1 Sterksel afzettingen

Transcriptie

1 1 Sterksel afzettingen 1.1 Algemene lithlgie Geschiedenis De Sterksel afzettingen zijn in grte lijnen een grep van grfkrrelige sedimenten (zand, grind met een paar kleilaagjes) die vrkmen in het zuidelijk deel van Nederland. De naam is als eerste ingeverd dr Znneveld in 1947 (Znneveld, 1947) die nabij Sterksel in Nrd-Brabant in een bring een specifieke mineraalzne nderkende in de zware mineralen. De naam Mineraalzne van Sterksel werd in 1955 pgenmen in een Serie van vier mineraalznes (Dppert en Znneveld, 1955) en in 1957 dr Zagwijn gebruikt vr de naamgeving van een Frmatie (Zagwijn, 1957). In 1958 definieert Znneveld de "Frmatie van Sterksel" (Znneveld, 1958) Afzettingsmedium De Sterkselafzettingen zijn pgebuwd dr de Rijn en Maas (RM). Deze afzettingen markeren nder meer de terugkeer van deze rivieren in de Centrale Slenk na het Tiglien. Bij deze terugkeer heeft de RM een diepe geul in de udere afzettingen geërdeerd. De nderzijde van die geul is mgelijk te beschuwen als een Sequence Bundary (SB). Deze SB heeft de kenmerken van een Frced Regressin SB. Een Frced Regressin is een insnijding die ptreedt ten gevlge van een significante (relatieve) verlaging van de zeespiegel. Een rivier als de Rijn snijdt dan in udere afzettingen diep in en buwt gelijktijdig sterk uit naar buiten. Deze SB is terug te vinden in grte delen van Nederland. Vrts is deze SB mgelijk te crreleren met een SB nderin de Enschede afzettingen. Onder deze laatste SB kmen Harderwijk afzettingen vr die een vermenging vrmen van Ostrivier en RM afzettingen. De Sterksel, die daarna is afgezet, is weer exclusief RM en de Enschede afzettingen weer exclusief Ostrivier afzettingen. Indien er daadwerkelijk sprake is van een zekere synchrniciteit van de Enschede en de Sterksel afzettingen kunnen dezelfde lagere rde SB s binnen de afzettingen te crreleren zijn. Inf@rvde.nl 1 van

2 1.2 Dikte en vrkmen De Sterksel afzettingen kmen vr nder het grtste deel van Nederland. De grtste dikte wrden bereikt in de Centrale Slenk. De kaart in figuur geeft een beeld van de dikte en de ersie die na de afzetting van de Sterksel heeft plaatsgevnden. In de rze kleuren is het deel weergegeven waar ersie dr de Veghel-Maas heeft plaatsgevnden, blauw dr de Urk-Rijn en gren dr de RM- Kreftenheye. De grtste dikte ligt rnd de 60 meter in de mgeving van Eindhven. Diktekaart Sterkselafzettingen Figuur Diktekaart Sterksel met ersievlakken 2 van

3 1.3 Zware mineralen In de zware mineralen assemblages kmt, in tegenstelling tt in de jngere Urk-afzettingen (k RM) nageneg geen augiet f bazaltische hrnblende vr (vulkanische mineralen die gemakkelijk kunnen verweren). Een van de belangrijkste redenen hiervr is mgelijk het niet vrkmen van het Eifelvulkanisme in dit deel van het Negeen. Op basis van magnetstratigrafische gegevens is de aanvang van het vulkanisme in de Eifel te dateren na de Brunhes-Matuyama mpling, 0,78 Ma, en vr het vrkmen van het Rsmalen-interglaciaal (pre-elsterien, 0,48 Ma). De Sterkselafzettingen zijn nder te verdelen in een viertal nderscheidbare zware-mineraal klassen (Dppert en Znneveld, 1955). Deze klassen wrden gebruikt m de Sterkselafzettingen grfweg in te delen en ze ten pzichte van elkaar een relatieve uderdm te geven. De zware mineralen zijn vrnamelijk afkmstig uit de Rijn met een ndergeschikte rl vr de Maas. Lkaal kmt een grtere Maasinvled vr in de afzettingen. In de bring Budel (57E-21) kmt deze grtere Maasinvled vereen met de Mineraalzne van Budel, gelegen nder de Mineraalzne van Wensel (die p haar beurt weer nder de Mineraalzne van Weert ligt) en bven de Mineraalzne van Sterksel. De Mineraalzne van Wensel kan wrden verdeeld in twee subznes (Kaartblad 51w) p basis van de zware mineralen. De indeling is van jng naar ud in nderstaande tabel weergegeven. Zne Naam Opmerkingen MvWe Mineraalzne van Weert Vrnamelijk Rijn- met wat Maasinvled. Bevat vrijwel geen granaat, is fijnzandig, een paar meter dik en nageneg grindls. Het grtste verschil met de MvW is het vrkmen van een paar prcent vulkanische Hrnblende. MvW** Mineraalzne van Wensel MvW* Vrnamelijk Rijn- met wat Maasinvled. Minder stabiel dan de MvSt. Vaak k iets grver dan de MvSt. Bevat saussuriet. Vrnamelijk Rijn- met wat Maasinvled. Minder stabiel dan de MvSt. Iets grver dan de MvSt. Weinig saussuriet MvBu Mineraalzne van Budel Veel Maasinvled, iets stabieler dan de MvSt. Bevat lkaal tt 3% Vgezenhrnblende MvSt Mineraalzne van Sterksel Dit is het stabielste deel van de Sterkselafzettingen met veel Rijn- en een beetje Maasinvled. Er kmt veel melkkwarts vr. In het Gilzerbaangebied is het grind in het nderliggende deel van de I-St* stabieler (meer melkkwarts in het grind) dan het jngere deel. In de nabijheid van Eindhven (KB 51w) wrdt aangegeven dat in de zware mineralen nder een (Bavelienpllen) kleilaag k een stabieler deel vrkmt (meer granaat dan alteriet). Kasse (1988) beschrijft het zware mineraalgehalte van deze afzettingen ver het algemeen als laag (0,19%). De Maas is niet z n grte leverancier van dit srt zware-mineraal bevattende sedimenten klaarblijkelijk. Vlgens Kasse heeft een Sterkselafzetting bij Appelenberg een MvW assciatie nder een MvWe assciatie; er is hier geen MvBu aangetrffen (deze kmt mgelijk alleen vr ten sten van de Feldbiß). Er is wel een kleine Maasinvled in dit sediment te Appelenberg aangetnd dr Kasse. Inf@rvde.nl 3 van

4 De indeling van de sequenties in de tijd is pgenmen in figuur Hierin zijn de verschillende sequenties naast de mineraalznes gezet. Uitgangspunt is het gegeven dat een ijstijd (de even MIS nummers) tt een SB kunnen leiden. Sequenties Mineraalznes Rijn Maas Ost Rijn Augiet MIS 9 MIS 10 MIS 11 Vg2 U3 Urk-II zne MIS 12 MIS 14 MIS 13 Vg1 U2 Alterietzne Augietzne MIS 16 MIS 18 MIS 15 S4 E4 U1 Budel MIS 17 S3 E3 Beilen Mineraalzne Mengzne Mineraalzne's van Wensel/Weert Mineraalzne's van Budel/Wensel MIS 20 MIS 19 S2 E2 Mineraalzne van Sterksel MIS 22 MIS 21 S1 E1 Inf@rvde.nl 4 van

5 1.4 Grind Algemeen Het grve grind, de stenen en de tt 1,5 m grte keien in de Sterkselafzettingen lijken te Gilzerbaan vrnamelijk aangeverd te zijn uit de Ardennen dr de Maas. Kasse stelt dat het zeer wel mgelijk is dat er maar een kleine (maar wel zware-mineraal leverende) Rijninvled t..v. de Maasinvled was. In de MvW en MvWe heeft hij Vgezenhrnblende aangetrffen. Bij Gilzerbaan (Tilburg) zijn er in deze afzettingen grte stenen gevnden, één van 50 cm drsnee, ngeveer 70 kil zwaar en naar verluidt één van 80 cm met een gewicht bven de 250 kil. Uit de zandwinput bij Gilze is er een gevnden van 1,5 meter drsnee, met gewicht bven de tn. Bij de aanleg van een pel in het Gilzerbaan-gebied is een grte heveelheid van deze stenen ( cm in drsnede) gevnden. Het betrf vral blauwgrijze kwartsieten en zandstenen. Hiernaast zijn grte brkken melkkwarts aangetrffen. Gemiddeld is ngeveer een steen per 2500 m3 zand gevnden Midden-Brabant Het dr Kasse getelde grind uit Bavel (Kasse, 1988) is vergelijkbaar met de nderzijde van de grindreeks bij Gilzerbaan en is hiermee uder dan de grinden die te Gilzerbaan aan de ppervlakte liggen. Tussen Steensel en Baarscht is de Sterkselrivier ingesneden in de Tegelenafzettingen met aan tp van de Sterkselafzettingen een steenlaag met grte blkken (tt 2 tn zwaar). Blkken zijn k aangetrffen p het Kempisch Hg in greven bij Steensel en Eersel en in greve Maarn in Utrecht. In de dalhelling van de Grte Beerze (X=143/Y=382) kmen k keien vr. Maarn is een verhaal apart. Hier kmt een afzetting vr die tt de Sterkselafzettingen gerekend zu kunnen wrden met nietemin een menging van Scandinavische zwerfkeien (grte) en zuidelijke zwerfkeien. Dit wijst mgelijk p vermenging van de Sterksel en de Ostrivierafzettingen. Mgelijk slt het ijs in het nrden de Nrdzee hermetisch af waardr er een grt binnenmeer (het Kanaal brak mgelijk pas dr in het Elsterien) aanwezig was waarin ijsschtsen (mgelijk transprtmiddel van keien) rnddbberden Reeshf Zeer vermeldenswaardig is de vndst van hekige basalt (10-15 cm) en hekige slakken (10-15 cm) in 1½-2 meter diepe sleuven (NAP ±6) nabij het Statin Reeshf (in aanbuw) te Tilburg. Vulkanisch materiaal in pleistcene Maas-afzettingen kan in Nederland uit de Eifel f het Zevengebergte kmen, maar de datering van het udste kwartaire vulkanisme in die regi is ± 0,6 Ma. Vrts is mgelijk nrdelijke vuursteen aangetrffen in situ. Inf@rvde.nl 5 van

6 1.4.4 Gilzerbaangebied In de pmpput D21n bevindt zich in het grind een grtere Maasinvled tusen de +1 en -5 [m+nap]. De grindtellingen in het Gilzerbaangebied in Midden-Brabant kunnen als typelkaliteit gegeven wrden vr de Sterksel afzettingen. Hier is ged te zien dat een aantal mnsters (aan de nderzijde van de grafiek p de vlgende pagina) een hg gehalte aan Melkkwarts hebben, meer dan 60%. Het betreft mnsters die f aan de ppervlakte gelegen zijn aan de meest westelijke grens van het verspreidingsgebied van de Sterkselafzettingen (Drst-zuid, Rijen (Wijckermeer)) f p de diepste vrkmens van de Sterksel afzettingen in de bringen D36, D21n en D27n in het Gilzerbaangebied, nabij Tilburg. Deze mnsters vallen ver hetalgemeen in de MvSt. De vndsten uit de Reeshf behren bijvrbeeld tt deze klasse (punt Witbrand). Daarbven ligt een reeks mnsters met een lager melkkwartsgehalte en meer restgesteente. Dit laatste kan wijzen p meer insnijding van de RM in de Ardennen ten gevlge van een verlaging van de ersiebasis dr een zeespiegeldaling (ijstijd). Aan de tp van de Sterksel afzettingen lijkt het kwartsgehalte weer p te lpen tt bven de 40%. In de figuur is de cdering aan de linkerzijde van de grafiek het mnsternummer met aan het eind de diepte van de mnstername ten pzichte van maaiveld. Inf@rvde.nl 6 van

7 0% 20% 40% 60% 80% 100% D21 12/13 D21 17/18 D21 8/9 D21 10/11 D21 11/12 D21 6/7 D21 9/10 D21 13/14 D21 14/15 D21 15/16 SON 3/4 D21 1/2 WARANDE D21 3/4 D21 2/3 Drst nrd Witbrand D21 5/6 D36 3/4 Krnven D36 2/3 Grijze Kei Riels laag POEL 2 D36 6/7 D36 9/10 D36 5/6 D42 1/2 Melkkwarts Restkwarts Vuursteen Kristallijn Lydiet Overig D36 7/8 D36 8/9 WIJCKERMEER Drst zuid D36 11/12 D36 10/11 Figuur Grindtellingen Sterksel afzettingen nabij Tilburg. Inf@rvde.nl 7 van

8 2 Standaardbring en sequenties 2.1 Algemeen In de Sterkselafzettingen is een viertal grte fine-up sequenties nderkend, gescheiden dr reginaal belangrijke SB's. 2.2 Centrale Slenk S1 De nderste sequentie (S1) is een niet al te vaak aangetrffen reeks zanden en kleien met lkaal veenlagen. Ze behren tt afzettingen zals die zijn aangetrffen nabij Bavel. In kleilagen nabij Bavel heeft Kasse (Kasse, 1988) nder andere een magnetchrn nderkend. Deze heeft hij gedateerd p Jaramill. Hiervan uitgaande zu er al een Rijnafzetting in West-Brabant aanwezig meten zijn (0,98 Ma ud) vr de insnijding ten gevlge van de eerste Inian-zeespiegeldaling (0,91 Ma ud). Er is hierdr een serieuze mgelijkheid dat de mpling bij Bavel het Olduvai betreft, zie de lkatie Bavel p deze website. Vlgens de datering van Wrnardt (Wrnardt, 1999) ligt een 3-rde SB die de aanvang van het Inian markeert p ngeveer 0,9 Ma. Dit zu de nderzijde van de S1 meten zijn. Op het prfiel ZONW1 is deze SB aangegeven met een dikke rde lijn, zie figuur 2.1. De S1 bestaat hier uit een hetergene serie grve zanden en kleien. In bring 45B-109 (Lith, prfiel ZONW 1) kmt deze kleiige tp vereen met het Waardenburg-interglaciaal. In deze Waardenburg gedateerde kleien kmt ng een tertiair relict in het pllenbeeld vr: Eucmmia. Dit relict wrdt in jngere interglacialen niet meer aangetrffen. De indeling van het tijdvak is hiermee gebaseerd p de inzichten van Zagwijn (Zagwijn et al., 1971). Inf@rvde.nl 8 van

9 45C A-98 51A-43,1 51B-61 51E-p405 51G-2 51G E-76 57F-34 58D-27758D GH-135 NB-05 Vught Kampina Oirscht Sn Lieshut Nuenen Aalsterweg Sterksel Weert Heel Herten Herkenbsch Rurich Grind Grf zand, grindig Matig fijn-matig grf zand Fijn zand Klei Veen w Schelpen MIS 5e ξ MIS 9 st MIS 10 MIS 11 MIS 12 MIS 13? ξ ξ ξ ξ ξ ξ ξ S4 ξ ξ ξ ξ ξ ξ ξ Vg T4 S1 T4 S3 S2 T4 T3 T2 T4 T2 Vg T3 Figuur 2.1. Detail prfiel ZONW1 Inf@rvde.nl 9 van

10 2.2.2 S2 De tweede sequentie (S2) bestaat uit een grve nderzijde en een lkaal kleiige tp. De zware mineralen wrden gekenmerkt dr de Mineraalzne van Sterksel, het udste deel van de Sterksel afzettingen. In bring D27n, gemaakt in 2005, waarin nadruk is gelegd p de lithlgie van.a. de Sterksel-afzettingen kan ver de S2 het vlgende wrden pgemerkt. De sequentie is hier een 11 meter dikke fine-up met nderin glimmerrijk fijn zand met weinig kalk en grind. De klei bvenin de S2 is erg plastisch en xydeert bruingren. Vrts is de klei glimmerls. In de D27n bestaat deze sequentie uit een aantal kleinere fine-ups. Deze zijn 2 tt 5 meter dik en bestaan uit glimmerhudende en grindhudende grvere zanden. Onderin bereikt het grind afmetingen tt 4 cm. De kleiige afzettingen zijn in 45B-109 (Lith) gedateerd p het Westerhveninterglaciaal, te crreleren met MIS 19. Het Westerhven interglaciaal is vr het eerst beschreven dr Zagwijn (Zagwijn en Znneveld, 1956). Dit interglaciaal ligt vlgens de δ 13 C curve net na de Brunhes/Matuyama magnetchrn. Deze laatste is gedateerd p 0,78 Ma. De nderliggende grvere afzettingen kunnen dan mgelijk gecrreleerd wrden met MIS 20. De leeftijd vr deze sequentie ligt dan p 0,81-0,78 Ma. De kleiige tp is nabij Tilburg mgelijk aanwezig als pvulling van een rivierarm. Deze Rijn/Maas riviervlakte was hier circa 6 km breed met een kleiig hart van 1 km breedte. Dit maakt deze rivier in grtte vergelijkbaar met de huidige Rijn/Maas. Langs de Maas is het Pietersberg-I terras uder gedateerd dan de Brunhes/Matuyama vergang (van den Berg, 1996). Hiernder liggen ng drie terrassen, Geertruid-I, II en III. Onderin een van de Geertruidterrassen is een intact blk zand in de grindafzettingen gevnden. Dit zu kunnen wijzen p een bevrren en daarpvlgend transprt van een zandige ndergrnd. Dit blk zand is vervlgens vastgelegd in het terras als een herkenbaar geheel. Dit zu wijzen p permafrst in de zandlaag tijdens transprt (Rutten,1956) S3 De derde sequentie (S3) bestaat uit een grve nderzijde en een kleiige tp. In bring D27n is deze sequentie van een vijftal meter dik. Ze is hier glbaal een fine-up met bvenin een zeer hge Thrium/Kalium verhuding hetgeen wijst p intense verwering van kleimineralen (en daarmee uitlging van kalium). Dit zu te crreleren zijn met bdemvrmende prcessen in een gematigd warm klimaat. De sequentie bestaat uit glimmerhudende zanden. Ze bevat relatief weinig grind met een RM signatuur. Inf@rvde.nl 10 van

11 2.2.4 S4 In de vierde sequentie (S4) verandert er iets fundamenteels in de aanver: de Maasinvled wrdt grter. Lkaal kmt in het grind zelfs Maasdminantie vr. In D21n ligt deze zne rnd NAP. Bvenin deze zne is in de zware mineralen de Mineraalzne van Wensel nderkend. Indien deze Maaskarakteristiek ntbreekt wrdt de vergang van de Mineraalzne van Sterksel naar de Mineraalzne van Wensel gekenmerkt dr een tename van het percentage aan Restkwarts. Gezien de leeftijd van de nderliggende sequenties kan deze sequentie vereen kmen met MIS 16 (grve deel nderin) en MIS 15 (het kleiige deel bvenin). Onder Tilburg wrden lkaal stenen en blkken aangetrffen in deze S4. In de D27n bestaat de sequentie uit een viertal dunne fine-ups van 2-3 meter dik. Bvenin kmt meer klei vr dan nderin, nderin kmen grijsgekleurde grve (tt 7 cm) grinden vr met Maasinvled, bvenin wrden fssiele zaden aangetrffen. De sequentie is hier extreem grindrijk en glimmerarm. De Budel-Maas lijkt vrnamelijk aan de westzijde van de Centrale Slenk vr te kmen. RM afzettingen nder Nrd-Hlland bven de BB-SB wrden tt de S3 gerekend p basis van hun relatieve ligging ten pzichte van de U1 daar weer bven. De S3 kmt mgelijk ng vr tt in de kp van Nrd-Hlland. De nderzijde zu kunnen wrden gecrreleerd met het Dn-glaciaal, MIS 16, het bvenste kleiige deel met het Rsmalen interglaciaal. De tp wrdt gemarkeerd dr het verlaten dr de Rijn van de Centrale Slenk en het daarpvlgende ntstaan van Frmatie van Urk (het augietrijke deelvan de Urkfrmatie). In de Frmatie van Sterksel kmen geen hge augietpercentages vr. Dit stelt de bvengrens vr de afzetting p ngeveer 0,6 Ma, de aanvang van het kwartaire Eiffelvulkanisme (.a. Benigk, 1978). 2.3 Detailprfiel D27n Op de vlgende pagina is een detail pgenmen (figuur 2.2) van bring d27n in het Gilzerbaangebied. Hierin zijn de S2, S3 en S4 sequentie van de Sterksel afzettingen ged te nderscheiden. In een bring in Den Bsch (45C-melkfabriek) kmt p de hgte van het Rsmalen-interglaciaal (MIS 15) witte klei (kalk?) vr. Dit zu kunnen wijzen p meraskleien. In de D27n wrden deze zanden en kleiige zanden gekenmerkt dr bnter grind dan de nderliggende S3 en het lkaal vrkmen van kalkstructuren (schelpen?). Inf@rvde.nl 11 van

12 Nu S4 S3 S Bring D27n X 130,3 Gebrd augustus 2005 Y 395,9 Z +14 [m+nap] NAP Lithlgie Glimmer Hutrest Schelpen Grind Glaucn Kalk Opmerkingen Maaiveld wmvzv wmvzv wmvzv wmvzv wmvzv wmvzv zand zand humeus zand kleiig zand lydiet, restgesteente licht kleiig zand melkkwarts 2 cm zeer licht kleiig zand matig fijn zand? kalkstructuur, humeuze kleiballen zand bnt grind, humeuze kleiballen kleiig zand lydiet zeer grf zand Grindmnster, 1 zaadje met ribben (Vitis) kleiig grf zand Maasgrind (duidelijk pyrietgat) 4 cm kleiballen grf zand maasgrind, paar kleiballen zeer grf zand rijn en maasgrind grf zand melkkwarts, vuursteen, maasgrind, veel kleiballen zeer grf zand? 7 cm grind, klein granietje met veel veldspaat, windlak, grind met veel putten, sterk verweerd grf zand 5 cm grind grf zand 5 cm grind, matig veel beige kleiballen matig grf zand 2 cm gind, grijs, veel humeuze kleiballen, grind sterk verweerd kleiig zand 1 cm grind, rijn en maas, vuursteen, veel kleiballen zand meer rijn dan maasgrind, kleiballen grf zand paar kleiballen matig grf zand weinig kleiballen zand hmgeen zand zand hmgeen zand grf zand rijn grind zand rijn grind matig grf zand rijn grind grf zand grf zand matig veel kleiballen grf zand ijzerplaatjes matig grf zand grf zand 4 cm grind, veel kleiballen zand kleiballetjes BB grf zand 2 cm grind, veel kleiballen

13 2.4 Maalbeek In Greve Maalbeek, 58E-4 (Lapperre, 1995), nabij Belfeld, is een serie grve afzettingen gevnden uit de Sterksel-Frmatie. Deze zijn in meerdere pzichten van belang. Het lijkt er p dat de afzettingen uit de mineraalzne van Weert kmen (de S4) hewel grind en zware mineralen geen eenduidige bepaling telieten. Dat zu kunnen betekenen dat de nauwkeurige (meterschaal) lithlgische beschrijving zuden kunnen "passen" in de grafiek van Lisiecki. De fit is ged te nemen in het tijdvak MIS 16 - MIS 15. De vergrvingen in de greve kmen ged vereen met de veranderingen in de Curve.. Dat zu dan weer impliceren dat dit deel van de Peelhrst een MIS 15 tp heeft p 48 [m+nap], de tp van de afzettingen in deze Greve Maalbeek, en mgelijk een flinke pheffing heeft gekend na de afzetting van de MIS 16 afzettingen hier. Deze sequentie gaat in het sten van de Centrale Slenk naar bven te ver in afzettingen van de Veghelfrmatie. Nabij Maalbeek heeft de Veghel een meter diepe riviervlakte uitgesleten in de Sterksel, Tegelen en Kiezellietafzettingen ter plekke. Deze insnijding (aan de stzijde van de Peelhrst) pstdateert dus de MIS 15. In de bvenste dr Lapperre beschreven unit kmt vrts een aantal sterk verweerde kleibrkjes vr met een witte kleur (mgelijk kaliniet). Ok dit zu kunnen wijzen p MIS 15 (Rsmalen interglaciaal). Aan de tp van hun unit 2 (p 45,5 meter) kmen zgenaamde cnvlute structuren vr. Miisschien is dit cryturbatie ten gevlge van het kudste deel van MIS 16 p 630 Ka. Op de figuur is te zien dat hier de ligging van de SB's redelijk ged de mslagpunten in de Curve vlgen. Inf@rvde.nl 13 van

14 3 Reginale bijznderheden 3.1 Algemeen In Midden-Nederland (KB 39) wrden in deze Sterkselafzettingen grtere plantenresten beschreven. In de zanden wrden in Utrecht (KB 31) veel kleilagen aangetrffen van minder dan 1 meter dik. De Sterkselafzettingen kmen aan de ppervlakte rnd Tilburg. Ze verdikt bij diverse breuken. Ze bereikt dikten tt 60 meter in de Centrale Slenk. Bij Steensel kmt de MvBu, mgelijk (nduidelijk) 40 meter bven de II-T vr ten zuiden van Feldbiß, een verfijning (de MvBu?) is in deze regi veral rnd de 37/40 m [-NAP] te vinden. Te Haastrecht 38B-154 zijn (Bavelien?) kleien aangetrffen in Sterkselafzettingen die aan de tp werden afgeslten dr een windkanter. Te Baarle-Nassau kmt een 6 m dik pakket zeer grindrijk zand vr p een vr Sterkselafzettingen nlgische plaats. Dit zu dan het enige verschijnen in deze mgeving zijn van Sterkselafzettingen p een hggelegen Tegelen blk). Bring 50H-2 heeft hetzelfde verschijnsel met een grindrijke Tegelen f Sterkselafzetting. Heel nabij ligt hier het ven de Halve Maan met grind p de bdem (samenstelling nbekend). Bring 50H- 125 heeft eveneens p dit niveau grind. In Zuid-Limburg wrden lkaal de afzettingen van Hgcruts gevnden.dit zijn pvallend grve zanden met zeer veel vuursteen (ngerld) met een mgerekend kwartsgehalte van 60%. Her en der is de indruk dat dit periglaciaal gerelateerde afzettingen zijn (Kaartblad 62). De dikte is maximaal 8 meter. Het is mgelijk een lkaal-rivierafzetting (bijvrbeeld van de Wrm f de Geul). De chrnlgisch hgste ligging is p de Afzettingen van Valkenburg (NB: nbekend welk terrasniveau exact!!!). Uit het verlp van de pheffingssnelheid van de Maas- en de Rijn terrassen (zie de figuur 3.1) blijkt dat de meest intense tectniek plaatsvnd tussen de 0,5 en de 1,0 Ma. Inf@rvde.nl 14 van

15 Terrassen Rijn en Maas Hgteligging Rijnterrassen Hgteligging Maasterrassen Opheffingssnelheid Rijndal bij Keulen Hgteligging in m+nap Opheffing in cm/ky Opheffingssnelheid Maasdal bij Maastricht ,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 Leeftijd in Ma Figuur 3.1 Opheffingssnelheid Maas en Rijnterrassen in het Pleistceen. Het is mgelijk dat de pheffing van de Ardennen en de Eifel versnelde dr de pbuw van een "magmadme" in de ndergrnd. Nadat dit als vulkanisme een uitweg vnd (het Eifelvulkanisme) nam de pheffing weer sterk af. Dat datering van de eerste grtschalige vulkaanuitbarstingen is daarmee van belang vr de tectniek van zuidst Nederland alsmede vr de aanvang van het vrkmen van grte heveelheden vulkanische mineralen in de zware-mineraal assemblages van, met name, de Rijn. Dit laatste definieert de U2 en de U3 (zie Urk-afzettingen). Een en ander is meer exact te dateren p 0,57 Ma. NB: een verdere nderbuwing van de Maas- en Rijnterrassen in het daarvr bedelde hfdstuk. Inf@rvde.nl 15 van

16 3.2 Pietersberg-3 terras Een bijzndere vermelding is er vr het P-3 terras, een Maasterras (Pietersberg-3), te dateren na de Brunhes/Matuyama magnetchrn, wat nder andere gekenmerkt wrdt dr het vrkmen van de grte blkken. Dit terras heeft vrts als kenmerk dat het zich uitstrekt tt ver vrbij de grenzen van de Centrale Slenk (figuur 3.2). Hiermee heeft ze dezelfde karakteristieken als de S3. In Belgie zijn dit de grindig-zandige ndergrnden van de Centrale Kempen, een drg (weinig afwatering) en vedselarm gebied. Op het Pietersbergprfiel prfiel is te zien dat de afzettingen grf zijn in het zuidsten en fijner wrden naar het nrdwesten te (figuur 3.3). Op de facieskaart kmt dit beeld k duidelijk naar vren. Waarm er dergelijke grte blkken (.a. Revinienkwartsieten uit de Ardennen) in vrkmen is nduidelijk. Mgelijk zijn deze ververd in ijschtsen. Ze zijn eigenlijk te grt vr fluviatiel transprt ver zulke grte afstanden. Een therie kan zijn dat ten tijde van de Dnijstijd (MIS 16) de Nrdzee aan de nrdelijke zijde dr het ijs werd afgeslten. Hierdr ntstnd er ten zuiden van het ijs in de ten ng afgeslten zuidelijke Nrdzee een (zetwater) meer van smeltwater. Hierin knden ijsschtsen rnddbberen die de blkken als Ice Raft Debris (IRD) knden verspreiden. Hierna brak de landbrug tussen Frankrijk en Engeland dr en liep het meer leeg. x x x Facies tijdens MIS 18 in de Sterksel afzettingen (S3) Rijn HT-IV f MT Grind Grf, grindig zand Zand Maas P-3 Figuur 3.2 Verspreiding en lithlgie P-3 terras Inf@rvde.nl 16 van

17 50B-214 Bel 3w-42 Bel 8e-26 Bel 9w-117 Bel 9e-30 57A-43 Bel 17w-110 Bel 17e-107 Bel 17e-173 Bel 17e-201 Bel 26w-218 Bel 26w-223 Bel 26e-192 Pietersberg Ulvenhut Bel 3w-55 Bel 9e-175 Bel 17w-109 P-1 Terras 18 met Blkken Arendnk Bel 17e-186 Mis 112 NW Pietersberg Pietersbergterras 92 Pietersberg Rupelien 66 MPB d > 80 m DN-10? Ml? B S BB 28 y Bm T DN T DN MMU O/Rij -18 T1-20 y PPB -30 y y -32 y y MPB -34 y y -36 y y Ligging prfiel -38 y y Figuur 3.3 Pietersberg-3 prfiel DN 10 ZO 4 Flra en Fauna Nabij Rtterdam (KB 38w) wrdt een uitgebreide kleilaag beschreven met een typische Bavelienassciatie p ca. 30 meter diepte nderin de I-St. Een van de kenmerken is het vrkmen van veel Tsuga (ver het algemeen >10%, lkaal tt 28%). De plant Tsuga (Hemlckspar) hudt niet erg van van drgte en kude winters. Hiermee kan ze een klimaatwijzing geven. Vergelijkbare kleilagen liggen mgelijk k nderin de I-Ens (bring 19E-85 Scharwude), net nder de Hattem-lagen. NB: het Bavelien-interglaciaal is mgelijk een van de langste interglacialen van het Pleistceen, samen met Hlsteinien, Waalien en Tiglien. Dit staat mgelijk in verband met het verschijnen van tertiaire relicten in de faunabeelden van het Bavelien. Deze hadden nu de tijd m terug te keren in Nrd-West Eurpa. In dit Bavelien-interglaciaal vindt tevens het Jaramill-event plaats (nrmal plarity binnen de reversed Matuyama peride). Vreg-Pleistcene pllen zijn tevens aangetrffen nder Amsterdam (brder de Ruiter, mndeling) p 100 meter diepte. Inf@rvde.nl 17 van

18 5 Referenties 5.1 Algemeen Benigk, W Gliederung der altquartären Ablagerungen in der Niederrheinischen Bucht. Frtschritte in der Gelgie vn Rheinland und Westfalen 28: Dppert, J.W.Chr. & J.I.S. Znneveld 1955 Over de stratigrafie van het fluviatiele Pleistceen in West Nederland en Nrd- Brabant Meded. Gel. Stichting, N.S. 8: 13 Gibbard, P.L Glbal chrnstratigraphical crrelatin table fr the last 2,7 My University f Cambridge Kasse, K Early-Pleistcene tidal and fluviatile envirnments in the Suthern-Netherlands and Nrthern- Belgium Thesis, Free University, Amsterdam Klstermann, J Das Quartär der Niederrheinischen Bucht. Gelgisches Landesamt Nrdrhein- Westfalen, Krefeld. Lapperre R.E., Smit H.M.C Hydrgelgisch nderzek naar de frmaties van Sterksel en Tegelen in de Greve Maalbeek te Belfeld Intern rapprt LUW/RGD Lisiecki, L. E., and M. E. Raym 2005 A Pli-Pleistcene stack f 57 glbally distributed benthic d18o recrds Paleceangraphy, di: /2004pa Rutten, M.G Sand "pebble" at the base f pleistcene Maas gravel Gelgie en Mijnbuw, 18e jaargang pp 30 Wrnardt W.W 1999 Revisin f Sequences bundaries and Maximum Flding Surfaces:Jurassic t Recent Paper at the Offshre Technlgy Cnference held in Hustn, Texas, 3-6 May 1999 Zagwijn, W.H Znneveld J.I.S The interglacial f Westerhven Gelgie en Mijnbuw, 18e jaargang pp 37 Zagwijn, W.H 1957 Vegetatin, climate and time-crrelatins in the early Pleistcene f Eurpe. Gelgie en Mijnbuw Nieuwe Serie 19: Zagwijn, W.H van Mntfrans H.M., Zandstra J.G Subdivisin f the Crmerian in the Netherlands; pllenanalysis, palaemagnetism and sedimentary petrlgy Gelgie en Mijnbuw 50: pp Zagwijn, W.H de Jng J Die interglaciale vn Bavel und Leerdam und ihre stratigraphische Stellung im Niederländischen Früh-Pleistzän Meded. Rijks Gel. Dienst 37-3 pp Inf@rvde.nl 18 van

19 Zagwijn, W.H An utline f the Quaternary stratigraphy f the Netherlands. Znneveld, J.I.S Het kwartair van het Peelgebied en naaste mgeving. Een sedimentpetrlgische studie. Znneveld, J.I.S River Terraces and Quaternary Chrnlgy in the Netherlands. Gelgie en Mijnbuw 64: Mededelingen Gelgische Stichting, Serie C-VI-3: Gelgie & Mijnbuw N.S. 19: 277. Znneveld, J.I.S Lith-stratigrafische eenheden in het Nederlandse Pleistceen. Mededelingen van de Gelgische Stichting, Nieuwe Serie 12: Kaartbladen RGD Bisschps, J.H Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Eindhven Ost (51) Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Bisschps J.H., Brertjes J.P, Dbma W Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Eindhven West (51W) Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Bisschps, J.H Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Utrecht (31) De Grt, T.A.M Telichting bij de Gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Heerenveen (11w en 11) Hageman, B.P Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Geree-Overflakkee (43w) Kuyl, O.S Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Heerlen (62 en 62) NITG-TNO 2001 Telichtingen bij de kaartbladen XIII en XIV Breda- Valkenswaard en Oss-Rermnd Ter Wee, M.W Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Sneek (10w en 10) Ter Wee, M.W Telichting bij de Gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Emmen (17w en 17) Ter Wee, M.W Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Steenwijk (16) Van de Meene, E.A Telichting bij de Gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Arnhem (40 st) Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Gelgische Atlas van de Diepe Ondergrnd van Nederland, Utrecht Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Van den Trn J.C Telichting bij de Gelgische kaart van Gelgische Stichting, Haarlem Inf@rvde.nl 19 van

20 Nederland 1:50000, blad Venl-west (52 w) Van Rummelen F.F.F.E. Van Rummelen F.F.F.E. Van Rummelen F.F.F.E. Van Rummelen F.F.F.E. Van Staalduinen C.J Telichtingen bij de Gelgische Kaart van Nederland 1:50000, bladen Zeeuws-Vlaanderen west en st (54 /44 w en 54/44) 1970 Telichtingen bij de Gelgische Kaart van Nederland 1:50000, blad Schuwen-Duiveland (42 en 42w) 1972 Telichtingen bij de Gelgische Kaart van Nederland 1:50000, blad Walcheren (48w) 1978 Telichtingen bij de Gelgische Kaart van Nederland 1:50000, blad Beveland (48) 1979 Telichtingen bij de Gelgische Kaart van Nederland 1:50000, blad Rtterdan West (37w) Gelgische Stichting Haarlem Rijks Gelgische Dienst,Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Verbraeck, A Telichtingen bij de gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Tiel (39w en 39) Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Verbraeck A., Bisschps J.H Westerhf, W.E.,de Mulder, E.F.J., de Gans, W Telichtingen bij de Gelgische Kaart van Nederland 1:50000, blad Willemstad Ost (43) 1988 Telichting bij de Gelgische kaart van Nederland 1:50000, blad Alkmaar (19 en 19w) Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Rijks Gelgische Dienst, Haarlem Zagwijn W.H., Van Staalduinen 1975 Telichting bij de gelgische kaart van Nederland Rijks Gelgische Dienst Inf@rvde.nl 20 van