Uit de inhoud. Interview met Pieter van Dijk. Het nieuwe gezicht van het orgel in de Dorpskerk van Numansdorp. De muzikale familie Tierie

Transcriptie

1 Uit de inhoud Interview met Pieter van Dijk Lex Gunnink heeft een uitgebreid gesprek met de organist-titulair van de Grote of Sint-Laurenskerk te Alkmaar. Pieter van Dijk is hoofdvakdocent orgel aan de conservatoria van Amsterdam en Hamburg. In 2018 startte hij met de opnamen van het complete orgelwerk van J.S. Bach op DMP-records. Ik heb niet de illusie dat mijn Bach-opnamen voor de eeuwigheid zijn 6 Sint-Christoffelkathedraal Roermond De afgelopen jaren bouwde Verschueren Orgelbouw uit Ittervoort een groot tweeklaviers orgel in de bestaande orgelkas in de Sint-Christoffelkathedraal te Roermond. Daarmee beschikt de stad over een fraai klassiek georiënteerd orgel, naast het op de Franse barok geïnspireerde instrument in de Caroluskapel en het romantische orgel in de Munsterkerk. Tekst en foto s: Wim van der Ros Orgelwerken van Jan Zwart (4) In deze artikelenserie onderzoekt Lourens Stuifbergen de opbouw van een aantal van Jan Zwarts belangrijkste composities en probeert hij na te gaan waarom deze werken velen blijven boeien. In deze aflevering bespreekt hij twee bundels Nederlandsche Orgelmuziek met bewerkingen van geestelijke liederen: Boek IV en Boek VIII Fotoverantwoording omslag Sint-Christoffelkathedraal Roermond: Wim van der Ros Pieter van Dijk: Lex Gunnink Numansdorp: Fa. Hendriksen & Reitsma Anton H. Tierie: Jacob Merkelbach Het nieuwe gezicht van het orgel in de Dorpskerk van Numansdorp De restauratie van de Dorpskerk in Numansdorp vormde de aanleiding tot groot onderhoud aan het Van Vulpen-orgel (1968) en schilderwerk aan de historische kas van het instrument. Maar wat weten we van het oorspronkelijke binnenwerk van deze kas? Adviseur Dirk Bakker geeft ons een inkijkje in de historie en de uitgevoerde werkzaamheden De muzikale familie Tierie Jan van der Male deed onderzoek naar drie generaties Tierie, werkzaam in Amsterdam, Zaandam, Hasselt, Wageningen en Loenen aan de Vecht, en deelt zijn bevindingen in De Orgelvriend. De bekendste telg van de familie is Anton Hildebrand Tierie ( ), die als hoofdleraar solfège en koorzang aan het Amsterdamsch Conservatorium heeft bijdragen aan de scholing van veel 20 e -eeuwse organisten En verder... Uit de orgelwereld 2 Muziekbijlage Koppejan-orgel Westerkerk Rijssen 31 Cd-recensies 48 Wegwijzers en Toegelicht 52 Indexen Op onze website Download: Column en bladmuziekrecensie Audio: Aart de Kort speelt Ricercare van Jacob Bijster Video: Bach-project Pieter van Dijk in Alkmaar Het maartnummer verschijnt op 1 maart 2019 In onze volgende nummers onder meer: Interview met Klaus Sonnleitner Nederlandse orgels in Oostenrijk Orgel Eendrachtskerk Zuid-Beijerland Nieuwe muziekuitgaven 1 De Orgelvriend

2 Actueel Uit de orgelwereld Nieuwsberichten kunnen uiterlijk 4 weken vóór publicatie worden gemeld aan de eindredactie, Postbus 5014, 3740 GA Baarn, of g d aan orgelvriend@ziggo.nl, zo mogelijk met kleurenafbeelding. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud en behoudt zich het recht voor om berichten te redigeren of niet op te nemen. Redactie: Gerco Schaap Nationaal Orgelmuseum verwerft status Geregistreerd Museum Het Nationaal Orgelmuseum in Elburg is opgenomen in het landelijke Museumregister en is daarmee een officieel erkend Geregistreerd Museum. Daarnaast is het museum per 1 januari lid van de Museumkaart. Namens het bestuur bracht secretaris Peter Vermeulen het heuglijke nieuws tijdens de jaarlijkse vrijwilligersdag op 26 november jl. naar buiten. Slechts enkele personen waren van tevoren op de hoogte, waardoor het voor de meeste aanwezigen echt een verrassing was, óók voor de oprichter van het museum, Maarten Seijbel. Het bestuur is zeer content dat deze stap nu is gezet. In de afgelopen jaren gebeurde het té vaak dat potentiële bezoekers het pand weer verlieten wanneer ze hoorden dat de Museumkaart niet geldig was. Men hoopt dan ook dat het aantal bezoekers de komende jaren aanzienlijk zal groeien. Foto: Nationaal Orgelmuseum Het Nationaal Orgelmuseum is het derde museum in de Elburger binnenstad dat de status van Geregistreerd Museum verwerft, naast Museum Elburg en Sjoel Elburg. Het verwerven van de erkenning heeft voor een museum heel wat voeten in de aarde. Zo moet de collectie beschreven worden volgens de algemene museumrichtlijnen, moet de klimaatbeheersing in het pand op orde zijn en moet een museum blijk geven van goed bestuur, ook op financieel gebied. Het is voor de meeste musea een jarenlang traject om alle stappen te doorlopen, en zeker voor een museum dat voornamelijk op vrijwilligers steunt, vraagt het veel van de betrokkenen. In de afgelopen twee jaar heeft de bestuurssecretaris van het museum vol verve het team geleid, met dit prachtig resultaat. Na de officiële bijeenkomst bevestigden Maarten Seijbel en secretaris Peter Vermeulen (links) samen het officiële bord aan de gevel. Voor Seijbel (bijna 80) is het de kroon op zijn werk; 41 jaar geleden richtte hij het museum op en sindsdien heeft hij de culturele waarde van het orgel onvermoeibaar uitgedragen, ook met het oog op toekomstige generaties. Bezoekers die lid zijn van de Museumkaart kunnen vanaf 1 januari gratis het museum bezoeken. Voor openingstijden zie Ideeënprijsvraag voor nieuw orgel in Westerkerk Enkhuizen In 2018 schreef het bestuur van de Stichting de Westerkerk Enkhuizen op advies van de Orgeladviescommissie Westerkerk Enkhuizen een besloten ideeënprijsvraag uit voor de bouw van een nieuw binnenwerk in de leegstaande zestiende-eeuwse kas van Niehoff/Schalcken in de monumentale Westerkerk van Enkhuizen. De commissie nodigde drie gerenommeerde Nederlandse orgelbouwers uit om met voorstellen ( schetsontwerp ) voor een nieuw orgel te komen dat enerzijds kan dienen als begeleidingsinstrument voor koor- en orkestmuziek uit diverse stijlperioden, anderzijds voor het geven van orgelconcerten. De inzendingen van de orgelbouwers Flentrop, Verschueren en Van Vulpen, die op 1 september jl. binnen moesten zijn, getuigen van veel originaliteit en creativiteit. Voor de orgelcommissie was het spannend hoe de orgelmakers zouden inspringen op de maximale ruimte die de prijsvraagopgave hen bood. In plaats van een gedetailleerd programma van eisen nodigde de commissie de orgelmakers uit met een voorstel te komen, waarbij zij slechts enkele elementaire uitgangspunten meekregen: recht doen aan de monumentale renaissance orgelkas, inpassen van de frontpijpen van Duyschot en een praktisch bruikbaar instrument. Met dat laatste bedoelt de orgelcommissie dat 2 De Orgelvriend

3 Interview Pieter van Dijk: Ik heb niet de illusie dat mijn Bach-opnamen voor de eeuwigheid zijn Pieter van Dijk is organist van de Grote of Sint-Laurenskerk én de Lutherse Kerk te Alkmaar, docent hoofdvak orgel aan het Conservatorium van Amsterdam en de Musikhochschule van Hamburg en heeft verder de nodige publicaties en cd s op zijn naam staan. Dat zijn op zich al meer dan genoeg wapenfeiten voor een uitgebreid interview in De Orgelvriend. Maar de redactie werd toch vooral getriggerd om het gesprek met hem aan te gaan vanwege het voornemen van Pieter van Dijk om alle orgelwerken van Bach op cd te zetten. Collega Lourens Stuifbergen kwam bij zijn bespreking van de eerste twee delen van deze serie in het septembernummer van 2018 bijkans superlatieven te kort: Van Dijks spel is uitermate trefzeker, virtuoos en levendig, zijn toucher is helder en de tempi zijn soms hoog. Maar toch, wat beweegt een organist anno 2018 om aan zo n complete Bach te beginnen bij het huidige cd-aanbod? Op die vraag heeft Pieter van Dijk een verrassend antwoord Lex Gunnink Naast Piet Kee is er nog een organist geweest door wie het Alkmaarse orgel zo beroemd is geworden: de blinde organist Helmut Walcha, die het orgel uitkoos voor zijn latere Bach-opnamen. Aan hem heeft het orgel inderdaad zijn wereldfaam te danken. Ik ontvang heel vaak groepen organisten die komen kennismaken met het orgel. Met name van oudere organisten uit de Verenigde Staten hoor ik dan regelmatig: Mijn grote wens is nu in vervulling gegaan: ik heb met eigen ogen en oren dit orgel gezien en gehoord. Want mijn organistencarrière is begonnen met het beluisteren van opnamen van Helmut Walcha, die Bach speelde in Alkmaar. Na het beluisteren van die opnamen heb ik het besluit genomen om organist te worden. Het grappige is: ooit was Helmut Walcha op vakantie in Bergen, vlak bij Alkmaar dus. Hij kreeg toen de tip dat er in Alkmaar zo n belangrijk orgel stond. Maar Walcha wilde vakantie vieren. Hij zei: Als het nou morgen regent, dan ga ik wel naar dat orgel toe. De dag daarop regende het inderdaad, dus Walcha kwam naar de kerk en de rest is geschiedenis... In 1956 heeft hij hier Die Kunst der Fuge opgenomen. Nou moet ik je eerlijk zeggen dat ik zijn spel op die opname nog niet eens zo bijzonder vind. Wat echter wél bijzonder is: in die tijd beschouwde iedereen de Scandinavische orgels van Marcussen, Frobenius enzovoorts als de ideale orgels om Bach op te nemen. Marie-Claire Alain, Michel Chapuis, noem maar op. Walcha had een uitstekende neus voor bijzondere orgels. Ik heb daarna in het archief van de Norddeutsche Rundfunk gezocht naar opnames van Walcha die nooit op lp zijn uitgekomen. En wat bleek: al in de veertiger jaren maakte Walcha opnamen op het Stellwagen-orgel in de Jacobikirche in Lübeck, maar ook op het Schnitger-orgel in Cappel. En dus ook in Alkmaar. Wat nú zo vanzelfsprekend is, namelijk Bach op een historisch orgel spelen, was toen volstrekt nieuw en Walcha was de pionier. Het Alkmaarse Schnitger-orgel is wereldberoemd. Maar wat is uiteindelijk de grootste kwaliteit van dit instrument? Dan wil ik twee kanten van het orgel noemen. Het eerste is zonder meer het plenum. Bij veel orgels kun je uiteindelijk maar één plenum samenstellen. Alkmaar heeft een enorme variëteit aan plena. Je kunt bijvoorbeeld hoofd- en bovenwerk koppelen, of hoofd- en rugwerk. Je kunt ook alle drie klavieren koppelen. Dan heb je de keuze om met of zonder tertsen te registreren, idem om met of zonder tongwerken te registreren. Je kunt ook beide toevoegen maar de mixturen weglaten, dan registreer je richting een grand jeu. Een ander facet van al die plena is dat het altijd prettig aan te horen blijft in deze ruimte. Je denkt niet na vijf minuten: laat die man nou eens ophouden met dat plenum! De andere kant: het orgel ziet er uitermate indrukwekkend uit met het enorme 24-voets front dat de hele westwand van de kerk vult. En toch herbergt dit orgel ook heel tedere, kamermuzikale klanken. Daarbij is negentig procent van dit orgel nog origineel: de mechaniek, de oude laden en het oude pijpwerk. De windvoorziening is prachtig gereconstrueerd. Als ik hier les geef aan conservatoriumstudenten is het orgel eigenlijk een betere leraar dan ikzelf. Soms hoef ik alleen maar tegen studenten te zeggen: luister nou eens goed naar het orgel, want jij doet er iets mee dat het orgel zelf helemaal niet wil. En het instrument liegt niet! Dat geldt ook voor mij: ik leer nog steeds van dit inspirerende instrument. 6 De Orgelvriend

4

5 Orgelbouwnieuws Orgelhistorie Sint-Christoffelkathedraal Roermond kreeg indrukwekkend nieuw orgel Na de in 2001 gestarte renovatie van de Roermondse kathedraal diende deze kerk een voor de liturgie waardig orgel te krijgen. Het Verschueren-orgel dat in 1957 was ingezegend, had niet die kwaliteiten die de liturgie en ander gebruik vereisten. Het leidde tot plannen voor herbouw in de bestaande kas. Onder advies van Rogér van Dijk bouwde Verschueren Orgelbouw te Ittervoort de afgelopen jaren een groots tweeklaviers instrument met 37 stemmen. Diverse fases van de bouw heb ik kunnen volgen en eind november gaven organist JeanPierre Steijvers en orgelmaker Johan Zoutendijk mij een indruk van dit nieuwe orgel. De officiële ingebruikname zal dit voorjaar plaatsvinden. Daarmee beschikt Roermond nu over drie unieke instrumenten. In de Caroluskapel is het orgel meer geschikt voor de Franse barok, in de Munsterkerk voor het romantische repertoire en in de Sint-Christoffelkathedraal klinken Bach en Mendelssohn voortreffelijk. Een orgelstad waar een prachtig orgellandschap met een breed klankenpalet is ontstaan. Wim van der Ros (tekst en fotografie) 16 De Orgelvriend

6 man. II Dick Dick Sanderman man. man. Ped. Ped. Heer van uw kerk Liedboek Weerklank LvdK 335 Bij de geboorte van onze kleindochter Anna op 14 juli 2018 man. I uitkomend Ped. 28 De Orgelvriend

7 Orgelhistorie Restauratie Het nieuwe gezicht van het orgel in de Dorpskerk van Numansdorp Na een uitgebreide restauratie van de Hervormde Dorpskerk te Numansdorp in , waarbij zowel het exterieur als het interieur grondig zijn gerestaureerd, dachten de kerkrentmeesters dat het orgel wel eens aan een grote beurt toe zou kunnen zijn. De kas van dit orgel is een belangwekkend en monumentaal geheel, vervaardigd in door de beeldsnijder Reyer Boekesteijn. Het oorspronkelijke binnenwerk, gebouwd door Jacob Cool(s), ging al in 1914 verloren. In 1968 voorzag de firma Gebr. Van Vulpen de historische kas van een nieuw binnenwerk. Het afgelopen jaar onderging het orgel naast een grondige schoonmaakbeurt nodig vanwege het neergedaalde stof en gruis van de laatste kerkrestauratie groot onderhoud aan de windvoorziening, klaviatuur en windladen. Tevens is de kans benut om het orgel uit te breiden met twee in 1968 gereserveerde registers, en is een kleurenonderzoek uitgevoerd op basis waarvan de kas opnieuw is geschilderd. De werkzaamheden werden opgedragen aan Hendriksen & Reitsma Orgelbouw te Nunspeet en Schildersbedrijf De Jongh. Alvorens verslag te doen van het uitgevoerde werk gaat adviseur Dirk Bakker dieper in op de totstandkoming en wordingsgeschiedenis van het oorspronkelijke instrument. Dirk Bakker De orgelkas van de Dorpskerk Numansdorp vertoonde sinds mensenheugenis een donkerbruine kleur. Deze kleurstelling zorgde ervoor dat de waarde van dit meubel voor een groot deel onopgemerkt is gebleven. Om de kas samen met het inwendige een rehabilitatie te geven ontstond het plan om de kas opnieuw te schilderen. De eerste ideeën gingen in de richting van een effen, iets lichter bruine kleur. Omdat de orgelkas een beschermd onderdeel van de kerk is werd advies ingewonnen bij orgeladviseur Dirk Bakker te Piershil. Deze adviseerde een grondig kleuronderzoek te laten plaatsvinden, want onder de talrijke beschadigingen van de bovenste verflaag kwamen interessante, tot de verbeelding sprekende fragmenten van andere kleurstellingen tevoorschijn. Het onderzoek is vervolgens uitgevoerd door Rob Bremer uit Den Haag en Gerard de Jongh uit Waardenburg. Vanuit de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed was Daniëlle Takens bij het project betrokken. Het orgel in de Dorpskerk voor de restauratie. Geschiedenis Het orgel te Numansdorp werd oorspronkelijk gemaakt door de orgelmaker Jacob Cool(s) voor de Waalse Kerk te Rotterdam. Het contract met de orgelmaker bleef bewaard en luidt: Op huyden den 1 April 1705 zijn wij Bur- gemeesteren en Regeerders mitsgaders Fabryckmeesters der stadt Rotterdam, als hiertoe bij Resolutie van de Vroedschap van deselve stadt geauthoriseert ter eenre; en ick Jacob Cool Mr orgelmaker ter andere sijde geconvenieert in deser voegen, dat wegens het maken van een nieuw orgel en hetselve te plaetzen aen de oostzijde in de Fransche kercke deser stadt alles breeder volgens het besteck hier onder geinfereert door mij Jacob Cools aangenomen sal werden betaelt de somme van achtien hondert gulden te weten drie hondert op de hant, tot het koopen van eenige materialen nog twee hondert gulden wanneer het werck half sal sijn voltoyt drie hondert gulden wanneer het orgel in staat sal sijn om bespeelt te werden en de resterende Foto: Hendriksen & Reitsma Orgelbouw 34 De Orgelvriend

8 Nieuwsgierig naar de rest van de inhoud? Neem een (proef)abonnement of bestel een los nummer op De Jaargang 61 nr. 1 rgelvriend Proefabonnement van 3 nummers voor slechts 14,00 Of neem een abonnement. Het eerste jaar voor 42,75 daarna 57,- (bij betaling via machtiging 1,00 korting) Interview met Pieter van Dijk Numansdorp, Dorpskerk Anton Hildebrand Tierie Prijs los nummer 7,00 De rgelvriend Roermond, Sint-Christoffelkathedraal