Kwartaalrapportage Vermogensbeheer. Stichting Pensioenfonds Productschappen

Transcriptie

1 Kwartaalrapportage Vermogensbeheer Stichting Pensioenfonds Productschappen 2013

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1 Management samenvatting 3 1 Kerncijfers 5 11 Dekkingsgraad 5 12 Rendement 7 13 Vermogen 8 14 Wegingen portefeuille 8 2 Toelichting risico s 9 21 Balansrisico 9 22 Renterisico Inflatierisico Valutarisico Kredietrisico Concentratierisico Illiquiditeitsrisico Liquiditeitsrisico Tegenpartijrisico 20 3 Rendementen en vermogens-posities Performance overzicht Performance attributie Beheervergoeding Vermogensposities 25 4 Toelichting vermogensbeheer Marktvisie Maatschappelijk verantwoord beleggen 27 5 Toelichting beleggingscategorieën Langlopende Obligaties Stichting MN Services Euro Investment Grade Credit Fonds Bank Loans Stichting Mn Services Europees High Yield Fonds Stichting Mn Services US High Yield Fonds Stichting Mn Services Obligatiefonds Emerging Markets Stichting Mn Services Aandelenfonds Noord-Amerika Stichting Mn Services Aandelenfonds Europa I Stichting Mn Services Aandelenfonds Verre Oosten Stichting Mn Services Aandelenfonds Emerging Markets Private Equity Direct Onroerend Goed Nederland Onroerend Goed Direct Noord-Amerika Onroerend Goed Direct Asia Pacific Commodities 48 Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

3 516 Stichting Mn Services Hedgefunds Fonds Microfinance 50 Bijlage 1: Tabel derivatenposities 51 Bijlage 2: Standaard Risico Model 52 Bijlage 3: Grondslagen waardering en resultaten 54 Bijlage 4: Verklarende woordenlijst 56 Bijlage 5: Stijlen Hedge Funds 58 Bijlage 6: Stijlen Private Equity 59 Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

4 Management samenvatting Voor u ligt de vermogensbeheer kwartaalrapportage van Pensioenfonds Productschappen Deze rapportage heeft betrekking op het derde kwartaal van 2013 Kernpunten - Aanzienlijke stijging van de dekkingsgraad - door de ontwikkeling van de DNB rente - Aandelen behaaldentot en met het derde kwartaal het hoogste rendement - Amerikaans vastgoedfonds GenCap Brushy Creek verkocht Ontwikkeling van de financiële positie DNB rente aanzienlijk hoger, actuele rente licht hoger De DNB rente steeg in het derde kwartaal met bijna 30 basispunten, waardoor de pensioenverplichtingen fors afnamen Het belegde pensioenvermogen daalde licht door een opname ten behoeve van pensioenuitkeringen De dekkingsgraad kon hierdoor per saldo aanzienlijk stijgen Kerncijfers 30 Sept Juni 2013 Mutatie Beleggingen (incl Balansposten) Pensioenvoorzieningen (obv DNB rente) Dekkingsgraad (DNB rente) 1172% 1127% 45% IRR (DNB rente) 267% 238% 029% IRR (feitelijke rente) 254% 244% 009% Risico Balansrisico binnen bandbreedte Ten opzichte van juni is het balansrisico gelijk gebleven Overigens zal het balansrisico (ceterus paribus) de komende maanden dalen, omdat het volatiele jaar 2008 uit de berekening voor balansrisico komt te vervallen Renteafdekking binnen de bandbreedte De renteafdekking is licht gedaald ten opzichte van juni Risico (obv maatstaf beleggingsplan 2013) 30 Sept 2013 Mutatie tov vorig kwartaal Bandbreedte Balansrisico (obv actuele rente) 92% 00% 6% - 10% Rente afdekking (obv DNB rentecurve) 610% -01% 60% - 70% Inflatie afdekking Conform beleid Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

5 Het balansrisico kan ook bepaald worden op basis van de door DNB voorgeschreven rentecurve Hieronder zijn beide weergegeven Risico obv DNB rentecurve Balansrisico 81% Rente afdekking 701% Rendement Matching portefeuille negatief De lange rente steeg licht het afgelopen kwartaal, hierdoor behaalde de matchingportefeuille een beperkt negatief rendement Bedrijfsobligaties behaalden wel een positief rendement De risico opslag daalde iets, waardoor de stijging van de rente teniet werd gedaan Returnportefeuille positief Aandelen behaalden binnen de returnportefeuille het hoogste rendement Met name het vertrouwen in Europese aandelen keerde terug, en stegen met 8% Het sentiment rond valuta en obligaties uit opkomende landen was negatief De snelle stijging van de Amerikaanse rente is met name de oorzaak van deze daling De Amerikaanse dollar daalde met 4% ten opzichte van de euro Dit droeg negatief bij aan het rendement in het derde kwartaal Rendement Q (ytd) Pensioenverplichtingen -381% -264% Beleggingen -002% -208% Portefeuille Ontwikkelingen In juli is het Amerikaanse vastgoedfonds Brushy Creek van Genesis Capital Advisors verkocht De opbrengst is toegevoegd aan de liquide middelen Overige, relatief kleine mutaties, zijn afkomstig van de afwikkeling van de valuta termijn contracten begin juli In het derde kwartaal is 23 mln onttrokken aan het vermogen ten behoeve van pensioenuitkeringen Binnen het obligatiefonds opkomende landen heeft per 24 september de vermogensbeheerder Pramerica een deel van portefeuillebeheer overgenomen van MN Het betreffen de obligaties die genoteerd zijn in lokale valuta (local currency) MN beheert nog wel een mandaat met obligaties uit opkomende landen die noteren in Amerikaanse dollars (hard currency) De transitiekosten zijn gering geweest, omdat Pramerica het portefeuillebeheer van MN over heeft genomen tegen dezelfde richtlijnen Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

6 1 Kerncijfers 11 Dekkingsgraad Balanspositie met Nominale pensioenverplichtingen op basis van DNB rentecurve: Bedragen in mln EUR Beleggingen Overige balansposten Surplus Nominale Dekkingsgraad Vereiste Dekkingsgraad Ultimo % 1112% Ultimo % 1106% Ultimo kwartaal % 1109% Ultimo kwartaal % 1111% Ultimo kwartaal % 1113% Balanspositie met Nominale pensioenverplichtingen op basis van actuele rentecurve: Bedragen in mln EUR Beleggingen Overige balansposten Pensioenverplichtingen Pensioenverplichtingen Surplus Nominale Dekkingsgraad Vereiste Dekkingsgraad Ultimo % 1112% Ultimo % 1106% Ultimo kwartaal % 1109% Ultimo kwartaal % 1111% Ultimo kwartaal % 1113% De dekkingsgraad is vastgesteld op basis van de meest recente informatie van de pensioenverplichtingen, zoals aangeleverd door PBO-dienstverlening In de volgende figuren wordt de ontwikkeling van de nominale dekkingsgraad nader beschouwd YTD 2013 Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

7 3 e kwartaal 2013 Figuur 11: ontwikkeling van de dekkingsgraad uitgesplitst naar diverse componenten 140% 135% 130% 125% 1311% 1253% 120% 115% 1160% 27%* 110% 105% 100% 95% 90% Historische DGR Negatief scenario Positief scenario Minimaal vereiste dekkingsgraad Dekkingsgraad op actuele RTS Feitelijke DGR * Effect van overgang naar Dekkingsgraad op UFR basis Figuur 12: vergelijking trendmatige ontwikkeling dekkingsgraad met feitelijke ontwikkeling en jaarprognose ontwikkeling dekkingsgraad Op basis van risicoberekeningen kan een interval berekend worden waarbinnen zich de nominale dekkingsgraad het komende jaar naar verwachting bevindt De spreiding tussen de maximum en de minimum dekkingsgraad wordt kleiner naarmate het risicoprofiel van de beleggingsportefeuille dichter bij de verplichtingen ligt De risicoberekening is gebaseerd op een 95% betrouwbaarheidsinterval Dat wil zeggen dat er een statistische kans van 25% bestaat, dat de feitelijke ontwikkeling van de dekkingsgraad onder de weergegeven bandbreedte uitkomt en een kans van 25% dat de feitelijke ontwikkeling beter is dan de bovenkant van de bandbreedte Ter indicatie wordt in onderstaande tabel de ontwikkeling van de reële dekkingsgraad weergegeven Een reële dekkingsgraad van 100% betekent dat het aanwezige vermogen Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

8 voldoende is ter dekking van de nominale pensioenverplichtingen inclusief de verwachte inflatie Balanspositie met Reële pensioenverplichtingen op basis van DNB rentecurve: Bedragen in mln EUR Beleggingen Overige Balansposten Reële Pensioenverplichtingen Surplus Reële Dekkingsgraad Ultimo % Ultimo % Ultimo kwartaal % Ultimo kwartaal % Ultimo kwartaal % Balanspositie met Reële pensioenverplichtingen op basis van actuele rentecurve: Bedragen in mln EUR Beleggingen Overige Balansposten Reële Pensioenverplichtingen Surplus Reële Dekkingsgraad Ultimo % Ultimo % Ultimo kwartaal % Ultimo kwartaal % Ultimo kwartaal % De reële pensioenverplichtingen zijn vastgesteld uitgaande van een scenario waarin alle thans opgebouwde rechten naar de toekomst jaarlijks worden verhoogd met de huidige inflatieverwachting De gehanteerde inflatieverwachting is gelijk aan de Europese prijsinflatie Harmonised Index of Consumer Prices excluding Tobacco, welke door de markt is ingeprijsd in de waarde van de inflatieswaps 12 Rendement Onderstaande tabel geeft het rendement van de beleggingsportefeuille weer Ter vergelijking is ook het rendement van de voorziening pensioenverplichtingen opgenomen Het rendement op de voorziening pensioenverplichtingen bestaat uit de bijschrijving van rente (oprenting) en het effect van de renteverandering op de voorziening pensioenverplichtingen Derde kwartaal Jaar 2013 Rendement Feitelijk Benchmark Verschil Feitelijk Benchmark Verschil Voorziening pensioenverplichtingen DNB RTS -381% -264% Actuele RTS -082% -466% Totaal Rendement portefeuille -002% 002% -004% -208% -197% -011% Matching Portefeuille -077% -077% 000% -470% -467% -004% Return Portefeuille 105% 100% 006% 185% 153% 032% Hoofdstuk 3 Rendementen en vermogensposities gaat nader in op de rendementen per beleggingscategorie Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

9 13 Vermogen Onderstaande tabel geeft de rendementsmutaties (RM) en de stortingen en onttrekkingen (S&O) in het afgelopen kwartaal en vanaf begin van het jaar weer De stortingen en onttrekkingen op het niveau van beleggingscategorieën betreffen feitelijk de netto aan- en verkopen binnen de verschillende beleggingscategorieën De stortingen en onttrekkingen op totaal portefeuille niveau betreffen het saldo van de in- en uitstroom van gelden van/naar de pensioenadministrateur Derde kwartaal Jaar 2013 Vermogen in mln EUR Voorziening pensioenverplichtingen Primo kwartaal RM S&O Ultimo kwartaal Primo jaar RM S&O Ultimo kwartaal DNB RTS Actuele RTS Totale Portefeuille Matching Portefeuille Return Portefeuille Hoofdstuk 3 Rendementen en vermogensposities gaat nader in op opbouw van de portefeuille 14 Wegingen portefeuille In het Beleggingsplan 2013 zijn de afspraken vastgelegd met betrekking tot de verdeling over de verschillende beleggingscategorieën, de actuele norm Onderstaande tabel zet deze actuele norm af tegen de feitelijke verdeling over de beleggingscategorieën Categorie Actuele norm Feitelijke weging Matching Portefeuille 547% 544% Return Portefeuille 453% 456% Totale Portefeuille 1000% 1000% Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

10 2 Toelichting risico s 21 Balansrisico Een maatstaf voor de mate waarin het gevoerde beleid aansluit op het gewenste risicorendementprofiel van het fonds is het balansrisico Dit is een maatstaf die de verwachte beweeglijkheid van de waarde van de beleggingen ten opzichte van de waarde van de (nominale) voorziening pensioenverplichtingen meet Balansrisico Feitelijk Nagestreefd Bandbreedte Ultimo kwartaal 92% 80% 6% - 10% 12% 10% 8% 90% 92% 92% 91% 89% 15% 15% 15% 15% 14% Zone doelstelling Returnportefeuille Matchingportefeuille Beleggingsplan 92% 92% 92% 94% 92% 15% 15% 16% 16% 16% 6% 4% 75% 77% 77% 76% 75% 77% 78% 77% 78% 78% 2% 0% Figuur 21: ontwikkeling maatstaf balansrisico In de figuur is weergegeven welke bijdrage aan het balansrisico voortkomt uit de Return Portefeuille en de Matching Portefeuille Het risico dat voortkomt uit de Matching Portefeuille is het gevolg van de mismatch tussen de beleggingen in deze portefeuille en de ontwikkeling van de waarde van de verplichtingen, welke gevoelig is voor veranderingen in de swaprente De mismatch ontstaat voornamelijk door verschillen in waardeontwikkeling tussen staatsobligaties en de swaprentecurve en de ontwikkeling van de creditspreads op bedrijfsobligaties ten opzichte van de swaprentecurve Het balansrisico dat voortkomt uit de Return Portefeuille betreft het risico op de zakelijke waarden beleggingen in relatie tot de beweeglijkheid van de pensioenverplichtingen door renteveranderingen Het feitelijke balansrisico kan boven het beoogde balansrisico uitkomen, zoals gehanteerd als uitgangspunt in het beleggingsplan De oorzaak kan liggen in een bewuste afwijking ten opzichte van het beleid in het beleggingsplan: indien er meer risico wordt genomen versus de verplichtingen en dus een hoger balansrisico wordt gerealiseerd Een andere oorzaak kan zijn dat de markten dusdanig volatiel zijn dat het feitelijke balansrisico hoger ligt dan het beoogde balansrisico uit het beleggingsplan, terwijl het beleid wel in lijn is met het beleggingsplan Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

11 In de volgende figuren is zichtbaar gemaakt door welke oorzaken de verandering van het balansrisico verklaard kan worden Figuur 22: ontwikkeling balansrisico De attributieanalyse in de figuur geeft inzicht in de ontwikkeling van het balansrisico en is uitgesplitst naar de volgende onderdelen: - Portefeuille samenstelling: verschuiving in de portefeuille door marktbewegingen en aanen verkopen - Volatiliteit: verandering in de beweeglijkheid (volatiliteit) van de beleggingen - Correlaties: verandering in de onderlinge samenhang (correlaties) van de beleggingen - Verplichtingen: veranderingen in het renteniveau en rentegevoeligheid van de pensioenverplichtingen waaraan het balansrisico wordt afgemeten Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

12 Marginal Tracking Error In figuur 23 is een risicodecompositie weergegeven Hierin wordt de bijdrage van de individuele beleggingscategorieën aan het balansrisico getoond Een zeer groot deel van het risico wordt gevormd door de aandelenportefeuille 120% 100% Matching PF Risico decompositie 92% Return PF Risico-allocatie 171% 829% 80% 04% 06% 09% 76% 03% 04% 60% 10% 04% 40% 12% 02% 07% 20% 00% 08% 07% 00% 16% 14% 16% 16% -15% -20% Nominaal 01% Credits 14% Matching 16% Aandelen 29% High yield 25% Altern 17% Vastgoed 06% Totaal 92% Cash Bonds Swaps Credits Matching EM VO VS Europa Bank L EMD EU HY US HY Com PE HF Vastgoed Return Matching Figuur 23: Decompositie balansrisico 22 Renterisico Het renterisico is het risico dat veranderingen in de marktrente leiden tot veranderingen in de waarde van de vastrentende portefeuille en van de pensioenverplichtingen In onderstaande tabel is de feitelijke rente-afdekking afgezet tegen de nominale renteafdekking volgens de norm van het Beleggingsplan Voor de berekening van de feitelijke renteafdekking is uitgegaan van de beleggingen die onderdeel uitmaken van de Matching portefeuille exclusief liquiditeiten Rente-afdekking Feitelijk (ex ante) Beleggingsplan Bandbreedte Nominaal in % van de pensioenverplichtingen 610% 650% 60%-70% Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

13 In onderstaande grafiek is de positionering van de renteafdekking op de verschillende looptijden inzichtelijk gemaakt Hierbij is de waardeverandering getoond uitgaande van een renteverandering van 1 basispunt (1bp), van zowel de nominale verplichtingen als de Matching portefeuille Figuur 24: afdekking van de pensioenverplichtingen totaal (links) en verdeeld over looptijdsegmenten (rechts) Het rendement op de matching portefeuille volgt het rendement van de verplichtingen tegen marktwaarde (Actuele RTS) op de voet, zowel over het derde kwartaal als over het gehele jaar (zie tabel in paragraaf 12) Dit geeft aan dat de matching portefeuille doet wat het behoort te doen: het repliceren van het rendement op de verplichtingen In onderstaande grafiek is de attributie van het rendement op de matching portefeuille weergegeven en laat zien dat er weinig ruis zit in het rendement vergeleken met het rendement op de verplichtingen Figuur 25: performance attributie matching portefeuille Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

14 De rentegevoeligheid kan worden gemeten door middel van de duration De duration is een maat voor de gewogen gemiddelde resterende looptijd in jaren van de kasstromen Als de duration van de beleggingen lager is dan de duration van de pensioenverplichtingen, betekent dit dat de pensioenverplichtingen gevoeliger zijn voor renteveranderingen dan de beleggingen Duration (jaar) Duratiebijdrage vastrentende waarden 58 Duratiebijdrage Rente Afdekking 25 Rentegevoeligheid beleggingen 83 Rentegevoeligheid pensioenverplichtingen 150 Rentegevoeligheid pensioenverplichtingen (obv DNB rente) 138 Een andere manier om dit verschil in rentegevoeligheid zichtbaar te maken is door de invloed te meten die een renteschok van 100 basispunten of 1% heeft op de dekkingsgraad Ervan uitgaande dat de overige beleggingen en balansposten niet in waarde veranderen, geeft dit de hierna volgende resultaten De beleggingen in hoogrentende obligaties zijn overigens niet meegenomen in deze berekening vanwege het feit dat deze (dollar)beleggingen geen eenduidige correlatie hebben met de euro renteontwikkeling Bedragen in mln EUR Exclusief renteschok 1% stijging 1% daling Matching Portefeuille (excl Liquiditeiten) Overige beleggingen Overige balansposten Pensioenvermogen Pensioenverplichtingen Dekkingsgraad 1172% 1239% 1109% Verandering in dekkingsgraad +67% -62% 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 05% 30 juni juni 2013 DNB rentecurve op UFR basis 30 september sept 2013 DNB rentecurve op UFR basis 00% Looptijd > Figuur 26: ontwikkeling rentetermijnstructuur Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

15 In de hiernavolgende figuur is de gemiddelde nominale rentevoet (IRR) van het fonds weergegeven waartegen de pensioenverplichtingen worden verdisconteerd Als de gemiddelde rentevoet daalt, stijgt de waarde van de pensioenverplichtingen en omgekeerd 40% 35% 345% 30% 273% 267% 25% 255% 237% 245% 238% 244% 254% 20% 213% 223% 15% 10% 05% 00% Dec 2010 Dec 2011 Dec 2012 IRR IRR (gemiddelde RTS/UFR) Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec 2013 Figuur 27: ontwikkeling gemiddelde interne nominale rentevoet van de pensioenverplichtingen 23 Inflatierisico Inflatie vormt een risico voor pensioenfondsen die immers veelal de ambitie hebben om pensioentoezeggingen te indexeren De ontwikkeling van de inflatietermijnstructuur werkt op twee manieren door in de balans van een pensioenfonds Aan de ene kant beïnvloedt de ontwikkeling van de inflatieverwachting de waarde van de reële verplichtingen Maar ook de waardeontwikkeling van de beleggingen in inflatiegerelateerde producten, zoals (inflatie)obligaties en inflatieswaps, is afhankelijk van de ontwikkeling van de inflatieverwachting 30% 25% 20% 15% 10% 05% 30 juni september % Looptijd > Figuur 28: inflatietermijnstructuur Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

16 25% 20% 15% 123% 10% 074% 05% 00% -05% Dec % 013% Dec % -008% Dec % 003% 034% 033% 058% Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec 2013 IRR Reëel Figuur 29: ontwikkeling gemiddelde interne reële rentevoet IRR Reëel (gemiddelde RTS) 24 Valutarisico Valutarisico is het risico dat de waarde van beleggingen verandert als gevolg van veranderingen in valutakoersen De kolom Totale positie in valuta in de tabel geeft aan welk percentage van de totale portefeuille is belegd in de desbetreffende valuta In de kolom Beoogde Afdekking conform beleid staat welk percentage afgedekt moet worden volgens het Beleggingsplan Dit hoeft niet per se de totale positie te zijn Afgesproken kan bijvoorbeeld zijn om het valutarisico van bepaalde (illiquide) beleggingen niet af te dekken De feitelijke omvang van de valutaafdekking staat in de kolom Omvang afdekking De laatste twee kolommen geven het verschil aan tussen de twee laatstgenoemde percentages en de bandbreedte waarbinnen dit verschil moet liggen Valuta Totale positie in valuta Beoogde Afdekking conform beleid Omvang afdekking Afwijking Bandbreedte (+/-) Amerikaanse dollar (USD) 220% 101% 102% -01% 10% Britse pond (GBP) 15% 15% 22% -07% 02% Japanse yen (JPY) 07% 07% 07% 00% 01% Overig 86% 00% 00% 00% 00% Vanaf 1 januari 2012 is het beleid om 50% van de USD beleggingen af te dekken Deze keuze is gedreven vanuit risicomanagement oogpunt In tijden van crisis toont de Amerikaanse dollar haar currency of the World status Bij een sterke verzwakking van de euro kan er een grote liquiditeitsbehoefte ontstaan, die in een eurocrisis potentieel samenvalt met verliezen op andere beleggingen De overige valuta zijn met name opgebouwd uit Europese beleggingen (met name Zwitserse frank) en uit Opkomende landen van zowel aandelen als obligaties Bij deze valuta moet dan met name gedacht worden aan: Braziliaanse reaal, Zuid Afrikaanse rand, Koreaanse won, Chinese renminbi en Mexicaanse peso In totaal zijn circa 30 vreemde valuta vertegenwoordigd in de portefeuille Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

17 155 EUR/USD sep-12 okt-12 nov-12 dec-12 jan-13 feb-13 mrt-13 apr-13 mei-13 jun-13 jul-13 aug-13 sep EUR/GBP sep-12 okt-12 nov-12 dec-12 jan-13 feb-13 mrt-13 apr-13 mei-13 jun-13 jul-13 aug-13 sep EUR/JPY sep-12 okt-12 nov-12 dec-12 jan-13 feb-13 mrt-13 apr-13 mei-13 jun-13 jul-13 aug-13 sep-13 Figuur 210: wisselkoersontwikkeling afgedekte valuta 25 Kredietrisico Kredietrisico is het risico van financiële verliezen als gevolg van faillissement of betalingsonmacht van tegenpartijen waarop het pensioenfonds (potentiële) vorderingen heeft Dit betreft voornamelijk beleggingen in obligaties, in derivaten en in geldmarktproducten Het kredietrisico wordt beperkt door spreiding van de vastrentende waarden naar regio, de creditrating van de tegenpartijen en de sector Het nemen van kredietrisico levert extra rendement op ten opzichte van staatsobligaties De creditspread is een maatstaf voor kredietrisico en drukt de opslag uit die de markt vraagt boven de risicovrije rente Hoe hoger deze opslag, hoe hoger de markt het kredietrisico op een partij beoordeelt en hoe hoger de vergoeding (de spread) is die beleggers willen ontvangen voor het nemen van dit kredietrisico De duration geeft de koersgevoeligheid weer van vastrentende waarden bij veranderingen in de creditspread Categorie Waarde in mln EUR Duration Creditspread Langlopende Staatsobligaties % Investment Grade Bedrijfsobligaties % Hoogrentende Bedrijfsobligaties Europa % Hoogrentende Bedrijfsobligaties Verenigde Staten % Hoogrentende Staatsobligaties Opkomende Markten % Bank Loans % Totaal % Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

18 NB Uitstaande derivatenposities en liquide middelen zijn in deze tabel buiten beschouwing gelaten Paragraaf 29 Tegenpartijrisico gaat nader in op deze posities In de volgende tabel staat de verdeling over de verschillende ratingklassen van de posities in de portefeuilles vastrentende en hoogrentende waarden Elke regel telt op tot 100% en geeft daarmee de procentuele verdeling weer binnen die betreffende deelportefeuille AAA AA A BBB BB B CCC en lager Geen rating Cash binnen portefeuille Totaal 50% 8% 10% 13% 7% 10% 1% 1% 0% Matchingportefeuille Langlopende Obligaties 100% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% Bedrijfsobligaties 3% 15% 45% 37% 0% 0% 0% 0% 0% Returnportefeuille - Hoogrentend Hoogrentende Bedrijfsobligaties Europa 0% 0% 0% 2% 55% 40% 2% 0% 1% Hoogrentende Bedrijfsobligaties VS 0% 0% 0% 2% 39% 52% 4% 0% 3% Hoogrentende Staatsobligaties Opkomende Markten 0% 2% 12% 55% 11% 13% 2% 4% 1% Bank Loans 0% 0% 0% 0% 2% 87% 8% 3% 0% Liquiditeiten 7% 93% 0% 0% 0% 0% 0% 0% 0% De hierna volgende grafiek geeft een beeld van de spreadontwikkeling van de verschillende beleggingscategorieën 21% 18% 15% 12% Hoogrentende waarden Europa Hoogrentende waarden US Emerging Market Debt - in lokale valuta Emerging Market Debt - in US Dollar 9% 6% 3% 0% sep-08 mrt-09 sep-09 mrt-10 sep-10 mrt-11 sep-11 mrt-12 sep-12 mrt-13 sep-13 Figuur 211: ontwikkeling creditspread vastrentende waarden Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

19 26 Concentratierisico Concentratierisico is het risico dat een te groot deel van het vermogen bij één debiteur geconcentreerd blijkt te zijn Mocht deze debiteur failliet gaan, dan zijn de gevolgen aanzienlijk groter dan wanneer het vermogen meer gespreid belegd is In onderstaande tabel zijn de tien grootste posities in de vastrentende waarden en liquiditeitenportefeuilles per ultimo kwartaal opgenomen Vastrentende posities incl liquiditeiten Marktwaarde in mln EUR % van totaal vermogen Duitse overheid % Nederlandse overheid % Finse overheid % Rabobank International % Citibank NA 74 15% Russische overheid 25 05% Braziliaanse overheid 23 05% Turkse overheid 22 05% Mexicaanse overheid 21 04% Indonesische overheid 16 03% De exposure van derivaten en deposito's zijn opgenomen in paragraaf 29 Tegenpartijrisico 27 Illiquiditeitsrisico Het illiquiditeitsrisico is het risico dat beleggingen niet tijdig en/of niet tegen een aanvaardbare prijs kunnen worden omgezet in liquide middelen, waardoor het fonds op korte termijn niet aan zijn verplichtingen kan voldoen De tabel geeft de omvang van de illiquide beleggingen weer (inclusief liquiditeiten binnen deze categorieën) als onderdeel van de totale beleggingen Categorie Marktwaarde in mln EUR vorig kwartaal Marktwaarde in mln EUR huidig kwartaal Private Equity Direct Onroerend Goed Special Products Totaal illiquide posities Totaal portefeuille Percentage illiquide beleggingen 83% 76% 28 Liquiditeitsrisico Onderstaande tabel geeft weer hoeveel middelen er aan het einde van het kwartaal beschikbaar zijn om te kunnen voldoen aan onderpand verplichtingen indien de waarde van de posities in derivaten daalt De liquide middelen bestaan uit de daadwerkelijke liquide middelen in de portefeuille (bijvoorbeeld cash, deposito s, liquiditeitenfondsen), ontvangen cash onderpand en de aanwezige staatsobligaties Een stijgende rente zorgt ervoor dat de renteafdekking zich negatief ontwikkelt en er onderpand moet worden gestort Hetzelfde geldt voor een 10% zwakkere euro: de valutatermijncontracten ontwikkelen zich negatief en er moet onderpand worden bijgestort Om de liquiditeitsbehoefte onder normale omstandigheden vast te stellen, wordt gerekend met Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

20 een rentestijging van 0,7%, een 10% zwakkere euro en een correlatie tussen beide gebeurtenissen van 0,1 De tabel is gesplitst in de posities bij tegenpartijen waar zowel het leveren van fysiek als cash onderpand mogelijk is, en partijen waarbij alleen uitwisseling van cash onderpand mogelijk is De werkelijke liquiditeitsbehoefte kan, onder normale omstandigheden, of in een stressscenario, hoger zijn dan de beschikbare liquide middelen In dat geval kan het noodzakelijk zijn om (liquide) beleggingen te liquideren om aan de onderpandverplichtingen te voldoen Ultimo kwartaal Uitsluitend uitwisseling Cash in mln EUR % portefeuille Mogelijkheid tot uitwisseling cash en obligaties mln eur % portefeuille Liquiditeiten 46 09% nvt nvt Waarde rentederivaten 42 09% 10 02% Waarde valutaderivaten 00 00% 08 02% Obligaties DE & NL nvt nvt % Totaal beschikbaar 88 18% % Stress test: Normaal scenario 34 07% 78 16% Stress scenario 67 14% % Tevens zijn van invloed op de liquiditeitspositie de mogelijke opvraging van aangegane verplichtingen (bijvoorbeeld in het geval van private equity), het gebruik van vreemd vermogen in de portefeuille, het verwachte saldo van de premie-inkomsten en de pensioenuitkeringen Deze kasstromen zijn echter goed voorspelbaar, en worden niet meegenomen in de bepaling van de benodigde buffer Het is mogelijk dat binnen verschillende beleggingsproducten liquiditeiten worden aangehouden In dat geval worden die liquiditeiten beschouwd als toegewezen aan betreffend beleggingsproduct en worden zij niet meegenomen in bovenstaand overzicht Het onderpand voor derivaten die gebruikt worden door externe managers en binnen beleggingsfondsen wordt door de externe managers gedaan Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen

21 29 Tegenpartijrisico Vanaf eind maart 2013 is het nieuwe tegenpartijenbeleid in werking getreden In dit beleid zijn het oude beleid voor OTC derivaten en geldmarktlimieten samengevoegd Bij het tegenpartijenbeleid wordt op basis van onder andere de gecombineerde ratings van Moody sen S&P en de CDS spread van een tegenpartij, de maximale risico-exposure naar een tegenpartij bepaald In onderstaande tabel zijn de posities per tegenpartij weergegeven In de tweede kolom is ter indicatie de rating weergegeven, welke volgt uit de methodiek die in het tegenpartijbeleid is opgenomen Afhankelijk van de rating geldt er een maximaal toegestane exposure naar deze tegenpartij In de derde kolom is de omvang van de geldmarktinstrumenten weergegeven In de vierde kolom is de risico-exposure naar OTC derivaten weergegeven Deze risico-exposure is gedefinieerd als het maximale verlies dat er met 99% zekerheid gedurende een periode van 5 handelsdagen zal optreden Indien er beperkingen zijn bij een bepaalde tegenpartij, bijvoorbeeld een handelsstop, is dit in de laatste kolom weergegeven Tegenpartij Commonwealth Bank Australia (CBA) Som van uitstaande deposito s in mln EUR Rating volgend uit Tegenpartijbeleid Risicoexposure Derivaten in mln EUR Totale Exposure in mln EUR Limiet in mln EUR Restricties AA Citibank NA AA Credit Suisse AG AA Goldman Sachs International A1 nvt HSBC Bank PLC AA JP Morgan Securities PLC AA2 nvt Rabobank International AA1 98 nvt Kwartaalrapportage Stichting Pensioenfonds Productschappen