krijgen. Er waren verschillende machtscentra ontstaan door de vele politieke partijen die hun eigen politieke agenda s er door wilden drukken. Allen op zoek naar de macht in het land waren ze onwillig mee te werken met de net geïnstalleerde regering. 2.1 Veranderingen binnen de Islamitische Republiek Eén van de belangrijkste obstakels voor Bazargan in zijn functie als interim-premier was de nieuwe staatsstructuur die Khomeini al snel opzette. Ook dit was een manier van de Ayatollah om de macht in eigen handen te krijgen en te houden. Bazargan probeerde tijdens zijn termijn de macht van de geestelijken beperkt te houden. Hij wilde het land weer onder controle brengen en de leiding in handen van de officiële regering terugbrengen. De conservatieve clerus en Khomeini zaten hem daarbij echter flink dwars. Khomeini zag zichzelf niet gebonden door de overheid. Op eigen gezag besliste hij over beleid, benoemde hij vertegenwoordigers op belangrijke overheidsfuncties en installeerde hij nieuwe instituties. 42 Deze nieuwe instituties kwamen allemaal in handen van de clerus, die daardoor grote macht in handen kreeg. Bovendien wist Khomeini de nieuwe staatstructuur in een constitutie vast te leggen. Al tijdens zijn verblijf in Parijs was de religieus leider begonnen deze nieuwe instituties vorm te geven door de oprichting van de Revolutionaire Raad. Deze raad bestond uit orthodoxe sjiitische leiders, die Khomeini-gezind waren en liberale sjiitische leiders die Bazargan steunden. Al snel werd deze raad een belangrijke factor in de regering. Het kabinet, onder leiding van Bazargan, werd belast met het uitvoerende gedeelte van de autoriteit, terwijl de Raad de scepter zwaaide over de uiteindelijke besluitvorming en wetgevende autoriteit. Voor Bazargan was dit een flinke ondermijning van zijn positie en dit maakte het voor hem moeilijk zijn taak uit te voeren. Hij kon maar weinig klaarspelen en moest toezien hoe de geestelijken steeds meer de macht naar zich toe trokken. Bazargan werd een marionet in handen van de geestelijken. Eind maart 1979 schreef Khomeini een 41 Moslem, Factional politics, p Iran Chamber, History of Iran, Iran after the victory of 1979 s revolution laatst bekeken op 22 juli

17 referendum uit, waarin het volk voor de keuze gesteld werd Een islamitische republiek? Ja of Nee. 43 Met overweldigende meerderheid werd voor gestemd. Op 1 april werd de Islamitische Republiek Iran (IRI) uitgeroepen. 44 De volgende maanden werd de macht van de conservatieven steeds groter. Verkiezingen in augustus van het jaar voor een grondwetgevende vergadering werden gewonnen door de IRP. Met de meerderheid in de vergadering konden de fundamentalisten een radicaal-islamitische grondwet doordrukken. Deze werd uiteindelijk in november van hetzelfde jaar aangenomen. Een veel minder conservatieve conceptversie was eerder in het jaar aangenomen door zowel de gematigden als de conservatieven. Voor het referendum over de grondwet echter wisten de conservatieven nog verschillende wijzigingen aan te brengen waardoor de invloed van de gematigden bijna geheel teniet werd gedaan. De grondwet waar de bevolking dus uiteindelijk goedkeuring voor gaf was daardoor een heel andere dan de versie waarvoor in de regering goedkeuring gegeven was. 45 In de nieuwe versie was ruimte gemaakt voor een faqih of opperrechter met uitgebreide bevoegdheden. Deze functie werd vervuld door Khomeini. 46 En het vervulde één van de doelen van de republiek. Tevens werden de nieuw gevormde staatsinstituties vastgelegd. Vanaf het moment van invoering van de nieuwe grondwet waren er in feite twee regeringen in het land. De eerste, die de soevereiniteit van het volk vertegenwoordigde, werd geleid door een parlement en een premier. De tweede, die de soevereiniteit van God vertegenwoordigde, werd door Khomeini geleid. De nieuwe staatsstructuur Volgens de geestelijken waren er twee opties voor hen om de macht in handen te krijgen. Optie één was het vernietigen of verzwakken van de institutionele erfenis van het oude regime. Deze was onder de controle van de president. Optie twee was dergelijke instituties zelf opzetten. Er werd door de geestelijken gekozen voor de tweede optie. Het resultaat was de eerder genoemde dubbele regering. 47 Een gevolg was dat de volgelingen van Khomeini slechts verantwoording aflegden aan de nieuwe religieuze instituties en niet aan de officiële regering. Gedurende de jaren wist de geestelijkheid zowel alle formele als informele machtscentra in handen te krijgen. 48 Het nieuwe Iran zou zowel een republiek zijn als een islamitische staat. De eerste bracht een verplichting tot een vorm van democratie met zich mee, terwijl de tweede, volgens Khomeini, de verplichting met zich meebracht te leven naar de regels van de Koran en de sjaria. In de islamitische versie van een republiek, zoals Khomeini deze in Iran voor 43 Clapp, Iran Halliday, Iran, p Lake, Het nieuwe islamitische geweld, p Halliday, Iran. p Halliday, Iran, p W. Buchta, Who rules Iran? The structure of power in de Islamic republic (Washington 2000), p. xii. 17

18 ogen had, leek de tweede echter het voordeel te krijgen. Basisprincipes van de westerse democratie werden overschaduwd en de voorkeur werd gegeven te leven naar de regels van de islam. Eén van de basisprincipes van de westerse democratie is het model van de trias politica van Charles Montesquieu, dat hij in 1748 uiteenzette in zijn De l esprit des lois. Montesquieu onderscheidde drie soorten machten: een uitvoerende macht, wetgevende macht en een rechtsprekende macht. Deze drie machten hebben hun eigen functie. Hij bedacht dit model om een controlesysteem te bewerkstelligen, zodat één orgaan niet onbeperkt en ongecontroleerd macht uit kon oefenen en de macht niet teveel geconcentreerd raakte. 49 De functies van deze machten lagen vastgelegd in een constitutie. Ook het staatssysteem van Iran lag vastgelegd in een constitutie. Door de geestelijkheid werd deze vanaf het begin van de revolutie echter voornamelijk gebruikt om de republiek naar islamitische maatstaven vorm te geven. De verdeling van de macht was, zoals hieronder beschreven, van ondergeschikt belang. Het islamitische Iran week op enkele cruciale punten af van de theorie van Montesquieu. In principe was het volgens Khomeini niet nodig nieuwe wetten te vervaardigen. Alles wat nodig was, lag vast in de sjaria. Deze bood uitkomst op zowel moreel als sociaal, economisch, juridisch en politiek vlak. 50 In de westerse visie van een republiek echter lag de wetgevende macht bij het parlement. Het parlement in Iran, de Majls, diende ter vervaardiging van tijdelijke regels en regelingen die slechts op de staat van toepassing waren en diens functioneren moesten waarborgen. 51 In tegenstelling tot de onveranderbare wetten uit de sjaria zijn deze tijdelijke regels dus niet voor de mensen, maar althans wat het opstellen en uitvoeren aangaat- voor de staat. De Majls moesten hun macht delen met de twaalfkoppige Raad der Hoeders. Dit was een revolutionair instituut bestaande uit zes door de faqih aangewezen leden en zes rechters gespecialiseerd in de sjaria. De Raad der Hoeders bekeek of nieuwe wetten islamvriendelijk waren en of ze dus mochten worden aangenomen. Het had de macht beslissingen van het parlement met een veto tegen te houden. Ook bepaalde het welke politici aan verkiezingen mee mochten doen en welke niet. In de constitutie stond zelfs vastgelegd dat het parlement zonder de Raad der Hoeders verstoken was van soevereiniteit. 52 Als laatste was er nog een institutie in het leven geroepen dat zich bemoeide met het maken van wetten. Dit is de Expediency council 53. (Het laat zich lastig vertalen naar het Nederlands, maar de letterlijke vertaling van de Iraanse naam van dit instituut is raad die bepaalt wat het best is voor de belangen van het regime ). 54 Deze raad nam het definitieve besluit als de Majls en de Raad der Hoeders 49 M. de Blois, Grondslagen van het recht. Hoofdlijnen (Den Haag 2005) p Khomeini, Islamic Government (New York 1979) p. 20 (officiële VS vertaling). 51 S. Akhavi, Religion and politics in contemporary Iran (New York 1980) p Moslem, Factional politics, p Dit nieuwe instituut werd pas in 1988 opgericht bij de herziening van de grondwet. 54 Moslem, Factional politics, p

19 er samen niet uit konden komen. De Expediency Council werd benoemd door de Supreme Leader ofwel hoogste leider. De benoeming was dus niet echt democratisch en weerspiegelde niet de voorkeur van het volk, maar slechts die van één man. Bron: Iran chamber society, Iranian laws, government and politics, 26 juni 2007, (26 juni 2007). Het controlesysteem, zoals Montesquieu dat voor ogen had, werd ook op andere vlakken niet geheel nageleefd in Iran. De macht werd in Iran voor een groot gedeelte geconcentreerd in de handen van de hoogste leider, de faqih. Voor zijn dood was dit Khomeini zelf. Hij werd opgevolgd door Ali Khamenei. De geestelijk leider was volgens de grondwet de ultieme bron van autoriteit en macht in het land (art. 112). 55 Hij had de macht to determine the general policies of the Islamic Republic of Iran; supervise the effective performance of the regime s general policies; supreme command of the armed forces; declaring war or peace" (art. 110). 56 Vrijwel alle macht werd dus in handen gelegd van één man en dat was niet de gekozen president. Deze man had de macht om leiders binnen de wetgevende macht, de militaire instituties en de staatstelevisie en radio aan te stellen en te ontslaan. Daarnaast benoemde hij zes van de twaalf leden van de Raad der Hoeders, die niet alleen, zoals hierboven besproken, een belangrijke rol speelde met betrekking tot het passeren of tegenhouden van wetten, maar ook een controlerende functie had over de president en de Raad van Experts. 57 Alle drie deze instituties konden worden teruggefloten door de Raad der Hoeders. De helft van deze macht lag dus uiteindelijk direct in handen van de hoogste leider. De andere helft moest door hem worden goedgekeurd ter kandidaatstelling. Daarnaast moest ook een groot gedeelte van de kandidaten van andere instituties worden goedgekeurd door de Raad der Hoeders. Ook hierbij oefende de Faqih indirect dus grote invloed uit. Slechts de president, de Raad van Experts en het parlement 55 Ibidem. 56 Ibidem. 57 Iran chamber society, Iranian laws, government and politics, 25 juni 2007, laatst bekeken op 25 juni 2007, laatst gewijzigd op 25 juni

20 werden, volgens de grondwet, nog direct door het volk gekozen. Je kunt stellen dat in de Islamitische Republiek Iran de republikeinse instituties van de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht in de hiërarchie van instituties een tweede plaats krijgen achter de hoogste leider en de revolutionaire instituties. 58 Naast de hierboven genoemde controlerende religieuze instituties (Raad der Hoeders, Raad van Experts en de Expediency Council) waren er door Khomeini nog andere instituties opgericht, die veel invloed kregen en dienden als verlengstuk van de macht van de Faqih. Deze instituties waren niet opgenomen in de constitutie en hadden officieel geen legale status, maar speelden wel een grote rol in het dagelijks leven van de Iraanse bevolking. Onder deze instituties vielen onder andere de Vereniging van leiders van het Vrijdaggebed, Special court for the Clergy en ideologische politieke organisaties. Het doel van deze instituties was het religieuze karakter van de staat te waarborgen. 59 Vooral de eerste groep zou later een belangrijke rol gaan spelen bij de voortzetting van de islamitische republiek Iran, omdat deze veel contact had met en invloed kon uitoefenen op de bevolking. Als laatste in de hiërarchie van de Iraanse staat, na de revolutionaire, religieuze en de republikeinse instituties staan de Nehads. Deze instituties hebben een legale status en vallen onder de overheid, maar de regering heeft weinig invloed op deze instituties. De faqih echter heeft de macht de leiders hiervan te benoemen en ze zijn ook aan hem verantwoording schuldig. Ook hier is dus veel macht aan de leider toegeschreven. Hoewel deze organisaties opgericht zijn om belangen te behartigen, bijvoorbeeld van de armen, kan men er niet om heen dat zij een grote rol spelen in de propaganda voor het regime. Voorbeelden zijn de Organisatie van de Misdeelden of de Martelarenstichting. 60 Ook deze speelden een grote rol bij de voortzetting van het islamitische regime. 2.3 Uitschakeling van de bondgenoten De nieuwe instituties betekenden vooral veel machtsverlies voor de reguliere regering onder leiding van Bazargan en veel invloed op de regering voor de clerus. Bazargan wist, ondanks verschillende pogingen de revolutionaire instituties te onderwerpen aan zijn regering, het tij niet te keren. De verschillen in denkwijze over de islamitische staat leidden tot botsingen tussen Bazargan en Khomeini. Hoewel Khomeini ontslag van Bazargan, dat hij zelf aangevraagd had, een eerste driemaal niet accepteerde, leek hij ook niet bereid moeite te doen de disputen tussen de regering van Bazargan en de nieuwe constitutionele instituties te beslechten. Het dreef Bazargan tot wanhoop. Deze beschreef zijn regering als a knife without a blade. 61 De gijzeling van de Amerikaanse ambassade door studenten op vier 58 Deze hiërarchie wordt in artikel 113 van de grondwet expliciet genoemd, namelijk after the leader, the president is the highest official in the country, Moslem, Factional politics, (New York 2002) p Moslem, Factional politics, p. 33, Ibidem, p R. Wright, In the name of god. The Khomeini decade (Londen 1990) p