Uit de inhoud. Stifts-organist Klaus Sonnleitner: hemel en aarde met elkaar verbinden. Blank-positief in Rhenen vergroot tot tweeklaviers orgel

Transcriptie

1 Uit de inhoud Stifts-organist Klaus Sonnleitner: hemel en aarde met elkaar verbinden Een interview door Gerco Schaap met de organist van Chorherrenstift St. Florian in Opper-Oostenrijk. Sonnleitner studeerde orgel en theologie en trad in 1997 in het klooster in. Sinds 2006 is hij een van de twee vaste bespelers van het Brucknerorgel in de Stiftskirche. Daarnaast is hij kapelaan van twee parochies en Gastmeister in St. Florian 8 Blank-positief in Rhenen vergroot tot tweeklaviers orgel In januari jl. werd in de Ontmoetingskerk in Rhenen het vergrote orgel in gebruik genomen. Onder advies van Henk Kooiker bouwde Sicco Steendam een tweede werk bij het uit 1972 daterende positief. Een qua opzet en aanblik verrassende en fraaie uitbreiding en wat betreft klank en mogelijkheden een verrijking in deze kerkzaal 30 Er staat iets (gefaseerd) te gebeuren in Zwolle Vorig jaar september werd het startsein gegeven voor een herinrichting van de Grote of Sint-Michaëlskerk in Zwolle. In verband daarmee moest het Schnitger-orgel worden gedemonteerd en kregen de redacteuren Dirk Molenaar en Gerco Schaap de unieke kans om vanaf de steiger de orgelkas van dichtbij te fotograferen, en met adviseur Cees van der Poel te spreken over de restauratieplannen voor het Schnitger-orgel Het orgel in de Eendrachtskerk te Zuid-Beijerland 16 In september 2018 heeft orgelmaker René Nijsse groot onderhoud verricht aan het Valckx & Van Kouteren-orgel in de voormalige Hervormde Kerk, die nu Eendrachtskerk heet. Het in 1933 gebouwde orgel werd op advies van Jan Bonefaas in 1971 gerestaureerd en uitgebreid door Pels & Van Leeuwen Orgelbouw en geldt sindsdien als het grootste orgel van de Hoeksche Waard 27 Fotoverantwoording omslag Brucknerorgel St. Florian, Klaus Sonnleitner en Zwolle: Gerco Schaap Rhenen: Wim van der Ros In memoriam André Verwoerd Een hommage aan de op 9 december overleden organist door zijn oud-leerling Petra Veenswijk uit Delft. Verwoerd leidde meer dan honderd studenten op voor het vak. Hij liet zich als docent nooit in een bepaald vakje plaatsen. Hij bleef spelen en doceren wat hij mooi vond en wat hij zelf goede muziek vond." 32 En verder... Uit de orgelwereld 2 Brabantse voorjaarsexcursie zaterdag 6 april 23 Muziekbijlage Column Trouwens 26 Nieuwe muziekuitgaven 36 Cd- en dvd-recensies 40 Wegwijzers en Toegelicht 46 Op onze website Download: Tune for Orgelkids en In memoriam Jean Guillou Audio: Perger Präludium (Anton Bruckner) Video: Tune for Orgelkids Het aprilnummer verschijnt op 29 maart a.s. In onze volgende nummers onder meer: Interview met Euwe en Sybolt de Jong Nederlandse orgels in Oostenrijk In memoriam Jean Guillou Nieuwe muziekuitgaven 1 De Orgelvriend

2 Actueel Uit de orgelwereld Nieuwsberichten kunnen uiterlijk 4 weken vóór publicatie worden gemeld aan de eindredactie, Postbus 5014, 3740 GA Baarn, of g d aan orgelvriend@ziggo.nl, zo mogelijk met kleurenafbeelding. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud en behoudt zich het recht voor om berichten te redigeren of niet op te nemen. Foto: Wim van Heteren Redactie: Gerco Schaap Laagdrempelig orgelconcours voor jongeren De orgelkring Assen organiseert op zaterdag 30 maart a.s. een concours voor jongeren van 8 t/m 18 jaar op het Steendam-orgel in kerkelijk centrum De Bron te Assen. Iedere jongere die orgel, piano of keyboard speelt, mag meedoen. De deelnemers mogen één of twee genoteerde stukken spelen naar eigen keuze, van in totaal maximaal 8 minuten. Dit kunnen zowel orgel- als pianostukken zijn. Ook kunnen jongeren meedoen in de categorie duospel. Daarvoor gelden dezelfde regels: maximaal twee stukken van in totaal hooguit 8 minuten. Je kunt je opgeven via de site van de Orgelkring Assen ( waarop ook meer informatie is te vinden. De deelnemers worden in één van de twee leeftijdsgroepen ingedeeld: van 8 tot en met 12 jaar of van 13 tot en met 18 jaar. Wees er snel bij! Inschrijven kan tot maandag 4 maart a.s. Juryleden zijn de organisten Euwe en Sybolt de Jong, die naast hun solopraktijk ook bekend zijn om hun samenspel op orgel. Zij zullen de middag besluiten met een kort vierhandig programma. Het concours is gratis toegankelijk voor publiek en begint om uur. Arjan Versluis benoemd in Gorinchem Per 1 maart is Arjan Versluis benoemd tot organist van de Grote Kerk in Gorinchem. Dat is in de ochtenddienst van zondag 27 januari jl. in de Grote Kerk bekendgemaakt. Hij is de opvolger van Gerben Budding, die in september 2009 de in 2004 overleden Jan Bonefaas opvolgde en sinds 1 juli 2018 organist van de Grote of Sint-Janskerk in Gouda is. Als onderdeel van de procedure moesten alle opgeroepen kandidaten een kerkdienst in Gorinchem begeleiden. Het proefspel bestond uit het improviseren van een partita over Psalm 75 en meditatief spel over Lied 13b (Liedboek 1973) op het Bätz-/Witte-orgel. Arjan Versluis moest ook een vrij werk van J.S. Bach en een Frans-romantisch werk uitvoeren. De jury, bestaande uit Gerrit Christiaan de Gier, Jan Hage en Bas de Vroome, was onkundig wie er speelde maar gaf een positief oordeel over deze kandidaat. Arjan Versluis (1978) kreeg zijn eerste orgellessen van Frans van Tilburg en daarna van Wim Doolaard. In 1996 werd hij toegelaten tot het Rotterdams Conservatorium. In 2003 behaalde Arjan met succes het diploma UM (hoofdvak orgel), nadat hij in 2000 de studie DM had afgerond. In 2004 voltooide hij zijn studie kerkmuziek. Verder volgde hij improvisatielessen bij Henco de Berg (Fontys, Tilburg). Sinds 2001 werkte hij als kerkorganist in Sliedrecht. Daarnaast heeft hij een lespraktijk voor orgel, piano en keyboard aan de muziekschool te Hardinxveld- Giessendam. Van 2006 tot 2017 was hij docent bij de cursus Kerkelijk Orgelspel van de VOGG. Na eerder twee solo-cd s te hebben gemaakt in Leiden en Kampen verscheen in 2007 de improvisatie-cd Contrasts met improvisaties in oude en moderne stijl op orgels in Gorinchem en Laeken. Verder werkte hij mee aan het Psalmenproject vanuit de Grote Kerk in Sliedrecht. Het is ook de intentie van de Gemeente Gorinchem om Arjan Versluis tot stadsorganist te benoemen. Rotterdamse Orgelpromenade Op zaterdag 9 maart zijn orgelliefhebbers uit heel Nederland welkom in de Grote of Sint-Laurenskerk te Rotter- 2 De Orgelvriend

3 Orgelhistorie Actueel Jubileum: 10 jaar Orgelkids Viering met inspiratiedag, bronnenboek en compositiewedstrijd Orgelkids liet in 5 jaar tijd circa kinderen het speciaal voor hen ontworpen Doe-orgel bouwen en bespelen, en werd daarmee wereldwijd bekend. Het fraaie ontwerp van Wim Janssen voorziet in de behoefte om kinderen van alle leeftijden het orgel te laten ontdekken als ambachtelijk gemaakt muziekinstrument. Maar het begon allemaal in juli 2009 als een website met ideeën en tips voor educatieve activiteiten rond het orgel (in aanvulling op het Lydia Vroegindeweij Fonds, een zogeheten fonds op naam, ondergebracht bij het Prins Bernhard Cultuurfonds). Inmiddels groeide het project uit tot een internationale beweging van mensen met hetzelfde doel: kinderen kennis te laten maken met het pijporgel. Lydia Vroegindeweij (tekst en fotografie) Naast Orgelkids in Nederland en twee jaar later in Vlaanderen kreeg het project steeds meer vertakkingen en nu is er: Orgelkids USA, OrgelkidsCAN (Canada), Orgelkids SE (Zweden), Orgelkids Taiwan, Orgelkids China, Orgelkids UK (Groot-Brittannië) en er zijn startups van Orgelkids in Duitsland en Zwitserland. Met overal hetzelfde concept en het Doeorgel als instrument om te gebruiken in het onderwijs, in kerken en concertzalen, tijdens muziekfestivals en evenementen rond techniek en erfgoed. In Taiwan vindt deze zomer zelfs een heus orgelzomerkamp plaats voor 100 kinderen. Ook in Nederland zijn er op steeds meer plaatsen Doe-orgels te vinden. De teller staat inmiddels op meer dan 50 Doeorgels in de wereld. Het mooie is dat iedereen staat voor hetzelfde doel: breng het orgel naar de jeugd en omgekeerd: breng de jeugd naar het orgel. In 2019 bestaat Orgelkids 10 jaar! Het jubileum is een goede aanleiding om de verzamelde ervaring en kennis over orgelprojecten te delen met iedereen die zich wil inspannen om kinderen kennis te laten maken met de koning van de instrumenten. Het Orgelkids jubileum wordt gevierd met: - een inspiratiedag in Amersfoort op 4 juli 2019, met veel workshops en een grote informatiemarkt, voor iedereen die praktische tips wil ontvangen voor het opzetten en uitvoeren van een educatief project rond het orgel; - een bronnenboek met tal van didactische activiteiten: Orgel in de klas, met leerdoelen en uitgewerkte lesactiviteiten rond muziek-, techniek- en erfgoededucatie; - een internationale compositiewedstrijd voor het Doe-orgel. Compositiewedstrijd voor het Doeorgel Bij een feestje hoort muziek, zeker als het over orgels gaat! Omdat het Doe-orgel een beperkte klavieromvang heeft is niet alle bestaande muziek direct te spelen. Passende bewerkingen van klassiekers zijn dus gewenst. Maar gelukkig is ook al gebleken dat de eerste componisten zich uitgedaagd voelen om speciaal voor het Doe-orgel nieuwe stukken te componeren. Fredrik Hagstedt (Zweden) en Carson Cooman (USA) gingen spontaan aan 6 De Orgelvriend

4 Orgelhistorie Interview Stifts-organist Klaus Sonnleitner: hemel en aarde met elkaar verbinden In het Chorherrenstift St. Florian, ten zuiden van de Oostenrijkse stad Linz, wordt componist Anton Bruckner ( ) nog altijd in ere gehouden. Als jongen zong hij er in het koor, later was hij enige tijd Stifts-organist. In zijn latere leven logeerde hij er regelmatig en werkte er aan zijn composities. De Brucknerzimmer waarin hij verbleef dient nog steeds als gastenkamer. Het grote orgel in de Stiftskirche draagt zijn naam en daaronder ligt hij ook begraven. Jaarlijks vinden in de maand augustus de St. Florianer Brucknertage plaats en worden in september symfonieën van hem uitgevoerd in de Stiftskirche in het kader van het Brucknerfest Linz. Daarnaast herbergt het klooster een van de oudste en indrukwekkendste bibliotheken van Oostenrijk, waarvan ook het Bruckner-archief deel uitmaakt. De beide Stifts-organisten verzorgen op verschillende momenten in de week korte bespelingen op het Brucknerorgel, in fraai Duits Hörerlebnisse genoemd. Met één van hen, Klaus Sonnleitner, had ik een interview. Maar eerst een kleine inleiding. Gerco Schaap (tekst en fotografie) Ongeveer in dezelfde tijd (als) waarin ik me voor orgels en orgelmuziek ging interesseren, kwam ook de muziek van Anton Bruckner ( ) op mijn pad. Het was de tijd waarin Cornelis van Zwol in het platenblad Luister zijn artikelenreeks Op reis door t land van Bruckner publiceerde (in 1974 uitgegeven als brochure, nu een verzamelaarsobject). Tot mijn verrassing bleek Bruckner een hechte band met het orgel te hebben gehad. Hij was enige tijd organist van de Stiftskirche St. Florian in Oostenrijk en maakte diverse concertreizen waarbij hij improviseerde op beroemde orgels in o.a. Londen (Royal Albert Hall, Crystal Palace), Parijs (Notre-Dame) en Nancy (St.-Epvre). Helaas heeft Bruckner maar weinig orgelwerken van betekenis geschreven; het orgel nodigde hem uit tot improviseren, het symfonieorkest tot componeren. Toch bevatten zijn symfonieën ook orgelmatige elementen; niet voor niets worden er de laatste decennia regelmatig orgeltranscripties van (delen uit) zijn symfonieën gemaakt en uitgevoerd. De verschijning in 2012 van de omvangrijke Bruckner-biografie van Cornelis van Zwol (besproken in De Orgelvriend van oktober 2012) bracht een opleving van mijn interesse in Bruckner en zijn muziek teweeg. De wens ontstond om de omgeving te verkennen waar Bruckners composities zijn ontstaan. Een verlangen dat door de bekende muziekcriticus Het Chorherrenstift St. Florian. Wouter Paap ( ), oprichter en lange tijd hoofdredacteur van het inmiddels niet meer bestaande muziektijdschrift Mens & Melodie, als volgt werd omschreven: In de geschriften over Anton Bruckner komt men herhaaldelijk de opmerking tegen, dat men zijn geboorteland Boven- Oostenrijk uit eigen aanschouwing moet hebben leren kennen om de sfeer van zijn muziek volledig te kunnen aanvoelen en er de onverschrokken architectuur van te kunnen begrijpen. Zo begon zijn artikel Een reis door Brucknerland (Mens & Melodie, augustus 1970) dat hij schreef naar aanleiding van een hernieuwd bezoek aan Opper-Oostenrijk, 35 jaar nadat hij er voor het eerst De Orgelvriend 9

5 Orgelhistorie Actueel Er staat iets (gefaseerd) te gebeuren in Zwolle In de Grote of St.- Michaëlskerk van Zwolle galmden de afgelopen maanden onder de gewelven niet alledaagse kerkgeluiden. In dit imposante rond 1450 voltooide godshuis werd vorig jaar op 8 september Open Monumentendag namelijk het startsein gegeven voor een gefaseerde herinrichting van de sinds 1682 torenloze kerk. De vernieuwingsplannen worden uitgevoerd met respect voor de historie. De vertrouwde naam ging enige tijd geleden al op de helling: het is nu Academiehuis de Grote Kerk. Ook het grootste Nederlandse Schnitger-orgel (1721) in deze ruime hallenkerk doet mee in een gefaseerde aanpak, op weg naar het 300e jaar van zijn bestaan. Dirk Molenaar Fotografie: Gerco Schaap (tenzij anders vermeld) 16 Het Schnitger-orgel (1721) in de Grote of St.-Michaëlskerk te Zwolle. Het hoofdwerk is hier het hoogst geplaatste werk, met de Prestant 16 vt vanaf G in het front. De Orgelvriend

6 Orgelexcursie Brabantse voorjaarsexcursie op zaterdag 6 april naar Willemstad en Klundert Wim van der Ros tekst en fotografie Ieder jaar belegt de Brabantse Orgelfederatie in samenwerking met De Orgelvriend en de KVOK kring Noord-Brabant een tweetal excursies naar bekende en minder bekende orgels in de provincie. Op zaterdag 6 april 2019 voert de traditionele voorjaarsexcursie naar de vestingsteden Willemstad en Klundert. In Willemstad ging bij een brand in 1950 het Hess-orgel verloren, in Klundert ging een Garrels-orgel in 1944 door oorlogsgeweld ten onder. Maar ondanks dit gemis treffen we bij deze excursie een boeiende verscheidenheid aan orgels. We starten in Willemstad, in de fraaie achthoekige Koepelkerk die ooit gebouwd werd met subsidie van Prins Maurits. Een prachtig Van Leeuwen-orgel siert deze kerk. Het orgel wordt gepresenteerd door Henk Kooiker. Vervolgens gaan we naar Klundert, waar wij eerst de Gereformeerde Kerk bezoeken met zijn bescheiden maar mooi Van Dam-orgel (1891). In de Hervormde Kerk treffen we een indrukwekkend Flentrop-orgel uit Daarna besluiten wij in De Stad Klundert. In deze voormalige r.-k. kerk treffen we twee orgels. Het Marcussen-orgel (1965), destijds geplaatst in de Sint-Stephanuskerk te Moerdijk, vond in 2013 hier zijn bestemming. Eind 2017 werd in De Stad Klundert een tweede orgel geplaatst van Vermeulen (1950) dat al eerder dienst deed in Bergen op Zoom en s-hertogenbosch. Het slotconcert wordt hier eind van de middag gegeven door de huisorganist en artistiek leider van De Stad Klundert, Gerben Mourik, die ook de andere orgels in Klundert zal presenteren. Tijdens de excursie worden zowel een excursie-cd als een portret-cd gepresenteerd. Op de portret-cd worden de klanken van het Marcussen-orgel vastgelegd door Gerben Mourik. De excursiebijdrage is 25, p.p. In het komende nummer meer over deze excursie met o.a. beschrijvingen van alle orgels. Aanmelden kan alvast per mail aan excursie@brabantorgel.nl. Willemstad, Koepelkerk. De Stad Klundert, Vermeulen-orgel. De Stad Klundert, Marcussen-orgel. De Orgelvriend 23

7 Orgelbouwnieuws Orgelhistorie Blank-positief in Rhenen vergroot tot tweeklaviers orgel Wim van der Ros (tekst en fotografie) Eind 2018 werd in de Ontmoetingskerk in Rhenen het vergrote orgel in gebruik genomen. Onder advies van Henk Kooiker bouwde Sicco Steendam een tweede klavier, een tweede werk, aan het uit 1972 daterende Blank-positief. Een qua opzet en aanblik verrassende en fraaie uitbreiding, qua klank en mogelijkheden een geweldige aanwinst in deze kerkzaal. Eén orgelmaker vond, na een bezoek aan het Blank-positief, het ongewenst dit als een duidelijke eenheid functionerende positief uit te breiden. De uitbreiding werd opgedragen aan Sicco Steendam. Uit bestek: uitbreiding tweede werk Manuaal I, onderklavier Prestant 8 vt Roerfluit 8 vt Spitsfluit 4 vt Nasard b/d 3 vt Gemshoorn 2 vt Terts b/d 1⅗ vt In het wijkcentrum Rhenen-Hoog te Rhenen plaatste de firma K.B. Blank & Zoon te Herwijnen in 1972 onder advies van Hans Erné een viervoets positief. Bij de vorming van de PKN werd dit wijkcentrum in 2009 omgebouwd tot een groter kerkelijk centrum met een fraaie kerkzaal. De voormalige Gereformeerde Ontmoetingskerk te Rhenen werd gesloten en het nieuwe kerkelijk centrum kreeg toen de naam Ontmoetingskerk. Onder meer enkele bijzondere ramen uit de oude Ontmoetingskerk kregen een plaats in de nieuwe kerk. In deze kerkzaal bleek het Blank-positief te gering in draagkracht en was er duidelijk behoefte aan een orgel met meer mogelijkheden voor zowel de begeleiding van de gemeentezang als de muziek in de liturgie. Ook zou het orgel dan eventueel ingezet kunnen worden voor concerten. Bestek en ontwerp Het Blank-positief was qua bouw en intonatie een kwalitatief uitstekend instrument. Reden voor adviseur Henk Kooiker om te bezien hoe dit positief met een tweede werk zou kunnen worden uitgebreid. Daarbij Het oorspronkelijke Blank-positief. Foto: Henk Kooiker Manuaal (C-f³) Holpijp 8 vt Prestant 4 vt Fluit 4 vt Octaaf 2 vt Mixtuur 2-3 st Pedaal (C-d¹) Aangehangen waren er opties om dit werk eventueel achter het positief te plaatsen (wat echter een te grote diepte zou vergen) of van bijvoorbeeld een haaks te plaatsen zijwerk te voorzien. Kooiker schreef een bestek waarbij het tweede werk een zestal stemmen zou krijgen, met als basis een Prestant 8 voet. De mensuren van de fluiten van dit werk liggen daarbij in lijn met die van het orgel van Christian Müller in Beverwijk. De uitbreiding met een zelfstandig pedaal met één of meer stemmen werd om budgettaire redenen nu niet meegenomen in het ontwerp. Op basis van dit bestek werd aan een drietal orgelmakers offerte gevraagd. Ontwerp en uitvoering In ontwerp, materiaalkeuze en intonatie diende de uitbreiding geheel aan te sluiten bij het Blank-positief. Steendam maakte een ontwerp waarbij het tweede werk in twee torens in C- en Cis-kant aan weerszijden van het positief werden geplaatst. Daarbij diende voor het verloop van de nieuw aan te leggen mechanieken het geheel op een podium van ca. 30 cm hoogte te worden geplaatst. In samenspel tussen orgelmaker en adviseur werd de toch wel compacte tractuur ontworpen die in de onderkas van het positief haar plaats moest vinden. Het nieuwe onderklavier, uitgevoerd als staartklavier, kreeg stekers die de onderliggende mechaniek. Wegens de beperkte ruimte bleek alleen een schuifkoppel mogelijk waarbij het onderklavier aan het bestaande (nu boven-)klavier werd gekoppeld door het verschuiven van dit bovenklavier. Deze koppel werkt dus bij bespelen van het bovenmanuaal, waarbij het nieuwe ondermanuaal dan meespeelt. Bij het bespelen van het ondermanuaal wordt dus niet gekoppeld. De bestaande pedaalkoppel zou oorspronkelijk omgelegd worden naar 30 De Orgelvriend

8 Nieuwsgierig naar de rest van de inhoud? Neem een (proef)abonnement of bestel een los nummer op De Jaargang 61 nr. 2 rgelvriend Proefabonnement van 3 nummers voor slechts 14,00 Of neem een abonnement. Het eerste jaar voor 42,75 daarna 57,- (bij betaling via machtiging 1,00 korting) Interview met Klaus Sonnleitner Zwolle, Grote Kerk St. Florian, Stiftskirche Rhenen, Ontmoetingskerk De rgelvriend Prijs los nummer 7,00