6 Een blik op het Noorden in 2020

Transcriptie

1 6 Een blik op het Noorden in Inleiding Uitgaande van de in december 2004 verschenen CPB studie Vier Vergezichten op Nederland 1 wordt in dit hoofdstuk een verkenning gemaakt van de belangrijkste arbeidsmarktvariabelen voor Noord-Nederland in De achtergrond van deze studie is tweeledig. In de eerste plaats krijgt Nederland en heel Europa te maken met vergrijzing van haar bevolking en de daarmee samenhangende vraag hoe het sociale zekerheidsstelsel betaalbaar gehouden kan worden. In de tweede plaats leidt de opkomst van lage lonenlanden als India en China tot vragen over de toekomstige concurrentiekracht van Europa en de internationale verhoudingen tussen de grootste handelsblokken in de wereld. De centrale vraag die in dit hoofdstuk wordt gesteld is of het Noorden in deze vergezichten de landelijke trends zal volgen of dat er wezenlijke regionale verschuivingen te verwachten zijn. Hiertoe zijn de verschillende landelijke CPB-scenario s voor Noord-Nederland met behulp van een eigen regionaal model nader uitgewerkt tot een regionale raming van de ontwikkeling van de bevolking, beroepsbevolking en werkgelegenheid tot 2020 (paragraaf ). Tevens is een verkenning gemaakt van de ruimtelijke ontwikkeling van wonen en werken binnen het Noorden (paragraaf 6.6). Voorafgaande aan de bespreking van deze resultaten worden in paragraaf 6.2 eerst de uitgangspunten van de Vier Vergezichten en de voor de regionale ramingen gevolgde methodiek kort samengevat. 6.2 Uitgangspunten De Vier Vergezichten verschillen onderling voornamelijk in de voor de toekomst veronderstelde mate van internationale samenwerking enerzijds en de mate van hervorming van de collectieve sector anderzijds. Als deze twee sleutelonzekerheden in een figuur tegen elkaar worden afgezet wordt duidelijk dat elk scenario zich in een van de vier kwadranten bevindt (zie figuur 6.1). Figuur 6.1 Kenmerken van de vier vergezichten Internationaal Strong Europe Global Economy Publiek Privaat Regional Communities Transatlantic Market Bron: CPB Nationaal Kort samengevat kenmerkt het Global Economy scenario zich door een combinatie van internationale economische samenwerking, die zich vooral richt op vrijhandel, en een grondige herziening van de collectieve sector. Niet alleen Turkije, maar ook landen als de Oekraïne treden toe als lid van de EU. De verzorgingsstaat wordt ingeperkt en de publieke voorzieningen worden versoberd. In Transatlantic Market geldt dat laatste ook, maar daar wordt er van uit gegaan dat de EU zich niet verder uitbreidt. Wel vindt er een verdere handelsliberalisatie plaats tussen de VS en de EU. In Strong Europe gaat de uitbreiding van de EU ook gepaard met verder gaande politieke samenwerking, waardoor o.a. internationale milieuvraagstukken gecoördineerd worden aangepakt. Het sociaal-economische beleid wordt echter in tegenstelling tot Global Economy en Transatlantic Market meer gericht op solidariteit en een gelijkmatige inkomensverdeling. In Regional Communities hechten de landen sterk aan hun eigen identiteit, waardoor de EU geen institutionele hervorming door kan voeren. Ook vindt geen hervorming van de collectieve sector plaats. 50

2 Tabel 6.1 Hoofdkenmerken van de nationale ontwikkeling mutaties per jaar in % Global Economy Regional Communities mutaties per jaar in % BBP BBP per hoofd Bevolking Arbeidsaanbod Werkgelegenheid Arbeidsproductiviteit Bron: CPB niveau Werkloosheid (gemiddeld %) Bevolking in 2020 (mln) Over de ontwikkeling van de werkgelegenheid is Global Economy het meest optimistisch met een jaarlijkse groei van 0,7% (zie tabel 6.1). Het meest pessimistische scenario Regional Communities gaat uit van een jaarlijkse afname van de werkgelegenheid met -0,3%. In dit hoofdstuk worden alleen deze twee scenario s voor het Noorden nader uitgewerkt. Voor wat betreft de geraamde bevolkinggroei lopen beide scenario s ook sterk uiteen. De totale bevolking blijft in Regional Communities tot 2020 vrijwel op het huidige niveau van 16,3 miljoen inwoners, terwijl in Global Economy sprake is van een verdere bevolkingsgroei tot bijna 18 miljoen inwoners, vooral als gevolg van meer buitenlandse immigratie. In Global Economy gaat deze sterke bevolkingsgroei samen met een snellere toename van het inkomen per hoofd en werkgelegenheid omdat sprake is van een hogere productiviteitsgroei. Een belangrijk uitgangspunt van de vier scenario s is dat de groei van de werkgelegenheid en de arbeidsproductiviteit in Nederland het gemiddelde van de EU zal volgen. Alleen de groei van het arbeidsaanbod zal in Nederland iets boven het EU-gemiddelde uit kunnen komen omdat de vergrijzing van de bevolking elders nog iets meer van betekenis is dan in Nederland. De verschillende uitkomsten van de scenario s worden daarom vooral bepaald door de veronderstelde internationale ontwikkeling van de beide genoemde sleutelonzekerheden internationale samenwerking en hervorming van de sociale zekerheid. Het regionale perspectief Het uitgangspunt van de regionale ramingen is dat een aantal trendmatige ontwikkelingen, die voor Noord- Nederland kenmerkend zijn, zich de komende 15 jaar zullen voortzetten. De mate waarin deze regionale trends zich zullen voortzetten is echter in beide scenario s verschillend. Zo zal bijvoorbeeld de ruimtedruk in de Randstad in Global Economy vanwege de extra bevolkingsgroei veel meer toenemen dan in Regional Communities. Hierdoor kunnen de regionale prijsverschillen op de woningmarkt nog verder oplopen dan nu al het geval is en zou een verdere verschuiving op kunnen treden naar de relatief goedkope noordelijke woningmarkt. Tabel 6.2 geeft een overzicht van de trendmatige effecten die voor Noord-Nederland leiden tot een regionaal afwijkende ontwikkeling van de belangrijkste kernvariabelen. De getalsmatige invulling variëert voor de twee landelijk scenario s Global Economy en Regional Communities en is hier alleen als + of - weergegeven, dat wil zeggen een meer of minder dan landelijk gemiddelde ontwikkeling. Er zijn vier trendmatige ontwikkelingen te onderscheiden. In de eerste plaats geldt dat de vergrijzing naar verwachting zal leiden tot toenemende pensioenmigratie naar Noord-Nederland en dus tot extra bevolkingsgroei. Indirect leidt dat via toenemende bestedingen in de regio ook tot extra werkgelegenheid. 51

3 Tabel 6.2 Regionale uitgangspunten voor Noord Nederland afwijking t.o.v. landelijke ontwikkeling bevolking werkgelegenheid beroepsbevolking trendmatige effecten vergrijzing ruimtegebruik agglomeratie convergentie kruislingse effecten In de tweede plaats zullen in het ruimtegebruik naar verwachting regionale verschuivingen op gaan treden die een opwaarts effect hebben op de groei van de noordelijke bevolking en werkgelegenheid. Als gevolg van de steeds verder oplopende druk op de woningmarkt en - in mindere mate - de beschikbare bedrijventerreinen moet rekening worden gehouden met een beperkt, maar toenemend overloopeffect van wonen en werken uit de Randstad naar regio s met meer beschikbare ruimte en lagere grondprijzen. Een effect dat daarmee samenhangt wordt veroorzaakt door de naar verwachting voortgaande ruimtelijke concentratie van economische bedrijvigheid voor specifieke bedrijfstakken, hier het agglomeratie-effect genoemd. Binnen het grotere geheel van een regio/provincie worden lokale clusters van specifieke bedrijven steeds belangrijker en neemt de ruimtelijke dichtheid van werkgelegenheidscreatie en economische groeicentra toe. Dat geldt niet alleen voor clusters in de Randstad, zoals bijvoorbeeld de Schiphol-zone, maar ook voor noordelijke bedrijvenconcentraties als bijvoorbeeld het chemiecluster Delfzijl. In ruimere zin is er in hoofdstuk 2 al op gewezen dat de noordelijke werkgelegenheid zich geleidelijk aan verder binnen de KOMPAS kernzones concentreert. De voortgaande agglomeratie loopt echter in West- en Midden-Nederland tegen grenzen aan. In de NAV2005 werd over deze ontwikkeling al vastgesteld dat de voortgaande clustervorming in met name de Randstad nauwelijks nog productiviteitswinst oplevert vanwege de sterk oplopende congestiekosten. Dit geldt juist niet in Noord-Nederland waar nog volop ruimte is voor verdere groei van de werkgelegenheidsdichtheid en clustervorming. Als vierde en laatste effect wordt in tabei 6.2 het convergentie-effect genoemd. Dit heeft te maken met het feit dat de economische structuur van Noord-Nederland langzaam maar zeker meer op de landelijke structuur gaat lijken. Het gaat daarbij om drie factoren. In de eerste plaats neemt de noordelijke participatie van vrouwen op de arbeidsmarkt al een aantal jaren iets sneller toe dan landelijk en zal naar verwachting naar het landelijke niveau convergeren. In de tweede plaats richt het noordelijke bedrijfsleven zich in toenemende mate op de export naar het buitenland. De noordelijke exportquote neemt hierdoor toe en komt dichterbij het landelijke niveau. In de derde plaats nemen de verschillen in sectorstructuur van het Noorden met het landelijk gemiddelde af, waardoor het relatieve belang van de arbeidsintensieve sectoren in de diensten en zorg toeneemt. Deze drie factoren hebben gezamenlijk een positief effect op de werkgelegenheidsontwikkeling en de participatie. Tot slot vermeldt de tabel ook de kruislingse effecten. Dit heeft te maken met het feit dat extra werkgelegenheidsgroei en extra bevolkingsgroei elkaar wederzijds versterken. Arbeidsmigratie kan tot extra bevolkingsgroei leiden door meeverhuizende gezinsleden en omgekeerd betekent een extra bevolkingsgroei meer lokale werkgelegenheid in de verzorgende sectoren. Methodiek In de volgende paragrafen ligt de nadruk op de presentatie van de resultaten van de studie. Op deze plaats wordt slechts kort ingegaan op de gevolgde methoden en de gebruikte modellen. In het kader van het huidige NAV-project, dat de publicatie van de NAV2004, NAV2005 en NAV2006 omvat, zal in een later stadium nog nader worden gerapporteerd over de diverse nieuwe regionale modellen die door de RuG voor het maken van voorspellingen voor Noord-Nederland zijn ontwikkeld. Een van de belangrijkste uitbreidingen betreft een agglomeratiemodel dat met name geschikt is voor simulaties van de bevolkings en werkgelegenheidsontwikkelingen voor stedelijke concentraties op de langere termijn. Met een input-outputmodel voor Groningen, 52

4 Friesland en Drenthe afzonderlijk is nagegaan welke indirecte effecten voor de regionale werkgelegenheid zijn te verwachten als gevolg van extra bevolkingsgroei. Voor de binnenlandse migratie is speciaal voor dit hoofdstuk een nieuw model geschat voor de periode vanaf Naast het genoemde hoofdrapport Vier vergezichten op Nederland is ook gebruik gemaakt van de bijbehorende achtergrondstudies van het CPB over de werkgelegenheid bij de zorgsector en de overheid, de arbeidsproductiviteit en de arbeidsmarktparticipatie. De raming van de ruimtelijke economische ontwikkeling binnen het Noorden in paragraaf 6.6 laat een aantal factoren buiten beschouwing. Op het lagere schaalniveau van KOMPAS-kernzones, plattelandsregio s, stedelijke centra en gemeenten spelen beleidsinvloeden op de economische ontwikkeling een relatief grotere rol dan voor het Noorden als geheel. Het door provincies, gemeenten en andere instellingen te voeren beleid op het gebied van natuur en milieu, recreatie, waterbeheer, woningbouw, verkeer en vervoer bepaalt in belangrijke mate de ruimtelijke verdeling van wonen en werken binnen een regio. Er bestaan op deze beleidsterreinen diverse lange-termijn verkenningen en beleidsvoornemens, maar het is niet aan deze publicatie om die allemaal geïntegreerd mee te nemen in een ruimtelijk economische toekomstverkenning. 2 In plaats daarvan zal zoveel mogelijk de trendmatige ontwikkeling in kaart worden gebracht. In de twee vorige NAV s is reeds aandacht besteed aan het feit dat de laatste tien jaar veel nieuwe gegevens op postcodeniveau ter beschikking zijn gekomen, zowel over de bevolking als de werkgelegenheid. Het belang van het inzicht dat dergelijke gegevens kunnen verschaffen wordt ook op nationaal niveau al geruime tijd onderkend. 3 Daarnaast bieden nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen op het terrein van stedelijke agglomeraties de mogelijkheid om met dergelijke gegevens agglomeratiemodellen te schatten, die voorspellingen kunnen doen over de autonome ontwikkeling van centra versus periferieën en de invloed van nieuwe infrastructuur op de regionaaleconomische ontwikkeling op stedelijk niveau. 4 In het kader van de NAV is door de RuG naast het uitbrengen van de jaarlijkse publicatie dan ook gewerkt aan diverse modeluitbreidingen, die bij het berekenen van een voorspelling voor het Noorden ook de verschuivingen in de agglomeratiestructuur binnen de regio kunnen schatten. In paragraaf 6.6 wordt op dit onderwerp nader ingegaan. 6.3 Bevolking en vergrijzing Een centraal thema in de Vier Vergezichten is de bevolkingsontwikkeling en het tempo waarin de vergrijzing zich voltrekt. Het belangrijkste verschil tussen de scenario s wordt gevormd door te verwachten internationale migratie. Zoals uit tabel 6.3 op te maken valt zijn er ook verschillen in geboorte terwijl de geraamde sterftecijfers per scenario weinig uiteenlopen. Figuur 6.2 Natuurlijke aanwas en bevolkingsomvang Noorden versus Nederland natuurlijke aanwas in % van de bevolking % bevolkingsaandeel Noorden Noorden Nederland Global Economy 11 0 Regional Communities

5 Tabel 6.3 Bevolkingsontwikkeling Global Economy Regional Communities Gemiddelde jaarlijkse mutatie x 1000 Nederland Buitenlands migratiesaldo 54 8 Natuurlijke aanwas Bevolking 94-5 Noorden Buitenlands migratiesaldo Binnenlands migratiesaldo Natuurlijke aanwas Bevolking niveaucijfers Nederland Bevolking (mln) Bevolkingsdichtheid per km Jaarlijkse bevolkingsgroei (%) Noorden Bevolking (mln) Bevolkingsdichtheid per km Jaarlijkse bevolkingsgroei (%) Bevolkingsaandeel (%) De natuurlijke aanwas ligt sinds 1975 voor Noord-Nederland onder het landelijk gemiddelde. Uit figuur 6.2 blijkt dat dit verschil in Regional Communities afneemt. De toenemende buitenlandse migratie in Global Economy gaat gepaard met een relatief verjongende bevolking en extra natuurlijke aanwas, maar dat effect komt vooral elders in het land terecht. Hierdoor blijft in dit scenario de regionale natuurlijke aanwas iets onder het landelijke niveau. Het bevolkingsaandeel van het Noorden is sinds 1980 gestaag afgenomen van 11% naar 10,4% in 2004, maar loopt in Regional Communities weer iets op naar 10,6% in 2020 als gevolg van een positief binnenlands migratiesaldo dat oploopt tot ongeveer 6000 personen per jaar. Daarmee blijft deze raming nog onder het niveau dat in het begin van de jaren 70 werd bereikt. De komende jaren zal sprake zijn van een geleidelijk iets sneller toenemen van de noordelijke woningvoorraad dan landelijk en in zowel Global Economy als in Regional Communities is de lange termijn raming voor de noordelijke binnenlandse migratie dienovereenkomstig aangepast. Dat er op termijn relatief meer woningen in Noord-Nederland gebouwd zullen gaan worden is ook aannemelijk als naar de kerncijfers van de laatste tien jaar wordt gekeken. De gemiddelde woningprijs en hypotheekomvang lag in 1993 nog 16% onder het landelijk niveau en is in 2004 opgelopen tot meer dan 20%. Ook kan een samenhang worden verwacht met een toenemende migratie van ouderen naar Noord-Nederland. In de leeftijdsgroep 50 jaar en ouder is het noordelijke migratiesaldo gestaag toegenomen van gemiddeld 400 personen per jaar in het begin van de jaren negentig tot thans ruim 1200 personen per jaar en deze trend zal versterkt worden door de oplopende vergrijzing, waardoor het Noorden meer inkomende pensioenmigranten tegemoet kan zien. De vergrijzing van de bevolking wordt doorgaans gemeten als de verhouding tussen de leeftijdsgroep van 65 jaar en ouder en de zogenaamde productieve leeftijdsgroep van 20 tot en met 64 jaar. Deze grijze druk ligt zoals bekend voor Drenthe iets hoger dan gemiddeld. In Groningen wordt het cijfer gedrukt door het relatief grote aantal studenten in de stad Groningen en het Friese cijfer ligt tussen beide provincies in. In de NAV 2004 werd reeds becijferd dat deze grijze druk voor de noordelijke provincies nu en voor de komende jaren boven het landelijk gemiddelde ligt. De keerzijde van deze ontwikkeling is dat de grijze druk in het Noorden 54

6 Figuur 6.3 Grijze druk * Figuur 6.4 Bevolking jaar bevolking 65+ als % van jaar index 1980= Groningen Drenthe Nederland Friesland Noorden Nederland GE Nederland RC * Global Economy Noorden GE Noorden RC vervolgens ook eerder zal dalen dan landelijk, al zal dat pas na 2020 aan de orde zijn. In figuur 6.3 en 6.4 is dit zichtbaar gemaakt door de trend tot 2040 door te trekken. Rond 2025 zal de gemiddelde grijze druk in Noord- Nederland lager komt te liggen dan landelijk. Dit heeft ook gevolgen voor de potentiële beroepsbevolking (15-64 jaar) die in beide scenario s rond die tijd iets minder zal dalen dan landelijk. Hoewel de totale bevolking in Regional Communities vrijwel op gelijk niveau blijft neemt door de vergrijzing de potentiele beroepsbevolking af. In Global Economy neemt deze landelijk door de extra immigratie uit het buitenland wel iets toe, maar ook in dit meest optimistische scenario vlakt de groei nog sterk af. Door de afwijkende leeftijdsopbouw van Noord-Nederland neemt de potentiële beroepsbevolking in Regional Communities vanaf 2025 minder af dan landelijk. In Global Economy komt de noordelijke groei al in 2017 boven het landelijke cijfer uit. In Global Economy komt vooral de binnenlandse migratie hoger uit en groeit tegen het eind van de periode naar circa personen per jaar (figuur 6.5). Hierdoor stijgt het bevolkingsaandeel van Noord-Nederland tot bijna 11% in Het geraamde migratiecijfer is tweemaal zo hoog als het vestigingsoverschot dat het Noorden in de jaren zeventig heeft gekend, maar dat is niet onaannemelijk aangezien in Global Economy landelijk sprake is van een sterke groei van de totale bevolking van 25% ten opzichte van Hierdoor zal de druk op de woningmarkt en de beschikbare ruimte in met name de Randstad zodanig toenemen dat rekening moet worden gehouden met een verder oplopende woningmarktmigratie naar Noord-Nederland. Dit effect overheerst steeds meer de in het verleden dominante migratie onder invloed van arbeidsmarktmotieven. In dat opzicht kan voor de toekomst meer worden gesproken van het adagium jobs follow people in plaats van people follow jobs. 5 Figuur Binnenlands en buitenlands migratiesaldo Noorden Global Economy 6.6 Regional Communities 30 x x 1000 binnenlands buitenlands totaal binnenlands buitenlands totaal

7 6.4 Participatie en beroepsbevolking Vooral in de periode tot 2020 heeft de veroudering dus een negatief effect op de groei van het arbeidsaanbod. Dit wordt deels gecompenseerd door een verwachte toename van de participatiegraad, met name van vrouwen. Deze toename is het gevolg van enerzijds cohorteffecten en anderzijds autonome effecten. Een cohorteffect heeft betrekking op ontwikkelingen in het verleden. Vooral jongere vrouwen zijn sinds de jaren 70 meer gaan werken en deze geëmancipeerde cohorten nemen nu de plaats in van vrouwen die voorheen weinig op de arbeidsmarkt participeerden. In de Vier Vergezichten wordt daarnaast een trendmatig effect verondersteld, er van uit gaande dat sociaal-culturele ontwikkelingen op dit gebied hun eind nog niet hebben bereikt. In de verschillende scenario s wordt aangenomen dat de vrouwelijke participatiegraad in de toekomst nog door kan groeien naar het niveau van Zweden, waar de deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt het hoogst is in de EU. In Global Economy wordt het verschil met het Zweedse niveau in 2020 volledig ingelopen en in Regional Communities slechts voor de helft. Een ander verschil tussen de scenario s heeft betrekking op de herziening van de sociale zekerheid. De overgang van VUT naar prepensioen leidt tot langer doorwerken en dus hogere participatie in de oudere cohorten. Daarnaast is in Global Economy uitgegaan van een verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd van 65 naar 67 jaar. In de andere varianten blijft de leeftijd van 65 jaar ongewijzigd. Op het terrein van de arbeidsongeschiktheid is in Global Economy gerekend met een verlaging van het WAO-uitkeringspercentage naar 55% van het laatstverdiende loon, hetgeen vergelijkbaar is met de regelingen in België, Duitsland en Frankrijk. Hierdoor loopt het WAO-bestand met de helft terug, terwijl in Regional Communities sprake is van een lichte stijging bij ongewijzigd beleid. Dit laatste wordt voornamelijk veroorzaakt door een cohorteffect: door veroudering van de beroepsbevolking neemt het aantal WAO-ers relatief toe, ook bij ongewijzigde instroomrisico s per leeftijdsgroep. In hoofdstuk 3 is reeds vastgesteld dat zowel de bruto- als de netto-participatiegraad van vrouwen in Noord- Nederland de laatste jaren inloopt op het landelijk gemiddelde. In welke mate dit aan het KOMPAS programma kan worden toegeschreven is moeilijk vast te stellen omdat ook autonome effecten een rol spelen. In de jaren voorafgaande aan KOMPAS nam het verschil tussen de regionale en landelijke vrouwelijke participatiegraad immers ook al af. De geleidelijke inhaalslag verloopt langzaam, maar leidt indien doorgetrokken tot een regionaal participatieniveau dat in 2020 nog slechts 1%-punt onder het landelijke niveau zal liggen. Tabel 6.4 Bruto participatiegraad % van de bevolking jaar Nederland Noorden Global Economy Regional Communities mannen vrouwen totaal mannen vrouwen totaal Uit tabel 6.5 blijkt hoe de participatie in Global Economy naar een hoger niveau toe groeit dan in Regional Communities en dat de regionale verschillen kleiner worden. Voor de mannelijke participatiegraad treedt in Global Economy iets meer convergentie op omdat de sterkere hervorming van het sociale stelsel tot een substantieel lager WAO-volume leidt. Hierdoor neemt de mannelijke participatie in het Noorden iets meer toe dan gemiddeld. 56

8 Het verschil in bruto participatiegraad met de rest van het land zal met deze ontwikkeling tegen 2020 ongeveer zijn gehalveerd. Of dit ook daadwerkelijk leidt tot het inlopen van het faseverschil volgens de KOMPAS doelstelling hangt af van de vraag of deze mensen in de toekomst ook allemaal een baan zullen vinden. Hierop wordt in de volgende paragraaf nader in gegaan. Per saldo leiden de ramingen tot een ontwikkeling van de beroepsbevolking zoals weergeven in tabel 6.5. Landelijk neemt het arbeidsaanbod in Global Economy tot 2020 toe met 0,7% per jaar. Doordat Noord- Nederland toegroeit naar het landelijke participatieniveau komt de groei tot 2020 uit op 0,9%, ofwel ruim personen per jaar. Het regionale verschil met de landelijke ontwikkeling is kleiner in Regional Communities, waar tot 2020 landelijk in het geheel geen sprake is van groei van de beroepsbevolking. In het Noorden neemt de beroepsbevolking nog jaarlijks met 1000 personen toe hetgeen neer komt op een beperkte groei van 0,1% per jaar. Tabel 6.5 Gemiddelde jaarlijkse groei beroepsbevolking Nederland Global Economy Regional Communities x % Noorden x % Werkgelegenheid, werkloosheid en productiviteit In de Vier Vergezichten wordt voor de raming van de werkgelegenheidsontwikkeling in essentie een arbeidaanbodmodel gehanteerd. Het aantal arbeidsplaatsen is in die benadering een eindresultaat van de ontwikkeling van het arbeidsaanbod minus de te verwachten werkloosheid. Deze benadering is plausibel omdat op de lange termijn nauwelijks zinvolle uitspraken kunnen worden gedaan over de vraagzijde van de diverse bedrijfstakken. De economische groei gemeten in bruto binnenlands product (BBP) is vervolgens het resultaat van de geraamde werkgelegenheid en de arbeidsproductiviteit. Uit tabel 6.1 bleek reeds dat de groei van de werkgelegenheid in Global Economy landelijk 0,7% bedraagt tegenover -0,3% per jaar in Regional Communities. Behalve het in de vorige paragraaf besproken verschil in arbeidsaanbod speelt hier ook de hervorming van het sociale zekerheidsstelsel een belangrijke rol. In Global Economy wordt het verschil tussen netto-lonen en uitkeringen groter en wordt de wig (het verschil tussen bruto en netto loon) teruggebracht, waardoor de werkloosheid beperkt blijft tot 4,2% in Beide factoren nemen in Regional Communities juist iets toe omdat de nadruk in het sociaal-economisch beleid gericht is op inkomensgelijkheid en solidariteit. Hierdoor loopt de werkloosheid in dit scenario op tot 7,2% in De in de vorige paragraaf gepresenteerde raming van de beroepsbevolking bepaalt dus de structurele ontwikkeling van de werkgelegenheid op lange termijn. De in tabel 6.2 genoemde trendmatige effecten leiden echter nog tot extra regionale groeiverschillen. In de eerste plaats brengt de geraamde extra bevolkingsgroei in het Noorden in beide scenario s extra werkgelegenheid met zich mee in de lokaal verzorgende sectoren. In de tweede plaats is te verwachten dat de sectorstructuurontwikkeling niet in alle regio s gelijk zal verlopen. In figuur 6.7 is de lange termijn ontwikkeling weergegeven van de landelijke sectorstructuur. Dit beeld is voor 57

9 Figuur 6.7 Werkgelegenheidsstructuur Nederland Bron: CPB, Vier Vergezichten op Nederland beide scenario s vrijwel gelijk. Opvallend is dat de welbekende verschuiving van landbouw en industrie naar de dienstensectoren een continu proces lijkt te zijn, waarvan de belangrijkste verschuivingen al over de periode hebben plaatsgevonden. Zoals ook in hoofdstuk 2 al naar voren kwam moet echter een deel van deze verschuiving de komende jaren in het Noorden nog gaan plaatsvinden. Het toenemend belang van de zorgsector na 2010 hangt vooral samen met de toenemende vraag naar zorgdiensten als gevolg van de vergrijzing. hebben regionaal eensterk verschillende uitwerking omdat de ruimtelijke De sectorverschuivingen spreiding sterk van de verschillende bedrijfstakken uiteenloopt. Infiguur 6.8 zijn als voorbeeld de ruimtelijke verschillen in sectorstructuur weergegeven voor de diensten en de industrie naar gemeenten. commerciële Figuur 6.8 Sectoraandeel werkgelegenheid per gemeente 2003 Industrie Nederland 15.3% Onder landelijk gemiddelde Commerciële diensten Nederland: 14,6% Boven landelijk gemiddelde 58

10 Figuur 6.9 Verschuivingen in de werkgelegenheid Nederland Noorden x 1000 arbeidsjaren x 1000 arbeidsjaren Global Economy Regional Communities Global Economy Regional Communities landbouw industrie bouw commerciële diensten zorg overheid -40 landbouw industrie bouw commerciële diensten zorg overheid De groen gekleurde gemeenten hebben in de betreffende sector relatief minder werkgelegenheid dan landelijk gemiddeld, voor de oranje-rood gekleurde gemeenten is de situatie andersom. De regio s met relatief veel industrie liggen globaal in een ring om de Randstad heen, terwijl het beeld voor de commerciële diensten precies andersom is. De omschakeling van industriële werkgelegenheid naar de dienstensectoren zal in het Noorden de komende jaren dus met relatief meer verschuivingen gepaard gaan. De tot 2020 geraamde groei en afname van de werkgelegenheid per sector is in figuur 6.9 weergegeven. De werkgelegenheid in de landbouw en industrie neemt in beide scenario s af. Door de geringe bevolkingsgroei in Regional Communities daalt het aantal banen in de bouwnijverheid, terwijl die in Gobal Economy toeneemt. Alleen bij de overheid is in Regional Communities sprake van meer banengroei dan in Global Economy. Het grote groeiverschil in de commerciële diensten tussen beide scenario s heeft vooral betrekking op de transporten communicatiesector, die sterk profiteert van de toenemende internationale oriëntatie in Global Economy. In dit scenario neemt de totale exportquote van het Nederlandse bedrijfsleven toe tot 60%. Duidelijk is te zien hoe in absolute aantallen gemeten het verlies aan werkgelegenheid in de landbouw en industrie in het Noorden hoog is ten opzichte van de groei in de andere bedrijfstakken. De sectorontwikkeling naar regio is in figuur 6.10 in jaarlijkse groeipercentages is weergegeven om een directe vergelijking met de landelijke cijfers te kunnen maken. In percentages is de afname van de werkgelegenheid in de landbouw het grootst, maar zoals figuur 6.9 laat zien is deze afname in absolute aantallen banen minder omdat het in omvang een voor de werkgelegenheid kleine sector is. Figuur 6.10 Werkgelegenheidsgroei naar sector en regio gemiddelde % mutatie per jaar 3 2 GE Nederland RC Nederland GE Noorden RC Noorden landbouw industrie bouw commerciële diensten zorg overheid totaal 59

11 In de industrie treedt in Global Economy minder verlies aan banen op dan in Regional Communities door verdergaande specialisatie en productie voor internationale nichemarkten. In het Noorden is het verlies iets groter vanwege de relatief omvangrijkere omschakeling naar de de dienstensectoren. Deze effecten spelen minder een rol in Regional Community. Het regionale banenverlies valt hierin wat lager uit dan landelijk door de relatief beperkte teruggang in de chemie en voedingsmiddelen sectoren die in het Noorden belangrijk zijn. De bouwnijverheid levert een forse positieve bijdrage aan de werkgelegenheid in Global Economy, die in het Noorden nog wat hoger uit valt door de geraamde extra bevolkingsgroei en regionale woningbouw. In Regional Communities loopt de werkgelegenheid in het Noorden in gelijke mate terug als landelijk. Omdat in de commerciële diensten de sterkste groei plaatsvindt treedt vooral in deze sectoren de in tabel 6.2 genoemde effecten van ruimtegebruik en convergentie op. Hierdoor komt de groei in het Noorden in Global Economy iets hoger uit dan landelijk. De teruggang in deze sector is in Regional Communities gelijk. In de zorgsector is in beide scenario s sprake van een regionaal hogere groei dan landelijk als gevolg van de geraamde extra bevolkingsgroei en pensioenmigratie naar Noord-Nederland. Bij de overheid treden voor het Noorden geen specifieke veranderingen op. In totaal leiden deze sectorverschuivingen voor de totale Noordelijke werkgelegenheid tot een jaarlijkse groei van 0,9% per jaar in Global Economy en een beperkte afname van -0,2% per jaar in Regional Communities (zie de overzichtstabel 6.6). Ten opzichte van het landelijke cijfer is dit een bescheiden positieve regionale component van respectievelijk 0,2 en 0,1%-punt. Tot 2020 bekent dit dat in Global Economy extra banen in Noord-Nederland tot stand kunnen komen op basis van de trendmatige ontwikkeling. Zoals in hoofdstuk 3 reeds is besproken beoogt het KOMPASprogramma het inlopen van het noordelijke faseverschil, dat in 2004 geraamd wordt op banen. Hiervan blijven in Global Economy dus nog banen over als beleidstaakstelling tot In Regional Communities komt het resterende faseverschil uit op arbeidsplaatsen. De lange termijn ontwikkeling van de werkloosheid is in de Vier Vergezichten berekend ten opzichte van het gemiddelde niveau van 3,3% rond Omdat een belangrijk deel van de regionale achterstand in de participatiegraad van vrouwen tegen 2020 zal zijn weggewerkt (zie de reeds besproken tabel 6.4 in de vorige paragraaf) neemt het totale arbeidsaanbod in beide scenario s in het Noorden meer toe dan landelijk. Tabel 6.6 Werkgelegenheid en werkloosheid Aantal werkzame personen Global Economy Regional Communities jaarlijkse toename Werkgelegenheid x 1000 % x 1000 % Nederland Noorden faseverschil trendmatige afname resterend Werkloosheid % van de beroepsbevolking niveau 2020 Nederland Noorden regionale component

12 Hierdoor neemt in Global Economy de werkloosheid ook in het Noorden nog toe, maar door het inlopen van het faseverschil in werkgelegenheid wordt het verschil met het landelijke werkloosheidscijfer kleiner. In Regional Communities komt het werkloosheidsniveau veel hoger uit en moet het Noorden rekenen op een werkloosheid van 9% tegenover landelijk 7,2%. De regionale component geeft het verschil met het landelijke werkloosheidscijfer aan. Deze neemt in Global Economy af maar neemt in Regional Communities toe. 6.6 Agglomeraties binnen Noord-Nederland Als laaste onderdeel van deze toekomstverkenning is gekeken naar de ruimtelijke concentratie van wonen en werken binnen het Noorden. Zoals in hoofdstuk 2 en 3 al aan de orde is gesteld blijken de KOMPAS-kernzones langzaam maar zeker een toenemend aandeel van de noordelijke werkgelegenheid te omvatten. Ook voor de bevolking is dat het geval. Uit de vorige paragraaf bleek dat de verschillende sectoren elk een nogal afwijkend ruimtelijk patroon volgen. Mede hierdoor laten sommige zones een sterkere groei van de werkgelegenheid zien dan andere. Op de achtergrond speelt de vraag mee in welke mate agglomeratie en ruimtelijke concentratie van aan elkaar verwante bedrijfstakken hun ontwikkeling kunnen bevorderen. Dat clustervorming tot wederzijdse gunstige beïnvloeding van bedrijven kan leiden is immers een leidraad, die in de meeste beleidsopties volop wordt gehanteerd, al dan niet in de vorm van een kernzone-concept. Voor deze toekomstverkenning is voor de belangrijkste stedelijke concentraties binnen het Noorden gekeken naar de invloed van het clustereffect per bedrijfstak. Daarvoor is over de periode gebruik gemaakt van LISA-werkgelegenheidsgegevens per postcodegebied. Voor de beide jaren 1996 en 2004 is een zogenaamde werkgelegenheidspotentiaal geconstrueerd. Dit is een gewogen gemiddelde van de werkgelegenheid ter plaatse en die in de directe omgeving. Hierdoor worden de postcode-gegevens, die vaak gebieden met een grillige vorm en ligging betreffen, ruimtelijk uitgemiddeld zodat voor de regio als geheel een werkgelegenheidslandschap ontstaat (zie figuur 6.11 voor een vergelijking tussen de spreiding van de industrie en de commerciële diensten). Als de werkgelegenheidspotentiaal van 2004 per bedijfstak wordt vergeleken met die van 1996 blijkt er inderdaad een agglomeratie-effect te bestaan dat ook overeenkomstig de verwachtingen naar bedrijfstak varieert. Figuur 6.11 Werkgelegenheidspotentiaal 2004 Industrie Commerciële diensten De in tabel 6.6 weergeven coëfficiënt geeft de mate aan waarin de ruimtelijke dichtheid van invloed is op de groei van de werkgelegenheid. De commerciële diensten profiteren het meest van toenemende ruimtelijke dichtheid. Voor de industrie is dat verband er ook maar de coëfficiënt is duidelijk lager. De sector handel omvat in dit geval ook de transportsectoren, die doorgaans liever buiten de stedelijke concentratie opereren. Voor de overheid en zorgsector is ook een verband vastgesteld maar het effect daarvan is laag. 61

13 Tabel 6.6 Agglomeratie-coefficient naar bedrijfsklasse, Noord-Nederland coefficiënt industrie handel commerciële diensten onderwijs en zorg Voor de toekomst is op basis van dit model geschat hoe de belangrijkste agglomeraties binnen Noord- Nederland zich verder zouden kunnen ontwikkeling op basis van de geraamde groei van de werkgelegenheid naar sector. Uit tabel 6.7 blijkt dat in beide scenario s een verdere concentratie in de KOMPAS kernzones is te verwachten. In Regional Communities is dat minder zichtbaar omdat in dat scenario de uitbreiding van de werkgelegenheid in de - meer ruimtelijk gespreide - zorg overheerst. Tabel 6.7 Structuur van de KOMPAS kernzones aandeel Global Economy Regional Communities Eemsmond Groningen-Assen Drentse stedenband A Westergo totaal kerngebieden landelijk gebied totaal Noorden Conclusies Duidelijk is dat Noord-Nederland in beide toekomstscenario s een groeiend regionaal aandeel van de Nederlandse bevolking en werkgelegenheid zal omvatten. Dat geldt vooral in het optimistische Global Economy scenario, waarin hervorming van de sociale zekerheid samengaat met versterkte internationale concurrentie, technologische ontwikkeling en extra bevolkingsgroei. Ook de vergrijzing en de toenemende druk op de beschikbare ruimte en de woningmarkt leiden tot een geleidelijke verschuiving van wonen en werken naar regio s die nog voldoende ruimte beschikbaar hebben. In het Regional Communities scenario, waarin de bevolking en de werkgelegenheid de komende jaren niet groeien, is dat veel minder het geval, hoewel ook dan toenemende (pensioen)migratie en extra werkgelegenheid in vooral de zorgsectoren in Noord-Nederland is te verwachten. Vanwege haar thans nog relatief omvangrijke industriële werkgelegenheid krijgt het Noorden de komende jaren te maken met een versnelde structurele verschuiving van industriële werkgelegenheid naar de dienstensectoren. In beide scenario s betekent dit dat de werkgelegenheid in de industrie afneemt, terwijl de overblijvende industriële werkgelegenheid een steeds hoger scholingsniveau vereist. Vooral bij gunstige economische groei, zoals in het Global Economy scenario, zal het noordelijke arbeidsaanbod versneld in moeten spelen op de vraag naar technisch hoogwaardige beroepen. Lager opgeleiden zullen in de toekomst meer aangewezen zijn op banen in de horeca, detailhandel en de zorgverlening. Het nu nog bestaande faseverschil van naar schatting banen zal onder invloed van deze trendmatige ontwikkelingen in het Global Economy scenario tegen 2020 ongeveer zijn gehalveerd, terwijl in Regional Communities nog een faseverschil van banen overblijft. In beide gevallen blijft dus nog een aanzienlijke beleidsuitdaging bestaan. 62

14 Noten hoofdstuk 6 1 CPB (2004) Vier Vergezichten op Nederland; Productie, arbeid en sectorstructuur in vier scenario s tot Den Haag: Koninklijke De Swart. 2 Zie bijvoorbeeld De Nieuwe Kaart van Nederland 2015, 3 Zie De Economische Hittekaart van Nederland, Minsterie van Economische Zaken, Zie S. Brakman & J.H. Gerritsen (2003) Locatie en Concurrentie, Preadviezen van de Koninklijke Vereniging voor de Staathuishoudkunde, Amsterdam: Bank van Nederlandse Gemeenten 5 W. Vermeulen & J. van Ommeren (2005) Compensation of regional unemployment in housing markets, Den Haag/Amsterdam: Tinbergen Institute Discussion Paper 093/3. 63