Nieuwe intelligentietest: WISC-V-NL

Transcriptie

1 Nieuwe intelligentietest: WISC-V-NL Vorig jaar is de nieuwe intelligentietest WISC-V-NL uitgekomen. In het maartnummer van Beter Begeleiden Magazine gaven Selma Ruiter en Francien Geerds een samenvatting van de meest ingrijpende wijzigingen ten opzichte van de vorige versie. In dit artikel gaan ze uitgebreider in op alle veranderingen. Tekst: Selma Ruiter en Francien Geerds Nederlandse gedragswetenschappers hebben eindelijk de beschikking over een nieuwe versie van de WISC: de WISC-V-NL. Wereldwijd was deze moderne intelligentietest er allang; eerst de WISC-IV (Wechsler, 2003) en later de WISC-V (Wechsler, 2014). Omdat we in Nederland het originele (Amerikaanse) normerings- en validatieonderzoek nog een keer in het geheel overdoen, moesten we bijna vier jaar wachten op een Nederlandse versie van de WISC-V. Dat was vooral de laatste jaren een groot gemis. De WISC-III-NL was overduidelijk aan vernieuwing toe: er was sprake van verouderde plaatjes, vragen die niet meer actueel waren, maar vooral een inhoudelijke structuur die niet past bij de moderne kijk op het testen van de intelligentie. De Nederlandse versie van de WISC-V beschikt over Nederlandse normen en Nederlands onderzoek naar validiteit en betrouwbaarheid. Verbaal/performaal Net als van alle Wechsler-tests was het belangrijkste doel van de WISC-III een goede indruk te krijgen van het algemene intelligentieniveau van een kind. De WISC-III bood echter ook de mogelijkheid om de algemene IQ-score (totaal-iq) te verfijnen tot een verbaal-iq en een performaal-iq. Het is echter nooit de bedoeling geweest van de auteurs van de WISC-III om een groot gewicht aan deze twee aanvullende scores te geven, aangezien ze minder valide en betrouwbaar zijn dat de totaalscore. Er zijn natuurlijk kinderen die opvallend beter zijn in de talige onderdelen van een intelligentietest dan de visueel/ruimtelijke of probleemoplossende vaardigheden, of andersom. Een dergelijk verschil werd op basis van een WISC- III omschreven als een verbaal-performaal-kloof. Het was niet duidelijk wanneer er nou precies sprake was van een daadwerkelijk verschil, hoeveel punten verschil moest er dan zijn? Wanneer je je baseert op de juiste statistische toetsing, blijkt dat je pas vanaf ongeveer twintig punten verschil kunt spreken van een betekenisvol verschil. Terwijl er in de praktijk al bij tien punten verschil van een verbaal-performaal-kloof werd gesproken. Een ander bezwaar was dat er geen consensus was over de inhoud van een dergelijk verschil: feitelijk bestond zo n verschil alleen na afname van de WISC-III, want met geen enkel ander Nederlands instrument was een verbaal- en een performaal-iq te bepalen.

2 Ten slotte kon je je nog afvragen wat zo n diagnose betekende voor een kind en hoe het aanbieden van de leerstof daarop afgestemd moest worden. Met de ingebruikname van de WISC-V is er een einde gekomen aan de vaststelling van de verbaal-performaal-kloof. De terechte twijfel over de waarde en inhoud ervan kunnen we achter ons laten. De moderne intelligentietests, waaronder dus de WISC-V, zijn opgebouwd volgens een geheel andere structuur. Niet het verbaal-performaal-onderscheid, maar een sterk wetenschappelijk onderbouwd intelligentiemodel is de grondslag voor moderne intelligentietests en daarmee ook van de WISC-V-NL. Vijf-factoren-model Het model is gebaseerd op vijf factoren, of vaardigheidsgebieden, die onderliggend zijn aan cognitief functioneren. Dit onderliggende model zorgt ervoor dat de WISC-V-NL niet alleen een goede indruk geeft van het algemene intelligentieniveau van een kind, we kunnen nu ook meer handelingsgericht adviseren op basis van de resultaten van de WISC-V-NL. Een gedragswetenschapper krijgt inzicht in de opbouw van het totaal-iq: zijn er opvallende sterke of zwakke scores op bepaalde vaardigheidsgebieden die verder onderzocht moeten worden of die het beeld dat er al is van een kind bevestigen? Op basis van deze informatie kan meer gericht en genuanceerd worden geadviseerd dan eerder mogelijk was met de WISC-III-NL.

3 Het vijf-factoren-model (of CHC-model) zorgt er tevens voor dat de inhoud van intelligentietests veranderd is. In de nieuwe intelligentietests ligt de nadruk op de zogenoemde fluid intelligentievaardigheden. Dit zijn vaardigheden die gestimuleerd moeten worden en die je wel verder kunt ontwikkelen, maar die ook voor een belangrijk deel al in aanleg aanwezig zijn. Het gaat om de belangrijke cognitieve basisprocessen, zoals redeneren, probleemoplossend vermogen, geheugen en informatieverwerking. De opponenten van fluid zijn de crystallized intelligentievaardigheden. Dit zijn vaardigheden die aangeleerd zijn: kennis over de wereld om je heen, maar ook taalvaardigheden zoals woordenschat en taalbegrip. Vroegere intelligentietests legden de nadruk op deze crystallized vaardigheden, vaak in de vorm van taalvaardigheden en het meten van het kennisniveau. Een kind dat goed onderwijs aangeboden krijgt en een kind dat opgroeit in een gezin dat zijn ontwikkeling positief stimuleert (door bijvoorbeeld veel met hem te praten, te spelen, te oefenen, voor te lezen), heeft als vanzelf een voorsprong wanneer een test afgenomen wordt waarbij de nadruk ligt op crystallized vaardigheden, zoals in de WISC-III-NL. In dat opzicht geven de moderne intelligentietests, waaronder de WISC-V-NL, een eerlijker beeld van de werkelijke intelligentie van een kind dan de oude tests. Doel Met welk doel nemen we een intelligentieonderzoek af? Wat levert het op en wat zijn de vervolgacties bij een bepaalde uitslag? Dit zijn vragen die altijd beantwoord moeten worden voordat er een intelligentieonderzoek gestart wordt. Een intelligentieonderzoek vraagt een behoorlijke investering van verschillende partijen en moet daarom altijd van tevoren verantwoord worden. Is er geen goede reden of zijn mogelijke vervolgacties nog niet duidelijk, dan zou er geen intelligentieonderzoek gedaan moeten worden. Deze werkwijze past in een hypothese-toetsende, diagnostische onderzoeksmethode. Wanneer duidelijk is waarom het intelligentieonderzoek wordt uitgevoerd en ook wat de acties zullen zijn bij een bepaalde uitslag, dan kan bijvoorbeeld een WISC-V-NL worden afgenomen. Het belangrijkste doel van een WISC-V-NL is het schatten van het intelligentieniveau van een kind: op welk niveau functioneert het kind ongeveer op dit moment en zitten er opvallend sterke of zwakke scores in het vaardighedenprofiel waar acties op ondernomen moeten worden? In de omschrijving van het doel van de WISC-V staat met een reden schatten cursief afgedrukt. We hebben tot nu toe altijd gesproken over het meten van het IQ, maar we kunnen hét IQ niet meten. Hét IQ bestaat namelijk niet. Een IQ-onderzoek is ten eerste een momentopname, maar daarbij ook te veel onderhevig aan meetfouten die we niet kunnen controleren en die een deel van de score bepalen. De belangrijkste meetfouten zitten in: 1. het instrument dat gebruikt wordt: het maakt uit of je een WISC-V, een WISC-III, een Rakit-2 of nog een ander instrument gebruikt; 2. de testleider: het blijft mensenwerk, de ene testleider scoort net wat anders dan de andere, de een kan zijn of haar gedrag beter afstemmen op het kind tegenover zich dan de andere; 3. het kind zelf: dat kan zich vandaag net wat beter voelen dan gisteren, meer uitgerust of met meer zelfvertrouwen de test maken.

4 Een verantwoorde omgang met het resultaat van een IQ-test betekent dus dat we deze meetfouten meenemen in de omschrijving van het resultaat. Dat doen we tegenwoordig door het resultaat niet meer uit te drukken in een IQ-getal, maar in een IQ-intervalscore. Deze intervalscore is de 90 procent (of 95 procent) betrouwbaarheidsinterval rondom een individuele testscore. Bijvoorbeeld, een 90 procent betrouwbaarheidsinterval van 74 tot 83 geeft aan dat we er voor 90 procent zeker van zijn dat het ware IQ van dit kind gemeten met deze test zich in dit interval bevindt. We kunnen dus een heel goede schatting maken van het ware IQ van een persoon, maar we kunnen met geen enkel instrument en op geen enkele manier hét IQ van een persoon vaststellen. Er zijn simpelweg te veel meetfouten waarmee je rekening moet houden. In de conclusie van een testverslag zou bijvoorbeeld de volgende zinsnede passend zijn: Testdeelnemer was gedurende de testafname voldoende meewerkend om een betrouwbare schatting te kunnen maken van zijn algemene intelligentieniveau. Het WISC-IQ van de testdeelnemer valt met 90 procent zekerheid in het interval 84 tot 91. Deze score kan worden omschreven als laaggemiddeld tot gemiddeld. Deze laatste toevoeging (de beschrijving van het resultaat) is gebaseerd op een classificatie-indeling. Dit geeft degene die de testscores moet interpreteren houvast in de rapportage en bij het schrijven van een conclusie. Een belangrijke aanpassing in het classificatieschema ten opzichte van eerder gebruikte schema s is dat slechts de testresultaten beschreven worden en niet meer de persoon als geheel. Het schema vermijdt expliciet termen als hoogbegaafd, omdat zo n term de gehele persoon karakteriseert. Een hoge mate van intelligentie is slechts een van de kenmerken. Om iemand te kunnen karakteriseren (en eventueel diagnosticeren) is informatie nodig over zijn functioneren over meer domeinen dan alleen het cognitieve functioneren. Dit geldt ook voor een term als verstandelijk beperkt : een IQ-onderzoek volstaat niet meer, ook iemands adaptief functioneren (het toepassen van vaardigheden in het dagelijks leven of het sociaal aanpassingsvermogen) moet worden onderzocht. Pas wanneer deze beide domeinen in kaart zijn gebracht, kan wel of niet de diagnose verstandelijke beperking worden gesteld. De DSM-5 (APA, 2013) schrijft zelfs voor dat de ernst van de verstandelijke beperking overwegend gebaseerd moet zijn op het adaptief functioneren en niet op de IQ-score. De noodzakelijke ondersteuning is namelijk afhankelijk van iemands adaptief functioneren (Ruiter, Hurks & Timmerman, 2017). Hoewel de WISC-V belangrijke kwantitatieve resultaten (testscores) oplevert, willen we met nadruk stellen dat de kwalitatieve informatie die verkregen wordt op basis van een testafname met de WISC-V-NL, van grote waarde is. Tijdens een afname met de WISC-V kan de onderzoeker het gedrag van een kind observeren, beschrijven, maar ook bespreken. De observaties leveren informatie op over het contact tussen de onderzoeker en het kind, spanning bij het kind, werkhouding, instructiegevoeligheid, omgang met tijdsdruk, de oplopende moeilijkheidsgraad van de opdrachten, planning, strategiegebruik, cognitieve en motorische vaardigheden van het kind enzovoort. Deze kwalitatieve beschrijvingen in combinatie met dossierinformatie, informatie uit gesprekken met directbetrokkenen en resultaten uit aanvullend onderzoek, wegen zwaar mee in de beantwoording van hulpvragen van bijvoorbeeld ouders of school.

5 Inhoud Zoals gezegd, aan de WISC-V-NL ligt een modern, theoretisch en empirisch sterk onderbouwd intelligentiemodel ten grondslag, het CHC-model (onder andere McGrew, 1997; Resing, 2015). De WISC-V-NL is hierdoor volgens een factorstructuur opgebouwd en het onderscheid verbaal/performaal is vervangen door een tiental indexscores die cognitieve vaardigheidsgebieden vertegenwoordigen. Deze indexscores vormen samen een profiel waarmee het algemeen cognitief functioneren van een persoon in kaart kan worden gebracht. De belangrijkste en meest betrouwbare score is het zogenoemde totaal-iq, omdat deze bestaat uit een combinatie van het grootste aantal subtests, namelijk zeven. Het totaal-iq is de representant van de algemene G-factor (general intelligence) in het CHC-model. De inhoud van deze zeven subtests doen samen een beroep op vijf cognitieve constructen die beschreven worden in het CHC-model: Gc (crystallized/verworven kennis); Gv (visual processing/visuele informatieverwerking); Gf (fluid reasoning/redeneervaardigheden, probleemoplossend vermogen); Gsm (short term memory/kortetermijngeheugen en werkgeheugen); Gs (processing speed/informatieverwerkingssnelheid). Dit zijn de vaardigheidsgebieden die in ieder geval deel zouden moeten uitmaken van een algemene intelligentietest en die ook worden beschreven in het testverslag. De berekening van het totaal-iq en de vijf indexscores vormen samen de primaire analyse van de WISC-V. Met de afname van een WISC-V wordt dus meer informatie verkregen dan alleen een goede schatting van het totaal-iq. Op basis van de vijf indexscores wordt duidelijk of er wellicht sterke of zwakke schakels zitten in het cognitief functioneren van een persoon. Deze primaire analyse kan licht werpen op de vraag waarom een bepaalde leerachterstand is opgelopen of waarom een kind problemen heeft met bepaalde vakken of een leermethode. Als uit de resultaten op de WISC-V blijkt dat bijvoorbeeld het werkgeheugen normatief (in vergelijking met de gemiddelde score van kinderen van dezelfde leeftijd) en/of relatief (in vergelijking tot zijn eigen gemiddelde) laag scoort, dan kan dat een reden zijn om verder onderzoek te gaan doen, door meer in te zoomen op de werking van het werkgeheugen. De WISC-V levert een goede eerste indruk op van de onderliggende cognitieve processen, zoals het werkgeheugen, maar om specifieke informatie te krijgen moet altijd nader onderzoek worden gedaan. In een secundaire analyse kunnen aanvullende indexscores bepaald worden die nadere informatie geven over bijvoorbeeld het werkgeheugen. Er kan ook een Niet Verbale Index (NVI) berekend worden. Hierin zijn de subtests opgenomen waarin het kind geen taal hoeft te gebruiken bij het uitvoeren van de opdracht. Hoewel de index gebaseerd is op slechts zes subtests, en daarom op minder informatie, laat de NVI een hoge samenhang zien met de totaal-iq-score. Voor kinderen met een spraak-/taalprobleem (vooral taalproductie) vormt de NVI daarom een goed alternatief voor het totaal-iq. De subtests die de NVI vormen, doen geen beroep op de taalproductievaardigheden van het kind, maar wel op het taalbegrip. De instructie is niet geheel niet-verbaal, maar is wel zoveel mogelijk taalarm gemaakt.

6 Deze NVI is ook een interessante score voor kinderen die nog niet lang in Nederland zijn en nog weinig Nederlands onderwijs hebben gevolgd. Voor deze groep is de NVI een betere schatter van het algemene IQ dan het totaal-iq, omdat drie van de zeven testonderdelen een groot beroep doen op woordenschat en formuleren in het Nederlands. Door de NVI en het totaal-iq met elkaar te vergelijken, krijgt de onderzoeker een goede indruk van de invloed van de beheersing van de Nederlandse taal op het algemeen cognitief functioneren van een kind. Ten slotte Wereldwijd is de WISC-V de meest gebruikte IQ-test voor kinderen van zes tot en met zestien jaar. Hij is valide en betrouwbaar, gebaseerd op een wetenschappelijk onderbouwd intelligentiemodel en levert naast het totale IQ, informatie op over het functioneren van onderliggende cognitieve basisprocessen van een persoon. Een goede gedragswetenschapper moet op de hoogte zijn van de eigenschappen van tests, van de voor-, maar ook van de nadelen in het algemeen, maar ook voor bepaalde doelgroepen. In dit artikel wordt de WISC-V-NL toegelicht. Ten opzichte van zijn voorganger zijn er vele voordelen te benoemen. Ook bieden de eigenschappen van deze test de gedragswetenschapper een meer gedifferentieerd beeld van het algemeen cognitief functioneren van een persoon. Sommige eigenschappen kunnen ook nadelig zijn voor bepaalde groepen kinderen. In de WISC-V wordt bijvoorbeeld een zeer groot beroep gedaan op werkgeheugen. Dat is terecht, gezien het grote belang van dit proces in het leren van kinderen. Het is echter ook zo dat de WISC-V voor jonge kinderen (zes en zeven jaar) die waarschijnlijk laag uitkomen (zwakke leerlingen), een pittige opgave is. Het werkgeheugen wordt namelijk zwaar belast, er zijn veel denkopdrachten en er is weinig afwisseling met doeopdrachten. Dit kan ervoor zorgen dat het werkgeheugen overbelast wordt en dat het kind daardoor minder goed kan laten zien wat het werkelijk kan. Een alternatieve intelligentietest is dan bijvoorbeeld de Rakit-2 (Resing, 2012). Deze test heeft niet alleen meer gemakkelijke opdrachten (geschikt voor kinderen vanaf vier jaar), maar ook veel meer doe-opdrachten die vaak leuk gevonden worden en bovendien een afwisseling zijn voor het denkwerk. De WISC-V-NL houdt, meer dan zijn voorgangers, rekening met kinderen met communicatieve of motorische problemen. Er kan een NVI-score bepaald worden en slechts twee subtests doen een duidelijk beroep op de fijne motoriek van een kind. De overige subtests kunnen met eenvoudige motorische bewegingen worden uitgevoerd (bijvoorbeeld het doorstrepen of aanwijzen van plaatjes), of er is in het geheel geen motoriek voor nodig (verbale subtests). Dit biedt zeker voordelen voor de groep kinderen met een beperking. Het is naar onze mening echter ook een verarming van de test in bepaalde opzichten. Het weinig kunnen observeren van een kind terwijl het met materiaal aan het werk is, biedt minder mogelijkheid voor observatie van belangrijke aspecten in het functioneren. Het maken van legpuzzels en doolhoven zijn bijvoorbeeld erg interessant om strategiebepaling en -evaluatie te observeren, naast frustratietolerantie en doorzettingsvermogen.

7 In de WISC-V-NL zijn deze subtests vervangen door nieuwe subtests die hetzelfde meten, maar geen beroep doen op de motoriek. De uitvoering laat zich derhalve niet concreet observeren. De uitvoering van de meeste testonderdelen, speelt zich in het hoofd van het kind af. Alleen wanneer het kind zijn of haar gedachtegang verbaliseert, krijgt de onderzoeker inzicht in de taakaanpak en het strategiegebruik van een kind. Doet een kind dit niet (je mag het als onderzoeker niet voorstellen, het is namelijk een helpende strategie), dan kan een onderzoeker door middel van het stellen van hoe en waarom-vragen (na de gehele testafname) alsnog proberen informatie verkrijgen over deze aspecten. Vanzelfsprekend wordt de score van een kind niet aangepast, maar het levert interessante kwalitatieve informatie op. Bijvoorbeeld over de vraag of een kind impulsief of heel nadenkend antwoord heeft gegeven, of over het ontwikkelen van een strategie en het zonodig bijsturen hiervan en over de vaardigheid van het kind om zijn of haar denkstappen te verwoorden. Een andere mogelijkheid is natuurlijk om deze belangrijke aspecten in het uitvoeren van cognitieve taken met aanvullend (test)materiaal te verkrijgen of door bij elk onderzoek een afgewogen keuze te maken voor een bepaalde intelligentietest. Er zijn andere goede, algemene intelligentietests beschikbaar in Nederland die ook gebaseerd zijn op het CHC-model, maar deze hebben eigenschappen die met betrekking tot bepaalde aspecten van de WISC-V-NL meer geschikt zijn bij een kind met specifieke kenmerken of bij een bepaalde hulpvraag. Hierboven werd de Rakit-2 al genoemd. Deze test is ook gebaseerd op het CHCmodel, doet weinig beroep op taalvaardigheden in vergelijking tot de WISC-V, maar juist weer meer op motorische vaardigheden. Sinds kort hebben we in Nederland ook de beschikking over de IDS-2 (Grob & Hagmann-von Arx, 2018). Dit is een intelligentie- en ontwikkelingstest waarmee bij kinderen en jongeren tussen 5 en 21 jaar zowel een uitgebreid intelligentieonderzoek op basis van het CHC-model uitgevoerd kan worden, als onderzoek naar executief functioneren, motoriek, sociaal-emotioneel gedrag en schoolse vaardigheden. Wanneer de hulpvraag breder is dan alleen intelligentie, kan het een groot voordeel zijn dat je met hetzelfde instrument inzicht krijgt in het functioneren op meerdere domeinen. Voor de gebruiker van deze instrumenten in Nederland, maar ook voor de professional die de resultaten van deze instrumenten gebruikt bij het maken van handelingsplannen, het geven van een schooladvies of in het algemeen bij het aanpassen of verbeteren van het onderwijs, is het van groot belang op de hoogte te zijn van de nieuwste ontwikkelingen, inzichten en mogelijkheden voor een verantwoord intelligentieonderzoek, van de beschikbare instrumenten, de waarde van de resultaten van een intelligentieonderzoek en de verbinding met schoolse vaardigheden. Op het moment van schrijven was de WISC-V-NL nog niet COTAN-gecertificeerd (Commissie Testaangelegenheden Nederland). De verwachting is dat de test binnenkort positief beoordeeld wordt.

8 Literatuur - Grob, A. & Hagmann-von Arx, P. (2018). IDS-2. Intelligentie- en ontwikkelingsschalen voor kinderen en jongeren. Nederlandse bewerking: Selma A.J. Ruiter, Marieke E. Timmerman & Linda Visser. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers BV. - McGrew, K.S. (2005). The Cattell, Horn, Carroll theory of cognitive abilities: past, present and future. In D.P. Flanagan, JL. Genshaft & P.L. Harrison (Eds.), Contemporary intellectual assessment: Theories, tests, and issues (pp New York, NY, USA: Guilford Press. - Resing, W.C.M. (2015). Psychodiagnostiek. Handboek intelligentietheorie en testgebruik. Amsterdam: Pearson Assessment and Information B.V. - Resing W.C.M., Bleichrodt N., Drenth P.J.D. & Zaal J. (2012), Revisie Amsterdamse Kinder Intelligentie Test-2 (RAKIT-2). Afname handleiding. Amsterdam: Pearson. - Ruiter, S.A.J., Hurks, P.P.M. & Timmerman, M.E. (2017). IQ-score is dringend aan modernisering toe: naar een nieuwe interpretatie en classificatie van de geschatte intelligentie. Kind en Adolescent Praktijk, vol. 16, 1, pp DOI: /s y. - Wechsler, D. (2017). WISC-V-NL: Wechsler Intelligence Scale for Children (5 th ed.). Nederlandse bewerking: Marc P.H. Hendriks & Selma Ruiter, Vlaamse experts: Mark Schittekatte & Annemie Bos. Amsterdam: Pearson Benelux B.V. - Wechsler, D. (2002). WISC-III-NL: Wechsler Intelligence Scale for Children (3 rd ed.). Handleiding en verantwoording: Kort, W., Schittekatte, M., Dekker, P.H., Verhaeghe, P. Compaan, E.L., Bosmans, M. & Vermeir, G. Amsterdam: Pearson Assessment and Information B.V. - Wechsler, D., Kaplan, E., Fein, D., Kramer, J., Morris, R., Delis, D., & Maelender, A. (2003). Wechsler intelligence scale for children: 4th edition (WISC-IV). San Antonio, TX; Pearson. Dr. Selma A.J. Ruiter is gedragsdeskundige en auteur/bewerker van de SON-R 2-8, de WISC-V-NL en de IDS-2-NL. Zij houdt zich bezig met zowel klinisch als wetenschappelijk onderzoek. Zij doceert aan verschillende (post-master-opleidingen) over psycho- en intelligentiediagnostiek en geeft testtrainingen. Drs. Francien G. Geerds is gedragsdeskundige en gespecialiseerd in diagnostiek en begeleiding van kinderen en jongeren en hun opvoedingsomgeving.