rgelvriend Interview met Jan Boogaarts Gents retabel-orgel in Elburg Jan Welmers Festival Smits-orgel St.-Petruskerk, Boxtel

Transcriptie

1 De Jaargang 59 nr. 7 rgelvriend Interview met Jan Boogaarts Gents retabel-orgel in Elburg Jan Welmers Festival Prijs los nummer 6,99 Smits-orgel St.-Petruskerk, Boxtel

2 Actueel Uit de orgelwereld Foto van Nieuwsberichten kunnen uiterlijk 4 weken vóór publicatie worden gemeld aan de eindredactie, Postbus 5014, 3740 GA Baarn, of g d aan orgelvriend@ziggo.nl, zo mogelijk met kleurenafbeelding. De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud en behoudt zich het recht voor om berichten te redigeren of niet op te nemen. Redactie: Gerco Schaap Theo Jellema wordt stadsorganist Vanaf oktober kent Leeuwarden weer een stadsorganist. Na de zomer wordt deze onbezoldigde functie toegewezen aan Theo Jellema, organist van de Grote of Jacobijnerkerk. Op 2 oktober volgt een feestelijke aftrap. Door middel van concerten, stadswandelingen en orgelprojecten voor de jeugd zal de stadsorganist de belangstelling voor het orgel levend houden. Het initiatief is genomen door Historische Vereniging Aed Levwerd. Vroeger had iedere zichzelf respecterende stad zijn eigen stadsorganist of -beiaardier. Nadat deze functie bijna overal was komen te vervallen, wordt de laatste jaren de ene na de andere stadsorganist benoemd. Aed Levwerd heeft samen met Kunstkade een educatief programma opgesteld. Er komt een jeugdboek, geschreven door Harm de Jonge, dat gaat over Jakob en Rebecca Balck, de kinderen van stadstimmerman Claes Bockes Balck. Balck bouwde de orgelkast van het Müller-orgel in de Grote Kerk. Naast jeugdprojecten komt er Foto: Jan Meijer een stadswandeling langs Leeuwarder orgels en komen er extra concerten. Theo Jellema heeft veel ervaring met het leiden van orgeltochten en -excursies. Het project van de historische vereniging krijgt euro van het Prins Bernhard Cultuurfonds Fryslân, dat in totaal euro besteedt aan 34 Friese cultuur- en natuurprojecten. Wim van Beek overleden Wim van Beek, zoals afgebeeld op de elpeehoes Wim van Beek bespeelt het Hinsz-orgel in de Petruskerk te Leens uit Op 24 juni jl. is in Peize de organist Wim van Beek overleden. Eind vorig jaar nam hij het besluit te stoppen als organist van de Martinikerk in Groningen. Ruim zestig jaar eerder was hij na een vergelijkend examen in die kerk benoemd als opvolger van Cor Batenburg. Wim van Beek werd in Woerden geboren in 1930 en bleek een muzikaal kind. Hij kreeg pianoles en werd opgemerkt door het Haags Conservatorium en overgehaald om daar te komen studeren. Daar behaalde hij zowel de hoofdvakdiploma s orgel als piano, beide met onderscheiding. Nadat hij een tijdlang organist in Den Haag was, verhuisde hij in 1956 naar Groningen. Behalve organist van de Martinikerk werd hij daar ook docent aan de Stedelijke Muziekschool, het latere conservatorium. In 1971 vroeg Van Beeks voormalige orgeldocent Adriaan Engels hem, zijn opvolger te worden aan het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. Van Beek stemde toe met als voorwaarde dat hij aan de Martinikerk verbonden kon blijven. Hij bleef hoofdvakdocent tot het jaar 1984, toen het orgel van de Groninger Martinikerk was gerestaureerd. Van Beek, die altijd een breed repertoire had gespeeld, legde zich als gevolg van die restauratie meer toe op het vertolken van Bachs orgelwerken, hoewel hij bij orgelconcerten in den lande ook romantiek en moderner repertoire bleef spelen. Talrijk zijn de cd s waarop hij repertoire van J.S. Bach vertolkt op het orgel van zijn Martinikerk dat vaak ten onrechte als Schnitger-orgel wordt betiteld. Schnitger verrichtte in 1691/ 92 weliswaar een grote ombouw, waarbij onder meer de pedaaltorens aan weerszijden van de kas werden toegevoegd, maar was niet de oorspronkelijke bouwer. Je moet je opstellen als een verlengstuk van het orgel en niet andersom, zei Van Beek in een interview dat Roelof Kuik in 2006 met hem had voor De Orgelvriend. Ik heb het enorme geluk gehad dat het Martiniorgel alles in zich heeft om je optimaal te kunnen ontwikkelen. Het interview is te vinden als download van de maand januari op onze website. In ons januari/februarinummer van 2017 is bovendien een artikel over Van Beeks afscheid na te lezen. Van Wim van Beek is in besloten kring afscheid genomen. Hij wordt opgevolgd door zijn twee oud-leerlingen Stef Tuinstra en Sietze de Vries. Nieuwe organisten benoemd in Groninger Martinikerk Stef Tuinstra en Sietze de Vries zijn per 1 september door het College van Kerkrentmeesters van de Protestantse Gemeente te Groningen 2 De Orgelvriend

3 Interview Jan Boogaarts: geraakt door de klank van Smits De term levenswerk wordt misschien wel eens al te makkelijk in de mond genomen, zelfs als het om zo iets omvangrijks als een dissertatie gaat. Echter, als het gaat om de dissertatie van Jan Boogaarts mogen we rustig spreken van zijn levenswerk. Was het aanvankelijk de bedoeling dat hij slechts enkele jaren na zijn afstuderen als musicoloog zou promoveren op het werk van de orgelmakers Smits, uiteindelijk zou het meer dan een halve eeuw duren voor de monumentale studie over het werk van de Smitsen van de drukpersen rolde. Jan Boogaarts toont zich van harte bereid om erover te praten in zijn prachtige huis in Duiven. Ooit was de geïnterviewde de docent en de interviewer zijn student; nu is de sfeer ronduit amicaal en wordt er na het gesprek een goed glas wijn gedronken. Jan staat er dan ook op dat ik hem, ondanks zijn respectabele leeftijd, tutoyeer. Lex Gunnink (tekst en fotografie) Jan, wanneer is precies je belangstelling en je liefde voor de Smits-orgels ontstaan? Ik ben geboren in Helmond en kreeg daar orgelles, aanvankelijk bij mijn onderwijzer van de vijfde klas van de lagere school, Hein Houët, en later bij zijn broer Huub. Hun vader, Louis Houët, was organist van het Smits-orgel te Aarle-Rixtel. Op dat orgel mocht ik vrij studeren. Dat orgel was zó fantastisch mooi Op mijn dertiende kreeg ik mijn eerste organistenbenoeming, namelijk in Brouwhuis, vlak bij Helmond. Daar stond een orgel van Albertus van Gruisen uit Daarna leerde ik ook de vele Smitsorgels in mijn omgeving kennen: Deurne, Milheeze, Someren, Nuenen. Kortom, het orgelbezit in mijn omgeving was één en al Smits! En toen was het nog zo dat al die kerken gewoon open waren en al die orgels vrij ter beschikking stonden. Je liep zo naar binnen. En als het een keer niet lukte liep je naar de koster en dan zei je: Ik wil graag op het orgel spelen! Dan kreeg je de sleutel en kon je gaan spelen! Zo ben ik Smits gaan waarderen. Daarna ben ik orgel gaan studeren in Tilburg, bij Huub Houët. Hij was afkomstig uit de traditie van het roomse orgelspel; hij had zelf les gehad van Flor Peeters. Na mijn militaire dienstplicht te hebben vervuld, kwam ik terecht aan het conservatorium in Den Haag, waar ik les kreeg van Adriaan Engels. Tegen hem zei ik, heel onbevangen, dat ik die Smits-orgels zo mooi vond. Waarop hij reageerde met: Dat is onzin, jongen. Dat is roomse rotzooi, dat moet je gewoon niet willen. Maar ook mijn pedaaltechniek was helemaal gebaseerd op de orgelschool van Flor Peeters: de Mechelse pedaaltechniek, veel punt-hakspel en legato. Bij Engels moest het opeens totaal anders: alleen maar met de punten spelen, non-legato. Pffft, daar heb ik echt veel moeite mee gehad Engels was een aardige man, echter het eerste half uur van de orgellessen werd er altijd alleen maar over het geloof gepraat. Tsja, hij was protestant en ik was katholiek. Hij zei tegen mij: Jij hebt wel een blij geloof, want je lacht altijd! Het waren de hoogtijdagen van de neobarok: Metzler, Marcussen en Frobenius, dát waren de orgelmakers. Toen ik die orgels leerde kennen, vond ik ze zó iel, te veel boventonen maar geen breedte in de klank. Toen heb ik me voorgenomen: áls ik ooit de kans krijg, zal ik Engels laten merken dat er ook nog andere orgels bestaan, zoals die van Smits! In die tijd had ik contact met Jan Keijzer van orgelmakerij Leeflang en bij hem vond ik een luisterend oor. Hij wilde met mij wel discussiëren en we zijn toen ook samen op pad geweest om Smits-orgels te bezoeken. Jan Keijzer is toen, als een van de eersten, begonnen met zich te oriënteren op een bredere klank. Kort daarop raakte ik betrokken bij het maken van een orgel voor een kapel van een zustercongregatie in Nijmegen. Dat heeft Leeflang toen vervaardigd en daarbij heeft hij, op mijn verzoek, de klank breed gemaakt. De ondertitel van je boek over Smits luidt: Bloeitijd van de Brabantse Orgelkunst. Als je daar een lidwoord voor zou moeten zetten, wordt het dan de of een? Het idee voor de vormgeving van de voorkant van het boek, inclusief de ondertitel, is afkomstig van de uitgever. Hij wilde graag een ondertitel aan het boek geven, omdat het dan misschien beter zou verkopen. En die ondertitel sluit natuurlijk ook weer mooi aan bij het boek Die Brabanter Orgel van Maarten Vente. Dus inderdaad: het is een bloeitijd van de Brabantse orgelkunst, niet de. De inleiding van je dissertatie laat zich lezen als één grote loftuiting aan het adres van de orgelmakers Smits. Toch ben zelfs jij kritisch op één aspect van de orgels van Smits: de aanleg van de speelmechaniek. De Orgelvriend 9

4 Actueel Jan Welmers (80) centraal op Utrechts festival De Utrechtse organist/pedagoog/componist Jan Welmers bereikte op 6 juli jl. de tachtigjarige leeftijd. Ter gelegenheid daarvan wordt van zaterdag 16 september tot en met zondag 1 oktober in Utrecht een festival georganiseerd waarin zijn werk centraal staat. Werk dat vooral tot zijn recht komt in de prachtige Utrechtse kerkgebouwen o.a. vanwege de aanwezigheid van monumentale oude en nieuwe orgels, luidklokken en drie beiaarden. De organisatoren beogen met dit festival de buiten de orgelwereld weinig bekende Utrechtse componist, docent en improvisator voor het voetlicht te brengen. Daarnaast willen ze de bezoekers kennis laten maken met bekende locaties als de Dom-, Nicolai- en Jacobikerk maar ook met minder bekende maar niet minder fraaie locaties als de Willibrordus-, Joseph- en Torenpleinkerk, Leeuwenbergh en de Oudkatholieke Kathedraal Ste. Gertrudis. Het festivalprogramma heeft een link met Nijmegen, de stad waar hij van 1974 tot 2002 bespeler was van het majestueuze König-orgel in de Stevenskerk. Veelzijdig œuvre Jan Welmers (1937) is vooral bekend als componist van grootschalige orgelwerken. Hij componeert vanaf de jaren 70 en heeft een veelzijdig œuvre opgebouwd. Met name orgelwerken, maar vaak in combinatie met andere instrumenten of koor. Met grote regelmaat verschijnt er een nieuw werk. Welmers verwierf nationaal en internationaal bekendheid op grond van composities waarin hij op een originele en pakkende wijze gebruikmaakt van de minimal music-techniek. Werken als Laudate Dominum (1979), Sequens (1979), Litanie (1988) en Invocazione (1988) zijn daar voorbeelden van. In zijn vroegere werk componeerde Welmers vaak voor orgel solo, waarbij hij naast de minimal music-techniek ook de reeks- en citaattechniek van zijn leermeester Kees van Baaren toepaste. Vanaf de jaren 80 legde hij zich toe op composities voor verschillende bezettingen. Zo verscheen in 1989 Songs voor 3 beiaarden en luidklokken en in 2002 het zeer virtuoze Running voor viool en orgel, in opdracht van Janine Jansen. Sinds 1990 werkt hij aan de cyclus Licht en Donker. In 2005 ontving Jan Welmers de Sweelinckprijs voor zijn gehele œuvre. Het orgel speelde altijd een centrale rol in zijn leven; hij componeerde talloze werken voor het instrument, won in Bolsward in 1966 het Improvisatieconcours en leidde vele organisten op, waarbij nieuwe muziek altijd een centrale plaats innam. Improviseren Geboren en opgegroeid in een muzikaal gezin, studeerde Welmers orgel bij Wim van Beek en Cor Kee. Bij de laatste lag het accent vooral op improvisatie, en toen Kee merkte dat Welmers graag componeerde, adviseerde hij hem bij Kees van Baaren compositie te gaan studeren. Al deze docenten hadden een belangrijke invloed op Welmers ontwikkeling. Welmers heeft zich altijd voor het improviseren in de orgelopleiding beijverd, met name toen vanaf de jaren 80 de historische uitvoeringspraktijk dit metier steeds meer wegdrukte. De situatie in Utrecht in de tijd dat hij er lesgaf was ideaal: er was een verregaande samenwerking tussen de collega s, tot aan het uitwisselen van studenten toe. Foto: Marga Welmers 16 De Orgelvriend

5 Actueel Orgelmuseum verrijkt met reconstructie Gents retabel-orgel Foto: De Vlaamse Primitieven Foto: Gerco Schaap Jan van Eyck, Musicerende engelen, deel van het Gents retabel De Aanbidding van het Lam Gods (1432) in de Sint-Baafskathedraal in Gent. Het retabel-orgel in het Orgelmuseum te Elburg. De orgelkruk is geen reconstructie... Het beroemde, uit 1432 stammende retabel De aanbidding van het Lam Gods door Hubert en Jan van Eyck in de Sint-Baafskathedraal in Gent heeft tot op heden velen geïntrigeerd. Niet alleen vanwege de nog steeds onvoltooide zoektocht naar een verdwenen paneel, ook vanwege het op een wél bewaard gebleven paneel afgebeelde orgel. De afgelopen jaren leidde dit al tot de nodige discussies over de mogelijke constructie en samenstelling op basis van wat de messcherpe afbeelding laat zien. De laatste decennia werden al enkele pogingen tot fysieke reconstructie ondernomen en daar is het niet bij gebleven. Zo staat er voor de nabije toekomst in Gent een reconstructie gepland, die gereed moet komen in Intussen is er bij Orgelmakerij Van der Putten (dir. Ingrid Noack-Kirschner) te Winschoten/Stapelmoor onlangs eveneens een reconstructie vervaardigd op instigatie van ir. Wim S. Ros, die een proefschrift voorbereidt over de architectonische en vormgevingsaspecten van het orgel in de 15 e eeuw in Europa. Op basis daarvan heeft hij de oorspronkelijke maatverhoudingen van het Gentse orgel gereconstrueerd. Nadat al in een vroeg stadium Koos van de Linde als adviseur bij het project was betrokken, werd daaraan later nog Cees van der Poel toegevoegd, namens het Nationaal Orgelmuseum Elburg, de uiteindelijk opdrachtgever tot de bouw. Een gift van een donateur die onbekend wenst te blijven heeft dit mogelijk gemaakt. Bijzonderheden Het geschilderde paneel laat duidelijk zien dat de kas en bijna alle andere houten onderdelen zijn gemaakt van eiken wagenschot. Het wat excentrisch geplaatste klavier werd vervaardigd door Tomas Flegr. Alle toetsen zijn van buxus, waarbij de zwarte boventoetsen naar een oud recept zwart zijn 18 De Orgelvriend

6 Orgelexcursie Najaarsexcursie 7 oktober naar Grave, Escharen en Cuijk De najaarsexcursie van De Orgelvriend, de Brabantse Orgelfederatie en de KVOK kring Noord-Brabant, op zaterdag 7 oktober a.s., voert naar een viertal historische orgels in Noordoost-Brabant. De start is s ochtends bij het in 2016 door Verschueren Orgelbouw gerestaureerde Smits-orgel (1846) in de Sint-Elisabethkerk te Grave. Pastoor René Aarden zal het orgel toelichten en ons vertellen over de plannen voor de reconstructie van het rugwerk. Tommy van Doorn zal het orgel laten klinken. In het nabijgelegen Escharen staat in de Sint-Lambertuskerk één van de oudere orgels van deze regio uit ca Dit bescheiden maar prachtige instrument is het tweede te bezoeken orgel. Het werd in 1843 door Smits in deze kerk geplaatst. De laatste restauratie is van Verschueren (2002). Ook hier is Tommy van Doorn onze organist. s Middags bezoeken we Cuijk. Allereerst gaan we naar het in 2014 gerestaureerde Van Hirtum-orgel (1830) in de Protestantse Kerk. Dit orgel werd in 1980 gereconstrueerd door Albert de Graaf. In 2014 werd het gerestaureerd door Pels & Van Leeuwen Orgelbouwers, waarbij o.a. een authentieke balginstallatie is aangebracht. Organist is de bij de laatste restauratie betrokken adviseur Henk Kooiker, die ook de toelichting zal verzorgen. Wim van der Ros Het Severijn-orgel in de Sint-Martinuskerk van Cuijk. Foto: Wim van der Ros De afsluiting van de excursie is rond het Severijn-orgel in de Sint- Martinuskerk. Gebouwd voor de Sint-Laurentiusabdij in Luik (rond 1748) door de Maastrichtse orgelmaker Andries Severijn, werd het na de sluiting van de abdij in 1803 door de Martinusparochie in Cuijk aangekocht. In 1913 werd het in vermagerde vorm in de nieuwe Sint- Lambertuskerk geplaatst. In 1992 voerde Verschueren Orgelbouw een restauratie en reconstructie van de oorspronkelijke 17 e -eeuwse staat van het orgel uit. In 2015/2016 pleegde dezelfde firma groot onderhoud. De toelichting wordt verzorgd door Johan Zoutendijk, directeur van Verschueren Orgelbouw. Het orgel, met zijn 1/5-komma middentoonstemming en unieke klankkarakter, zal in het slotconcert van de excursie klinken dat gegeven wordt door titulair organist van het Severin-orgel, Pieter Dirksen. Cd, kosten en opgave Van de te bespelen orgels wordt zoals gebruikelijk een cd uitgegeven. Hierop is het orgelspel door Tommy van Doorn, Henk Kooiker en Pieter Dirksen te beluisteren met werk dat zij ook tijdens de excursie ten gehore zullen brengen. Deelnemers aan deze excursie betalen bij aanvang van de excursie de excursiebijdrage van 20,-. Daarvoor krijgen zij bij aanvang het programmaboekje uitgereikt, bezoeken ze de gehele excursie inclusief de bespelingen en het slotconcert, en ontvangen aan het eind van de excursie de cd. Als u wilt deelnemen aan deze excursie kunt u zich aanmelden via excursie@brabantorgel.nl. De Orgelvriend 23

7 Actueel Het Andriessen/De Klerk Festival 2017 Dit jaar wordt in Haarlem uitgebreid gevierd dat de organisten/componisten Hendrik Andriessen en Albert de Klerk respectievelijk 125 en 100 jaar geleden werden geboren. Van 15 september tot 3 oktober bruist de Haarlemse binnenstad dan ook van muziek. Musici uit binnen- en buitenland brengen in de verschillende kerken en concertzalen een zeer gevarieerd programma met kamermuziek, werken voor orgel en piano, liederen, oratoria en composities voor koor. Allemaal van de hand van Andriessen en De Klerk natuurlijk. Er is een fraai festivallogo ontworpen door de bekende tekenaar en ontwerper Joost Swarte. Voorafgaand aan het festival zal burgemeester Jos Wienen van Haarlem op zaterdag 9 september twee herdenkingsplaquettes onthullen op de gevels van de geboortehuizen van Andriessen en De Klerk aan de Bakenessergracht 26 en 26a, in aanwezigheid van familieleden. Vanaf 2 september is in Museum Haarlem de expositie Toondichters uit Haarlem te zien. Er zijn bijzondere documenten tentoongesteld, filmfragmenten, foto s en persoonlijke objecten uit de collecties van beide families. Voor bezoekers zijn er muzikale doe-opdrachten waarin zij actief aan de slag kunnen gaan met kenmerken uit de muziek van Andriessen en De Klerk. De officiële opening is op vrijdag 15 september om uur. Maar er gebeurt meer. De beroemde zoon Louis Andriessen heeft speciaal voor het festival een nieuw orgelwerk gecomponeerd, De goddelijke routine, dat op zaterdag 16 september in première gaat tijdens het openingsconcert om uur in de Kathedrale Basiliek Sint Bavo. Het wordt uitgevoerd door Gonny van der Maten; zij zal het werk de volgende dag nogmaals tijdens een koorconcert in de Sint-Josephkerk uitvoeren en ook nog tijdens het koorconcert op zaterdag 23 september in de Philharmonie. Op zondagavond 17 september is Foto van Albert de Klerk ( ). er in de Grote of Sint-Bavokerk om uur een vesperdienst met muziek van Andriessen en De Klerk, uitgevoerd door het St. Joris Kamerkoor o.l.v. Wouter Verhage en Piet Hulsbos (orgel). Ook de zaterdagmiddagconcerten van 23 en 30 september in de Kathedrale Basiliek Sint Bavo staan geheel in het teken van deze componisten. De Engelse organist Ben Saunders speelt op 23 september orgelwerken van Andriessen en voert met sopraan Francis van Broekhuizen diens liederencyclus Miroir de Peine (1923) uit. Op 30 september klinken geestelijke koor- en orgelwerken en voert Ton van Eck de zelden gespeelde Sinfonia voor orgel van Andriessen uit. Orgel- en zangstudenten van de conservatoria van Rotterdam en Amsterdam werken mee aan een concert op donderdag 28 september in de Sint-Josephkerk met repertoire waaraan zij tijdens een besloten studiedag in die kerk hebben gewerkt. Tijdens het feestelijke slotconcert op dinsdag 3 oktober (20.15 u) in de Philharmonie klinken werken voor orgel en orkest van De Klerk en Miroir de Peine van Andriessen voor sopraan en strijkorkest, uitgevoerd door Geerten van de Wetering en Gonny van der Maten (orgel), Francis van Broekhuizen (sopraan) en Amici della Musica o.l.v. Frank de Groot. Hendrik Andriessen ( ). Festivalboek Ter gelegenheid van het festival schreef musicoloog Willem Jan Cevaal het boek Twee musici in oorlogstijd, over Hendrik Andriessen en Albert de Klerk in een moeilijke periode van hun leven. Een levendig boek vol wetenswaardigheden en anekdotes, met veel fotomateriaal. Okke Dijkhuizen stelde daarbij twee cd s samen met historische opnamen van werken van Andriessen en De Klerk, waarbij De Klerk soms zelf het orgel bespeelt. Deze cd s zijn toegevoegd aan het boek. Lourens Stuifbergen schreef de toelichtingen. Het complete programma is te vinden op waar ook het boek kan worden besteld. Foto: Donemus De Orgelvriend 33

8 Nieuwsgierig naar de rest van de inhoud? Neem een (proef)abonnement of bestel een los nummer op De Proefabonnement van 3 nummers voor slechts 12,50 Of neem een abonnement. Het eerste jaar voor 38,50 daarna 54,(bij betaling via machtiging 1,00 korting) Jaargang 59 nr. 7 septemb er 2017 rgelvriend Interview met Jan Boog aarts Gents retabel-orgel in Elburg Jan Welmers Festival Prijs los numm er 6,99 De Smits-orgel St.-Petrus kerk, Boxtel _Orgelvriend_7 _omslag.indd 1 rgelvriend :50