VERNIEUWING. beroepsgerichte. programma svmbo. Tussenevaluatie vernieuwing beroepsgerichte programma s juli 2015 Jacqueline Kerkhoffs en Rob Abbenhuis

Transcriptie

1 Tussenevaluatie vernieuwing programma s juli 2015 Jacqueline Kerkhoffs en Rob Abbenhuis

2 Inhoudsopgave Voorwoord 2 Inleiding 3 1. De nieuwe programma s in het vmbo Inhoud en structuur Van examenprogramma naar onderwijsprogramma Organisatie van het onderwijs Onderwijstijd Beroepsgerichte keuzevakken Loopbaanoriëntatie en begeleiding Examinering Administratie: schooladministratiepakketten Lesmateriaal Inventaris Conclusies en adviezen Ervaringen met de profielen Algemeen Bouwen, wonen en interieur (BWI) Dienstverlening en producten (D&P) Economie en ondernemen (E&O) Groen Horeca, Bakkerij en Recreatie (HBR) Maritiem en Techniek (MaT) Mobiliteit en transport (M&T) Media, vormgeving en ICT (MVI) Produceren, installeren en energie (PIE) Zorg en Welzijn (Z&W) Voorlopige conclusie Professionalisering van docenten en bevoegdheden Eerste na-en bijscholing tijdens de pilot Behoefte aan na- bijscholing op basis van de nieuwe profielen Bevoegdheden Initiële opleidingen Overleg lerarenopleidingen Professionalisering schoolleiding en bestuurders Conclusies en adviezen Informatie en communicatie over de vernieuwing Website Nieuwsbrief Bijeenkomsten Rol van platforms Nulmeting Conclusies en adviezen 43 Bijlagen 44 1

3 Voorwoord Op dit moment wordt er op allerlei fronten hard gewerkt aan het nieuwe () vmbo. De conceptexamenprogramma s zijn beschikbaar, syllabi zijn in ontwikkeling, pilotscholen vertalen de examenprogramma s in onderwijs, uitgevers ontwikkelen lesmateriaal en de eerste pilot CSPE s zijn afgenomen. De structuur van profielvakken en keuzevakken is door het scholenveld goed ontvangen. Gesteld mag worden dat docenten programma s en hun leidinggevenden op vmbo-scholen weten wat er op ze afkomt. Veel, heel veel scholen bereiden zich voor op de invoering van de nieuwe examenprogramma s in augustus 2016, zo blijkt uit de talloze vragen en verzoeken om even mee te denken van scholen en de grote opkomst tijdens zowel regionale voorlichtingsbijeenkomsten als activiteiten van de verschillende platforms profielen 1 en uit de in mei 2015 gehouden nulmeting. 82% van de 1028 respondenten geeft aan op 1 augustus 2016 het nieuwe vmbo in te kunnen voeren. Scholen denken constructief mee, niet alleen de pilotscholen, ook vele andere scholen. Een enkele keer klaagt er iemand dat het wel heel erg snel gaat allemaal, maar tot nu toe heeft niemand de publiciteit gezocht om te vertellen dat dat wat bedacht en ontwikkeld is onzin is. Probleem is wel dat bestuurders in het VO moeilijk te interesseren zijn voor de ontwikkelingen in het vmbo. De invoering van het nieuwe vmbo omvat meer dan alleen actualisering van vakinhouden. Hierop is regie vanuit directie en bestuur noodzakelijk. Daarnaast verdient het vmbo meer aandacht van bestuurders in het onderwijs. Pilotscholen zijn allemaal blij dat ze als pilot mee mogen doen, en geven aan dat er naar hen geluisterd wordt. Natuurlijk zijn er ook wensen en kritische kanttekeningen, maar zij geven geen aanleiding tot een volledige andere denk- en ontwikkellijn. Voor u ligt de tussenevaluatie van het project vernieuwing programma s vmbo dat in het najaar van 2011 is gestart. Op 28 pilotscholen zijn aan het eind van het schooljaar diploma s uitgereikt aan leerlingen die als eerste een nieuw beroepsgericht programma hebben doorlopen en daarin examen hebben gedaan. Het wetsvoorstel nieuwe profielen, dat ten grondslag ligt aan de implementatie van de nieuwe examenprogramma s wordt na het zomerreces behandeld in de Tweede Kamer. Halverwege het invoeringstraject is een goed moment om een tussenevaluatie uit te brengen. In deze tussenevaluatie kijken we terug op de periode vanaf november 2011 tot juni 2015 en met name de afgelopen twee pilotjaren, bespreken we de ervaringen van de pilotscholen en andere betrokkenen op hoofdlijnen en geven we in meer concluderende zin aan wat dat betekent/moet betekenen voor de komende periode van ontwikkeling en implementatie van deze programma s. Als alles volgens plan verloopt worden de examenprogramma s vastgesteld in het vroege voorjaar van 2016 (februari/maart) en starten de meeste vmbo-scholen in augustus 2016 met de nieuwe programma s. De implementatiesnelheid van de invoering van profielen in het vmbo ligt erg hoog, zeker in vergelijking met vernieuwingstrajecten in havo en vwo, maar het is een snelheid die past bij het vmbo. Rob Abbenhuis en Jacqueline Kerkhoffs projectleiding 1 Elk beroepsgericht afdelingsprogramma kende een platform waarin docenten georganiseerd zijn. Veel afdelingsplatforms zijn de afgelopen jaren omgevormd tot profielplatform, een aantal hebben andere keuzes gemaakt of zitten nog midden in een fusieproces. Een overzicht van alle platforms staat in bijlage 1. De platforms werken samen in de Stichting Platforms VMBO (SPV) 2

4 Inleiding Bij de start van het project vernieuwing programma s vmbo in 2011 is een groep scholen van meet af aan betrokken als klankbordscholen. Zij gaven vanaf het begin feedback op tussenproducten maar konden de eerste jaren uiteraard nog geen onderwijs geven op basis van nieuwe programma s. Met ingang van schooljaar zijn de eerste klankbordscholen pilotscholen geworden en hebben nieuwe scholen de rol van klankbordschool op zich genomen. Pilotscholen geven het onderwijs vorm op basis van de op dat moment ontwikkelde conceptexamenprogramma s voor de vakken in het vmbo. We zijn nu bijna twee jaar verder en het eerste cohort leerlingen dat op basis van de nieuwe programma s is opgeleid, en daarmee ook de pilotscholen, heeft een eerste hele cyclus doorlopen en examen gedaan. In de periode maart/mei 2015 zijn de eerste pilot CSPE s afgenomen die bij de nieuwe programma s ontwikkeld zijn. Het is goed hier op te merken dat de profielen Produceren, installeren en energie (PIE), Bouwen, wonen en interieur (BWI), Mobiliteit en transport (M&T), Zorg en welzijn (Z&W), Economie en ondernemen (E&O) en Horeca, bakkerij en recreatie (HBR) in het kader van de pilot een hele cyclus, van twee jaar, hebben doorlopen. Drie andere profielen, te weten Media, vormgeving en ICT (MVI), Dienstverlening en producten (D&P) en Groen (Groen), zijn een jaar later (augustus 2014) met de pilot begonnen en sluiten op dit moment hun eerste pilotjaar af. Zij zijn dus op de helft van de eerste cyclus. Het eerste cohort pilotleerlingen van deze profielen heeft de pilot nog niet afgerond als de beslissing over de invoering van profielen in het vmbo genomen wordt. Het profiel Maritiem en techniek neemt een bijzondere positie in. Dit profiel is in het schooljaar met de scholen die het profiel aan mogen bieden ontwikkeld. De pilot Maritiem en techniek gaat in augustus 2015 van start, maar valt, omdat het om een bijzonder profiel gaat dat maar op een zeer beperkt aantal scholen aangeboden mag worden, verder buiten de scoop van het project. Ten opzichte van de huidige situatie (juni 2015) zijn er een aantal vernieuwingen voorgesteld in de examenprogramma s vmbo: Er ligt een nieuwe structuur. Deze structuur biedt mogelijkheden om de inhoud van het onderwijs aan te passen aan de individuele leerling en/of de regionale situatie waarin een school staat. De structuur bestaat uit een kern per sector, profielvakken en keuzevakken. In de examenprogramma s wordt expliciet aandacht besteed aan loopbaanoriëntatie en begeleiding (LOB). LOBcompetenties zijn opgenomen in het examenprogramma en de structuur van de programma s nodigt uit hiermee aan de slag te gaan. De profielen zijn enerzijds breder van opzet (er komen tien profielen in plaats van ruim 30 afdelingsprogramma s), maar bieden anderzijds, door de aanvulling van keuzevakken, de mogelijkheid een verbredend of verdiepend programma aan te bieden, waardoor leerlingen zich kunnen verbreden of specialiseren, maar in alle gevallen goed voorbereid doorstromen naar het mbo. Aan de hand van voorbeelden wordt in de volgende hoofdstukken beschreven hoe scholen vorm hebben gegeven aan deze vernieuwingen. Bronnen/aanpak Voor het samenstellen van deze rapportage is vooral gebruik gemaakt van gegevens die uit de pilotscholen komen. Deze gegevens zijn verzameld op basis van: bezoeken die de projectleiding aflegt aan de scholen en de interviews die dan worden afgenomen; de landelijke bijeenkomsten voor pilotscholen en de input die deze scholen dan, als adviseur van OCW geven; de enquête onder de pilotdocenten die in voorjaar 2015 is afgenomen; de terugkoppeling die gekomen is op de veldraadpleging (2014 en 2015) betreffende de syllabi die zijn ontwikkeld bij de examenprogramma s. Daarnaast is er gebruik gemaakt van de uitkomsten van de 0-meting zoals die recentelijk heeft plaatsgevonden, vragen die gesteld worden tijdens regionale informatiebijeenkomsten voor vmbo-scholen en de talloze workshops die de afgelopen periode zijn gegeven op onderwijsconferenties enz. De bronnen die bij het schrijven van deze evaluatie zijn gebruikt zijn niet als bijlagen in de evaluatie opgenomen, maar zijn te vinden op de website van het project ( In de tekst wordt verwezen naar inventarisaties die zijn uitgevoerd. De inventarisaties zelf zijn vanwege de leesbaarheid van de tussenevaluatie niet in de tekst opgenomen, maar in de bijlagen. 3

5 Leeswijzer Deze tussenevaluatie bestaat uit vier hoofdstukken. In hoofdstuk 1 wordt ingegaan op de structuur van de nieuwe programma s en de wijze waarop pilotscholen daar vorm aan geven. Hoofdstuk 2 gaat in op de tien profielen die ontwikkeld zijn. Per profiel wordt ingezoomd op de resultaten van de enquête die gehouden is onder pilotdocenten en op het pilot CSPE dat de afgelopen periode is afgenomen. Hoofdstuk 3 gaat over professionalisering en bevoegdheden, twee onderwerpen waarover in het land veel vragen leven. Hoofdstuk 4 tenslotte heeft de communicatie met het veld tot onderwerp. Beschreven wordt welke activiteiten de afgelopen jaren zijn georganiseerd en op welke wijze vmbo-scholen daarvan gebruik maken. In bijna elk hoofdstuk zijn ervaringen van (pilot-)scholen verwerkt. Daarnaast bevatten veel hoofdstuk tips van pilotscholen aan hun college vmbo-scholen en adviezen vanuit het project. Ervaringen, tips en adviezen zijn in kaders geplaatst, volgens de volgende opzet: Ervaringen van pilotscholen Tips van pilotscholen aan hun collega scholen Adviezen vanuit het project Elk hoofdstuk wordt afgesloten met conclusies en adviezen. Deze zijn samengevat in de volgende paragraaf. 4

6 Conclusies en adviezen In de loop van het project vernieuwing programma s vmbo zijn uit de pilotscholen en van vmbo-scholen die het proces op de voet volgen diverse wensen en adviezen gekomen. In de tussenevaluatie zijn de wensen verwerkt in de tekst en de adviezen opgenomen in blauwe kaders. Hieronder staan de wensen en adviezen op een rijtje, los van het kader/de praktijksituaties waaruit ze ontstaan zijn. Adviezen voor scholen Het aantal uren dat scholen besteden aan programma s staat onder druk, omdat scholen ook aan veel meer onderwerpen aandacht moeten besteden, onderwerpen die, meer dan programma s, meetellen in de beoordeling van scholen. Voor leerlingen zijn uren niet alleen leuke uren, maar ook uren waarin ze veel meer leren dan de voorbereiding op een beroeps, denk aan algemene vaardigheden, sociale vaardigheden. Leidinggevenden en bestuurders worden opgeroepen het aantal uren op peil te houden. De concept examenprogramma s vragen om tenminste 800 uur beroepsgericht in twee leerjaren. Start de invoering van nieuw vmbo met visie-ontwikkeling: bepaald welke school je wilt zijn en maak op basis daarvan keuzes voor profielen en keuzedelen, kijk niet als eerste welke profielen door de school aangeboden mogen worden Zet een stip op de horizon: waar willen we als school naar toe groeien en welke stappen moeten we zetten om daar te komen: niet alles hoeft in één jaar gerealiseerd te zijn. Onderzoek de doorstroom van leerlingen van de vmbo-school naar MBO-opleidingen en stel op basis van deze onderzoekgegevens een pakket aan keuzevakken samen, samen met het MBO. Adviezen voor beleidsmakers De nieuwe structuur van profielvakken en keuzevakken kan beter benut worden als het aantal profielgebonden avovakken in de basis- en kader leerweg teruggebracht wordt naar één verplicht avo-vak. Dit maakt dat leerlingen kunnen switchen tussen profielen. Voor leerlingen in de basis- en kader leerweg is switchen van profiel in de huidige situatie bijna niet mogelijk. Om LOB tot een succes te maken zijn duidelijke regels en ondersteuning van scholen en docenten bij het vormgeven van LOB noodzakelijk. Organiseer scholing op het maken van PTA s en het maken van schoolexamens. Docenten vinden dit lastig. Dergelijke scholing zal een positieve uitstraling hebben op de afname van CSPE s. Ontwikkel een landelijke toetsitembank die docenten helpt bij het samenstellen van schoolexamens. Maak het mogelijk dat centraal examen van het profielvak en schoolexamens van de keuzevakken onafhankelijk van elkaar afgenomen kunnen worden, zodat scholen onderwijs op maat kunnen bieden. Bekijk de inhoud en opvang van CSPE s nog eens goed: niet alles dat getoetst kan worden hoeft ook aan de orde te komen in een CSPE, het CSPE hoeft niet elke keer over alle profielmodulen van een profielvak te gaan. CSPE s zijn soms erg omvangrijk (800 minuten of meer) waardoor ze voor scholen moeilijk te organiseren zijn en veel tijd vragen. Dit kan ook korter: om te toetsen of leerlingen vaardigheden beheersen hoeven niet altijd hele werkstukken gemaakt te worden. In de CSPE s worden onderwerpen getoetst dit niet in een CSPE aan de orde hoeven te komen, bijv. taalvaardigheid en rekenvaardigheid. Om te toetsen of leerlingen deze vaardigheden beheersen bestaan andere toetsen. Voorkom dat de digitale examens voor avo-vakken al in maart worden afgenomen, waardoor de onderwijstijd van leerlingen erg kort wordt en het zomerlek extra groot. Schaf de regel dat er niet meer dan 0,5 mag zitten tussen centrale examens en schoolexamens af, deze regel past niet bij de invoering van profielvakken en keuzevakken en belemmert scholen in het samenstellen van onderwijspakketten op maat van de leerling. Leerlingen dreigen voor keuzevakken (waarvoor ze vaak extra gemotiveerd zijn) te hoge cijfers te halen. Dit geldt niet alleen voor keuzevakken in het algemeen maar vooral voor profieloverstijgende keuzevakken waar leerlingen voor kiezen omdat ze ontdekt hebben dat een eerdere keuze niet de juiste is. Scholen beperken deze keuzemogelijkheid omdat ze vrezen voor problemen met de onderwijsinspectie. Op veel scholen wordt materiaal ontwikkeld voor keuzevakken. Uitgevers zullen voor veel keuzevakken geen lesmateriaal maken. Ontsluit dit materiaal landelijk bijvoorbeeld via Kennisnet of VO-content en stel het beschikbaar aan docenten. Regel welke docenten bevoegd zijn voor het geven van de profielen. Ga daarbij niet uit van een generaal pardon zonder meer, maar hanteer een generaal pardon onder voorwaarden. Organiseer professionalisering voor schoolleiders en bestuurders zodat zijn het voortouw kunnen nemen bij de invoering 5

7 van profielen in het vmbo. Stel middelen beschikbaar voor de invoering van de nieuwe examenprogramma s, middelen voor inventaris, leermiddelen/licenties en scholing van docenten. Maak het mogelijk dat vmbo-ambassadeurs met scholen meedenken over de invoering van profielen in het vmbo, ambassadeurs waarop via mail, telefoon en in persoon een beroep gedaan kan worden. 6

8 1. De nieuwe programma s in het vmbo 1.1 Inhoud en structuur In het kader van het project vernieuwing examenprogramma s vmbo zijn nieuwe examenprogramma s ontwikkeld. In een examenprogramma staat wat leerlingen aan het eind van hun opleidingen moeten kunnen en kennen, welke vaardigheden ze moeten kunnen laten zien en welke theorie ze moeten beheersen. Niet alleen de inhoud van de examenprogramma s is vernieuwd, ook de structuur van de examenprogramma s kent een nieuwe opbouw. Elk beroepsgericht examenprogramma is op dezelfde manier opgebouwd en bestaat uit: een kern een beroepsgericht profielvak dat bestaat uit vier profielmodulen keuzevakken. Om te kunnen slagen voor het vak moet een leerling examen hebben gedaan in: een profielvak: dit wordt afgesloten in het CSPE: basis en kader leerweg alle 4 profielmodulen, gemengde leerweg 2 profielmodulen keuzevakken: basis- kader leerweg vier keuzevakken, gemengde leerweg twee. Beroepsgerichte keuzevakken worden afgesloten in schoolexamens. Voor elk keuzevak wordt een cijfer op de eindlijst van de leerling vermeld. Een school geeft in zijn PTA aan hoe de schoolexamens georganiseerd zijn en hoe de cijfers van de keuzevakken tot stand komen. LOB: de leerling moet een loopbaandossier hebben opgebouwd. Een school geeft in zijn PTA aan hoe LOB is georganiseerd en welke eisen er worden gesteld. Door het hele onderwijs en alle examens (CSPE en SE) speelt de kern die bij elk profiel is ontwikkeld een belangrijke rol. Hierin staan de algemene en algemeen professionele vaardigheden waarover leerlingen moeten beschikken. Deze kern is onlosmakelijk verbonden met de inhoud van het onderwijs. Een examenprogramma zegt iets over de inhoud van het onderwijsprogramma: de stof in het examenprogramma moet ten minste aan de orde zijn geweest tijdens de lessen, maar zegt niets over de wijze waarop het onderwijsprogramma wordt aangeboden: de organisatie van het onderwijsprogramma. 7

9 De structuur van de nieuwe examenprogramma s is in het veld bekend. In de nulmeting gaf 98% van de respondenten aan de structuur te kennen, velen kennen de inhoud van de nieuwe examenprogramma s en ook de inhoud van de syllabi is bekend. 1.2 Van examenprogramma naar onderwijsprogramma In de periode dat de ontwikkelgroepen en sectorale vernieuwingscommissies werkten aan de concept-examenprogramma s, hebben de huidige pilotscholen gefungeerd als klankbordschool. Deze scholen kregen aan het eind van het schooljaar positief bericht dat ze daadwerkelijk deel konden nemen aan de pilot programma s, direct na de zomervakantie. Hoewel scholen steeds geïnformeerd zijn over het feit dat er bij de start van de pilot alleen een conceptexamenprogramma beschikbaar was, zijn ze hier behoorlijk van geschrokken. Ineens realiseerden docenten zich dat er geen kant-en-klaar lesmateriaal beschikbaar zou zijn bij de start van het schooljaar Om scholen tegemoet te komen zijn in de zomervakantie van 2013 zogenaamde quick scans uitgevoerd. Op basis van conceptexamenprogramma s is nagegaan welke leerstof uit alle veel gebruikte methoden ingezet kon worden bij het onderwijsprogramma. In schema s is dit aan de pilotscholen beschikbaar gesteld. Achteraf zeggen pilotscholen: de quick scans hebben ons geblokkeerd in het opnieuw denken over onderwijs. We zijn weer aan de slag gegaan met een methode (uitgevers stelden pdf s gratis beschikbaar) maar hebben niet nagedacht over de wijze waarop we ons onderwijs vorm wilden geven. Veel pilotscholen hebben gedurende de pilot een inhaalslag gemaakt en hebben een visie op hun onderwijs ontwikkeld en/of bijgesteld. Al snel kwam van pilotscholen het advies aan alle andere vmbo-scholen: start met het ontwikkelen van een visie op onderwijs. De vernieuwing examenprogramma s is, volgens de pilotscholen, meer dan alleen de invoering van nieuwe examenprogramma s, er wordt een nieuwe structuur ingevoerd van kern, profiel en keuzevakken, die gevolgen heeft voor het hele onderwijsaanbod in de school. Een van de aanwezigen tijdens een regionale bijeenkomst zei: dit is de grootste verandering van het vmbo sinds de invoering van de Mammoetwet. Omdat het optimaal benutten van de mogelijkheden van de structuur gevolgen heeft voor de hele bovenbouw van het vmbo is het goed hier met het hele team over na te denken en dit niet over te laten aan docenten programma s, aldus een teamleider van een van de pilotscholen. Een ander advies: bepaal eerst als school hoe je wilt dat je onderwijs eruit moet zien en bekijk dan hoe je dat met behulp van de nieuwe examenprogramma s vorm wilt geven. Werk niet andersom: kiezen uit de examenprogramma s en dan bepalen op welke manier je je onderwijs in wilt richten. 8

10 Veel vmbo-scholen die niet deelnemen aan de pilot bereiden zich voor op de invoering van de nieuwe examenprogramma s. Vaak op basis van een plan, zoals onderstaande tabel laat zien. Veel scholen hebben ook al gekozen welke profielen en/of keuzevakken ze vanaf augustus 2016 aan willen gaan bieden. Geen van de respondenten heeft aangegeven nog helemaal geen actie te hebben ondernomen om de nieuwe examenprogramma s in te voeren. De meeste pilotscholen zijn de pilot gestart met onderwijs geven in de profielmodulen. Aan deze keuze lag een aantal overwegen ten grondslag: de profielmodulen waren verder uitgewerkt (er lag een versie van de examenprogramma s die het midden hield tussen een globaal geformuleerd examenprogramma en een syllabus) alle leerlingen moeten een heel profielvak volgen, door de keuze met het profielvak te starten bleven de leerlingen nog even bij elkaar scholen konden zich wat langer bezinnen op de vraag hoe, op welke manier en welke keuzevakken ze aan wilden gaan bieden. 1.3 Organisatie van het onderwijs Eerst een, dan twee, dan.. Aanvankelijk leefde bij pilotscholen het idee dat ze de verschillende onderdelen van het examenprogramma (profielmodulen en keuzevakken) als eenheden aan moesten bieden in een lineaire volgorde. 9

11 Op sommige scholen leverde dit problemen op. Eén school met het profiel E&O gaf aan dat leerlingen het erg saai vonden om gedurende ongeveer 8 weken 12 uur per week bezig te zijn met Administratie 1 en daarna 8 weken, 12 uur per week met Secretarieel 1, enz. Jacobus Fruytier Scholengemeenschap, Apeldoorn De Jacobs Fruytier Scholengemeenschap in Apeldoorn startte de pilot Z&W met de profielmodule Mens en gezondheid. Eerst werd deze module helemaal doorgewerkt en afgesloten en daarna werd de profielmodule Mens en omgeving aangeboden. Leerlingen vonden het erg saai om gedurende een aantal weken alle uren met één onderwerp aan de slag te zijn. Daarop heeft de school ervoor gekozen het programma echt zelf vorm te geven en daarbij scherp in de gaten te houden of alle onderwerpen aan de orde komen en alle doelen worden behaald. Leerlingen en docenten op deze school vind dit een fijne manier van werken. Het Eemsdeltacollege, Delfzijl Hetzelfde examenprogramma wordt echter op Het Eemsdeltacollege wel lineair gegeven en op die school zijn zowel docenten als leerlingen daar erg tevreden over. Om scholen te stimuleren zelf na te denken over onderwijs en hen duidelijk te maken dat examenprogramma en onderwijsprogramma niet een-op-een hetzelfde zijn is snel na de start van de pilot onderstaand plaatje gemaakt. Dit opende bij een aantal scholen de ogen: ze gingen zelf aan de slag met hun onderwijs. Sommige scholen geven hun eigen onderwijsprogramma vorm en houden in de gaten of alle doelen uit het examenprogramma voldoende aan de orde komen (bijv. SG Newton in Hoorn), andere blijven het programma bloksgewijs invullen, of kiezen voor een combinatie van beiden. maar hebben daar dan wel bewust voor gekozen. In alle gevallen maakt de school zelf een onderwijsprogramma op basis van het examenprogramma. 10

12 In de praktijk kan een onderwijsprogramma er dan als volgt uitzien: Eerste profielvak dan keuzevakken Vrijwel alle pilotscholen uit de eerste tranchebieden in het derde leerjaar het profielvak aan en in het vierde leerjaar de keuzevakken. Vanwege de beschikbare tijd(het derde leerjaar omvat nu eenmaal meer weken dan het vierde) wordt er vaak voor gekozen aan het eind van het derde leerjaar één keuzevak af te ronden, zodat er aan het eind van het vierde leerjaar, als voorbereiding op het centraal examen, tijd overblijft voor examentraining. Deze organisatievariant komt in de praktijk het meest voor: Na 2 jaar pilot zien we verschillende organisatiemodellen, waarbij het opvallend is dat er scholen zijn die kiezen voor de eerste opzet, waarin elk blokje als apart deel aangebonden wordt, en daar heel tevreden over zijn. Dit is opvallend omdat hiertegen aanvankelijk veel bezwaar was, dit zou organisatorisch onuitvoerbaar zijn en leerlingen niet aanspreken, maar blijkt in de praktijk toch te realiseren. Scala College, Alphen aan den Rijn Op het Scala College in Alphen aan de Rijn werken alle leerlingen E&O gedurende 8 weken aan dezelfde profielmodulen, maar allemaal op hun eigen manier. De docenten hebben de profielmodulen en keuzevakken opgedeeld in 25 tot 30 kleinere opdrachten, die bij de start van de module allemaal voor de leerlingen beschikbaar zijn. Op een volgformulier wordt bijgehouden welke opdrachten een leerling heeft uitgevoerd. Binnen de periode dat er aan een modulen/keuzevak wordt gewerkt bepalen de leerlingen zelf wanneer ze waarmee aan de slag gaan en in welke volgorde ze de opdrachten uitvoeren. Beperking is het beperkte aantal plaatsen in het lokaal waar praktische vaardigheden uitgevoerd kunnen worden. Gedurende de les zijn alle leerlingen druk bezig met verschillende opdrachten. Tijdens zogenaamd GROW-gesprekken wordt niet alleen gesproken over wat leerlingen geleerd hebben en welke ervaringen ze opgedaan hebben, maar ook waarom ze bijv. telkens met theorieopdrachten beginnen. Leerlingen vinden het erg prettig dat ze zelf de volgorde van de opdrachten mogen bepalen en zijn hierdoor extra gemotiveerd. Varianten in het organiseren In de loop van de pilot hebben scholen hun eigen organisatiemodel ontwikkeld. Veel scholen geven aan dat ze nog lang niet uitontwikkeld zijn: Wij zijn pilotschool en mogen dus dingen uitproberen is een opmerking die vaak gehoord wordt. Pilotscholen geven aan erg blij te zijn met de status van pilotschool. Pilotscholen zijn niet bang te erkennen dat iets niet loopt zoals verwacht, ze leren van hun ervaringen en de ervaringen van andere pilotscholen. 11

13 Maris College, Den Haag Het Maris College Bohemen in Den Haag biedt het profielvak als één geheel aan en heeft het zelf verdeeld in acht periodes, passend bij de werkplekken van Zorg & welzijn. In het derde leerjaar moeten alle leerlingen de acht werkplekken doorlopen, telkens in wisselende groepen, die door de school samen worden gesteld. Elke twee en halve week wisselen de groepjes en de werkplekken tot ongeveer 8 weken voor het eind van het schooljaar het hele profielvak is afgerond. De laatste periode van het derde leerjaar wordt gebruikt voor één keuzevak. Leerlingen kunnen dan (en in het vierde leerjaar) kiezen uit tien keuzevakken. Elk keuzevak is een afgeronde eenheid. Zowel aan de werkplekken in het profielvak als aan de keuzevakken zijn LOB-opdrachten gekoppeld. 2 College, Oisterwijk 2 College in Oisterwijk heeft weer een andere organisatievariant ontwikkeld. Het profielvak wordt als één geheel, verdeeld over twee jaar aangeboden en omvat de helft van de voor beroepsgericht beschikbare onderwijstijd per week (6 uur, verdeeld over 2 uur koken, 2 uur theorie en 2 uur die flexibel wordt ingevuld). In de overige tijd per week (6v lesuren) worden keuzevakken aangeboden. Leerlingen kunnen uit meerdere keuzevakken kiezen. De keuzevakken worden door middel van korte workshops geïntroduceerd, waarna de leerlingen een keuze maken. Een keuzevak bestaat altijd uit een combinatie van binnen- en buitenschools leren. De leerlingen van 2 College vinden de combinatie van keuzevak en profielvak erg prettig, ook omdat een deel van elk keuzevak bestaat uit buitenschoolse activiteiten in de werksituatie. Het Elde College, Schijndel Het Elde college in Schijndel heeft voor een afwisseling van profielmodulen en keuzevakken gekozen. Voordeel hiervan is dat leerlingen telkens een periode iets moeten en daarna iets kunnen kiezen. Deze afwisseling bevalt deze school en de leerlingen erg goed. Leerlingen zijn steeds afwisselend bezig met iets dat moet en iets dat ze zelf kiezen. 12

14 1.4 Onderwijstijd Opdracht voor de sectorvernieuwingscommissies (SVC s) was een examenprogramma te ontwikkelen dat qua omvang en tijd vergelijkbaar is met de huidige examenprogramma s. Bij de ontwikkeling van de oude examenprogramma s in de jaren 90 was voorgeschreven dat scholen 960 uur beroepsgericht onderwijs gaven. Dit voorschrift is echter door het vervallen van de verplichte lessentabel, niet meer van kracht. De opdracht is naar de SVC s vertaald in: maak in het examenprogramma eenheden die vergelijkbaar zijn qua omvang en ongeveer 100 lesuren (van 50 minuten) omvatten. Deze 100 uur is naar de pilotscholen en het veld gecommuniceerd. Dit roept veel vragen op over de programmering van programma s, zowel van de pilotscholen als uit het bredere vmbo-veld. Er hoeft niet 100 uur onderwijstijd aan een profielmodule of keuzevak besteed te worden. Dit mag meer en minder zijn. Belangrijk is wel dat de doelen uit het examenprogramma bereikt worden. Ook uren die besteedt worden aan examentraining, buitenschoolse opdrachten, stage, enz. in het kader van een module of keuzevak horen bij dat vak en maken dus deel uit van het totaal aantal uren. Pilotscholen geven gemiddeld tussen de 10 en 12uur les in de week aan hun leerlingen. Vaak in de basis leerweg wat meer, in de kader leerweg wat minder. In de gemengde leerweg wordt ongeveer 4 uur per week beroepsgericht gegeven. Het programma wordt in het algemeen in zogenaamde blokuren van 3 tot 4 uur gegeven. Losse lessen van één uur komen op geen enkele pilotschool voor. Lesuren hebben wel een heel verschillende omvang, variërend van 30 tot 90 minuten. Veel voorkomende uren zijn 30, 40, 45, 50, 60, 75 en 90 minuten. Alle scholen in de pilot geven aan dat ze graag meer uren zouden willen geven, maar dat dat niet mogelijk is. Als reden geven ze aan dat er veel aandacht besteed moet worden aan avo-vakken. Met name de tijd die wordt ingeroosterd voor rekenen wordt hierbij genoemd. Een belangrijke evaluatieve vraag is de overladenheid van het programma. Alle scholen geven aan dat het examenprogramma niet overladen is als er 10 tot 16 uur per week aan besteed kan worden. Daarmee is geen antwoord gegeven op de vraag of de inhoud van het examenprogramma past bij de tijd die gemiddeld genomen beschikbaar is. Antwoord op deze vraag wordt gegeven bij de bespreking van de verschillende profielen met scholen die deelnemen aan de pilots. Voor dit moment kan geconstateerd worden dat pilotscholen van mening zijn dat het conceptexamenprogramma voor de profielen te doen is in de uren die daarvoor staan. In tegenstelling tot de praktijk in de meeste pilotscholen komen er van niet-pilotscholen berichten dat scholen drastisch teruggaan in uren, tot 7 uur per week. Op AOC s (ook op AOC s die deelnemen in de pilot) is dit al vrij gebruikelijk, daar wordt vaak maximaal één dag (maximaal 8 lesuren) beroepsgericht aangeboden, omdat scholen tijd vrij moeten (willen) maken voor andere programma-onderdelen. AOC s in de pilot geven aan het examenprogramma niet aan te kunnen bieden in de tijd die zij beschikbaar hebben. VBGscholen, die hetzelfde programma bieden, hebben aanzienlijk meer tijd beschikbaar. Hierdoor ontstaat een spanning tussen de scholen in de pilot groen. In andere pilotgroepen speelt dit probleem niet. Het aantal uren dat scholen aanbieden staat onder druk, dit komt omdat dit dure uren zijn, omdat er veel aandacht besteed moet worden aan andere onderwerpen, zoals voorbereiding op de rekentoets, en omdat het programma (nog) niet meetelt in de beoordeling door de onderwijsinspectie van scholen. Er worden door scholen keuzes gemaakt die niet passen bij de leerstijl en interesse van leerlingen. Terug naar een voorgeschreven lessentabel zou een oplossing zijn, maar het tenminste goed hier aandacht voor te hebben en de leidinggevenden en bestuurders van scholen ervan te overtuigen dat uren voor vmbo-leerlingen heel waardevolle uren zijn waarin ze veel meer leren dan alleen vaardigheden. Naast een beperking in het aantal uren per week hebben scholen te maken met een beperkt aantal weken per schooljaar. In de dagelijkse schoolpraktijk kennen het derde en vierde leerjaar geen 40 weken (waar bij de berekening van de onderwijstijd wel vanuit is gegaan), maar minder, waardoor 960 (het oorspronkelijke aantal uren) of 800 uur (het aantal uren waarop de examenprogramma s zijn ontwikkeld) moeilijk realiseerbaar is. Vanuit scholen komen hier 13

15 veel opmerkingen over. Het vierde leerjaar stopt in de praktijk soms al na de kerstvakantie. Dan start de examentraining (wordt vaak niet gezien als uren beroepsgericht) en door de komst van de flexibele digitale centrale examens voor de avo-vakken start ook al snel (maart) het examen, waardoor het schooljaar eind april helemaal ten einde is. Door scholen in de gelegenheid te stellen het CSPE direct na het profielvak af te nemen wordt het probleem van de examentraining weggenomen en blijft er dus meer tijd over voor de keuzevakken. Daarnaast zou bekeken moeten worden of de flexibele digitale examens voor de avo-vakken al in maart afgenomen moeten kunnen worden. Door bijv. eind april hiermee te starten blijft er meer onderwijstijd over. Regelgeving hieromtrent valt echter buiten de scoop van het project. Een aantal scholen ziet als een oplossing voor het, in hun ogen, beperkt aantal uren beroepsgericht in het derde en vierde leerjaar om al in het tweede leerjaar van het voortgezet onderwijs met profielmodulen of keuzevakken te beginnen. Niet alleen Vakcolleges kiezen hiervoor, ook van andere scholen komt dit geluid. Scholen kiezen niet alleen voor deze oplossing om eerder te kunnen starten met het beroepsgericht programma, maar ook om, in hun visie, beter aan te sluiten bij de leerstijl van leerlingen, meer praktijk te brengen in de onderbouw of een praktische oriëntatie te bieden op basis waarvan leerlingen een profiel kunnen kiezen. Andere scholen kiezen juist heel bewust voor de start van het programma in het derde leerjaar om de keuze zo lang mogelijk uit te stellen. Scholen die al in het tweede leerjaar starten met het beroepsgericht programma lopen aan tegenaan het feit dat er in het tweede leerjaar nog geen toetsen afgenomen kunnen worden die meetellen voor het vmbo-examen. Dit lossen deze scholen op door bijv. aan het begin van het derde leerjaar een proeve van bekwaamheid of SE-toets af te nemen die wel meetelt. Eemsdeltacollege, Delfzijl Pilotscholen zijn creatief in het benutten van onderwijstijd. De pilotschool in Delfzijl heeft van de tijd die ze per profielmodule inroosteren 12 uur onderwijstijd afgehaald en heeft deze naar het eind van de opleiding verplaatst. Aan het eind van het vierde leerjaar wordt elke profielmodule herhaald. Daarna hebben de leerlingen de mogelijkheid om aan één profielmodule naar keuze nog een week extra aandacht te besteden ter voorbereiding op het centraal examen. Voor deze examentraining is door de docenten zelf extra leerstof ontwikkeld, passend bij het examenprogramma en met nieuwe opdrachten voor de leerlingen. Uit het feit dat er veel vragen over uren gesteld worden blijkt dat scholen het lastig vinden hier eigen keuzes in te maken. Opvallend is dat op veel scholen niet bekend lijkt te zijn dat er geen voorgeschreven lessentabel meer is in het voortgezet onderwijs. 1.5 Beroepsgerichte keuzevakken Vrijwel alle pilotscholen zijn gestart met het profielvak. Aan het eind van het derde leerjaar/begin van het vierde leerjaar bieden veel pilotscholen keuzevakken aan. Ook hier worden verschillende modellen gehanteerd: Er worden x keuzevakken aangeboden en leerlingen mogen kiezen: SG Beilen in Beilen biedt binnen Z&W, na het verplichte profielvak 8 keuzevakken aan waaruit leerlingen een keuze kunnen maken, elke nieuwe periode kan er opnieuw een keuze gemaakt worden. Dit proces wordt vier keer herhaald. Bij een profielvak zijn een aantal arrangementen ontwikkeld, elk bestaande uit een combinatie van vier door de school gekozen keuzevakken. Een leerling kan een arrangement kiezen en heeft binnen het arrangement geen keuze meer. Het Twents Carmel College uit Oldenzaal heeft bijvoorbeeld op het profielvak HBR twee arrangementen ontwikkeld: front office en back officie. Leerlingen kiezen een van de twee arrangementen en krijgen dan een pakket van 4 door de school vastgestelde keuzevakken. Op het profiel PIE heeft de school 4 arrangementen ontwikkeld. De arrangementen zijn tot stand gekomen in overleg met het ROC van Twente, het ROC waar vrijwel alle leerlingen naar doorstromen en gericht op de doorstroom van leerlingen. Een combinatie van beide: bijv. 2 keuzevakken staan vast en 2 keuzevakken mogen door de leerlingen zelf gekozen worden uit een door de school bepaald aanbod. Een profielvak wordt gevolgd door 4 keuzevakken, de leerling heeft geen keuze. Het Herle College in Heerlen heeft heel bewust voor deze variant gekozen. 14

16 Herle College, Heerlen Wij stonden op het punt om over te stappen op Techniek breed toen de mogelijkheid zich aandiende om met de pilot nieuwe examenprogramma s vmbo mee te doen. We hebben ervoor gekozen de stap te wagen en de profielen PIE, BWI en M&T aan te bieden. Nu hebben we ons vak weer terug, aldus docenten van deze school. Met de profielen hebben we ook een nieuw didactisch concept op onze school ingevoerd: oplossingsgericht werken. Leerlingen worden uitgedaagd zelf oplossingen te zoeken voor opdrachten. Dat maakt dat bijv. een bankje dat elke leerling bij BWI moet maken er telkens anders uitziet. Omdat we zijn overgestapt op nieuwe examenprogramma s en een nieuw onderwijsconcept hebben we er heel bewust voor gekozen leerlingen nu een vaste set van keuzevakken op elk profielvak aan te bieden. Er valt voor hen nog niets te kiezen. Dat doen we om overzicht te houden: rust in het hoofd van docenten zorgt voor rust bij de leerlingen. Op termijn gaan we meer keuzemogelijkheden aanbieden en kunnen er ook profieloverstijgende keuzevakken gekozen worden. Daarnaast werken we al aan integratie van avo- en programma s, zodat het onderwijs voor de leerling meer een samenhangend geheel wordt. Zet een stip op de horizon Voor welke variant van keuzevakken ook gekozen wordt pilotscholen adviseren scholen een stip op de horizon te zetten: bepaal als school waar je naar toe wilt groeien en op welke manier je dat wilt doen. Bied niet 120 keuzevakken in één keer aan! Belangrijk is wel dat leerlingen iets te kiezen hebben bij de keuzevakken. Nog niet alle pilotscholen voldoen aan deze eis, maar over het algemeen zien zij de meerwaarde van keuzes en willen ze toegroeien naar het aanbieden van meer dan de vier verplichte keuzevakken. Betrek bij het samenstellen van een palet aan keuzevakken de doorstroom van leerlingen vanuit verschillende profielen/ afdelingsprogramma s naar het MBO en stel in overleg met dat MBO het pakket aan keuzevakken samen. Het aanbod van keuzevakken is op veel pilotscholen tot stand gekomen door te kijken naar de doorstroom van leerlingen. Voor welke opleidingen kiezen leerlingen na het vmbo? Welke keuzevakken passen bij de richtingen waarin de leerlingen doorstromen? Dit zijn vragen die veel pilotscholen zich gesteld hebben en die mede als basis hebben gediend bij het bepalen van het eerste aanbod aan keuzevakken. Calvijn College, Krabbendijke Wij dachten dat veel leerlingen uit ons afdeling Motorvoertuigentechniek door stroomden in deze sector. Bij nader onderzoek van de doorstroom bleek dat leerlingen juist vaak niet voor de mobiliteitsbranche kiezen. Dit maakt dat we nog eens goed nadenken over de keuzevakken die we straks op ons profiel Mobiliteit en Transport aan willen gaan bieden (de school is gestart met de pilot voor Zorg & welzijn) Berichten uit het veld, van scholen die zich voorbereiden op de invoering van de nieuwe examenprogramma s baren zorgen: het lijkt er op dat scholen uit organisatorische, praktische en financiële redenen kiezen voor het aanbieden van een zeer beperkt aantal profielen en keuzevakken. Onderwijs wordt dan vormgegeven op basis van andere dan onderwijskundige uitgangspunten. Onderwijs lijkt in een spagaat te zitten van enerzijds keuzemogelijkheden bieden aan leerlingen/stimuleren van talenten, motiveren van leerlingen keuzes te maken en anderzijds de calculerende schoolbestuurder/directeur die het onderwijs zo efficiënt en doelmatig mogelijk in willen richten waarbij precies voldaan wordt aan dat wat moet. Tijdens regiobijeenkomsten en in vragen die via de website gesteld worden, wordt vaak opgemerkt dat alleen grote scholen veel keuzemogelijkheden kunnen bieden aan hun leerlingen. In de praktijk van de pilotscholen blijkt dit niet het geval te zijn. Ook kleine scholen zien kans leerlingen keuzes te bieden. Wel zien we verschillen tussen sectoren. In de pilots bieden de scholen die deelnemen aan het profiel Z&W meer keuzevakken en daarmee keuzemogelijkheden aan hun leerlingen dan bijv. scholen die deelnemen meteen technisch profiel 15

17 of met HBR. Het profiel E&O zit daar tussenin. Voor de profielen Groen, MVI en D&P is het, enkel op basis van de eerste 8 maanden van dit schooljaar nog te vroeg om rond aanbod van keuzevakken een eerste conclusie te trekken. Maar er zijn natuurlijk altijd uitzonderingen, zo biedt het Nuborgh College in Elburg juist bij de techniek profielen veel (10 tot 12) keuzevakken aan evenals het Vechtdalcollege in Hardenberg. Aandachtspunten bij het selecteren van keuzemogelijkheden: Docentenmoeten boven de lesstof staan en snel kunnen schakelen of snel een beroep kunnen doen op een collega. Vooral als er meerdere keuzevakken gelijktijdig worden aangeboden onder leiding van één docent moeten docenten er vertrouwen in hebben dat leerlingen ook aan het werk zijn als er niet direct toezicht is. Direct leidinggevenden moeten docenten het vertrouwen geven dat ze kunnen differentiëren in de klas en zo meer keuzevakken aan kunnen bieden. Het lesrooster moet de mogelijkheid bieden aan leerlingen om meer keuzevakken te volgen. Twents Carmel College, Oldenzaal Tijdens een rondleiding door de school zijn drie leerlingen in een hoek van een technieklokaal aan het schilderen. Kijk zegt de docent, dit is mogelijk dankzij de nieuwe structuur. Nu kan een beperkt groepje voor het keuzevak schilderen kiezen. In de oude situatie was de afdeling schilderen bij ons op school gesloten omdat er te weinig leerlingen voor waren. Profieloverstijgende keuzevakken De structuur maakt het mogelijk bij profielvak A keuzevakken van profielvak B te volgen, zogenaamde profieloverstijgende keuzevakken. Op dit moment bieden nog niet veel pilotscholen deze mogelijkheid aan hun leerlingen. Dat komt onder andere omdat veel pilotscholen maar met één profiel aan de pilot deelnemen en omdat scholen eerst de organisatie van de profielen goed neer willen zetten voor ze ruimere keuzes mogelijk maken. Wel zeggen veel pilotscholen dat ze dit op termijn willen gaan doen. Wij zetten de deuren tussen de profielen open, zodra dat kan zegt 2 College in Oisterwijk (waar de scheiding tussen de profielen Z&W en E&O letterlijk een deur is). Wij moeten buiten het lesrooster geplaatst worden, zei het Scala College in Alphen aan den Rijn, daarmee bedoelend: de programma s moeten, voor meerdere profielen tegelijk, in blokken geroosterd worden, zodat er geen lesuitval plaatsvindt als een leerling van E&O en keuzevak bij Z&W wil volgen. Dit kan door bijv. alle derdejaars leerlingen gelijktijdig hun beroepsgericht programma te laten volgen en op een ander moment alle vierdejaars. De beslissing of het mogelijk is profieloverstijgende keuzes te maken is een beslissing die niet alleen door docenten genomen kan worden. Deze beslissing heeft consequenties voor de programmering van de uren. Voor een lesrooster gemaakt wordt moet eerst beslist worden welke keuzes een school mogelijk wil maken. Nadenken over de organisatie van onderwijs mag niet geblokkeerd worden door roosters. Ook bij profieloverstijgende keuzevakken hoeft niet alles mogelijk gemaakt te worden. Een docent: het programmeren van de keuzevakken lukt nog niet bij ons op school, want de directie wil dat elke leerling alle keuzevakken kan kiezen. Een leerling Z&W moet dus ook een keuzevak lassen kunnen kiezen. In de praktijk zal dit misschien een enkele keer voorkomen. Een school moet afwegen of ze elke individuele keuze op voorhand mogelijk wil maken of een oplossing gaat bedenken als een keer een leerling iets wil wat waar de organisatie op dat moment niet in voorziet. Belangrijk is echter wel dat bij de keuzevakken leerlingen ook daadwerkelijk iets te kiezen hebben. Nuborgh college Elburg Het Nuborgh College doet met zes profielen mee aan de pilot. Binnen het eigen profiel worden veel keuzevakken aangeboden waaruit leerlingen vrij mogen kiezen op basis van LOB-gesprekken. In de eerste twee pilotjaren kon er alleen binnen het profiel gekozen worden. Vanaf het derde pilotjaar worden profieloverstijgende keuzevakken mogelijk. Docenten is gevraagd voor hun eigen profiel aan te geven welke keuzevakken ook door leerlingen van een ander profiel gekozen kunnen worden. 16

18 Regionaal ontwikkelde keuzevakken Scholen hebben de mogelijkheid zelf keuzevakken te ontwikkelen. Voor het eerste pilotcohort heeft maar een beperkt aantal scholen van deze mogelijkheid gebruik gemaakt. School Profiel Naam keuzevak Nuborgh College Oostenlicht, Elburg M&T - Fietstechniek 2 - Gemotoriseerde tweewielers 2 Teylingen College KTS, Voorhout PIE - Verspanen 2 - Woonhuisbeveiliging HBR - Productie en Verkoop - Broodbakken 2 - Banketbakken 2 BWI - Metselen 2 Twents Carmel College, Oldenzaal E&O en HBR - Buitenschools leren in de regio. Dit keuzevak is voor het schooljaar goedgekeurd, maar kan daarna niet op dezelfde manier aangeboden worden. Buitenschools leren is een didactische werkvorm geen onderwijsinhoud. Teylingen College KTS, Voorhout KTS Teylingen doet met alle vakken die ze in huis hebben mee aan de pilots. De school biedt de profielen PIE, BWI en HBR aan. Door de nieuwe structuur bieden de programma s c.q. het profielvak veel minder diepgang dan de traditionele afdelingsvakken. Dit kan opgeheven worden door de keuzevakkenslim in te richten. KTS Teylingen heeft zelf de keuzevakkengedetailleerd uitgewerkt. Zodat voor het MBO duidelijk is wat leerlingen precies leren. Daarnaast heeft de school, samen met het MBO, keuzevakkenontwikkeld. Alle leerlingen moeten een van deze keuzevakken volgen, afhankelijk van het profiel dat ze volgen. KTS Teylingen heeft de inhoud van de keuzevakken samen met het MBO ontwikkeld op basis van de kwalificatiedossiers die in het MBO gebruikt worden. Met succes afgeronde keuzevakken bieden een voorsprong in het MBO. Nog een keer Nuborgh college Elburg Het Nuborgh college in Elburg heeft voor het profiel M&T twee keuzevakken zelf ontwikkeld. Navraag leert dat deze keuzevakken beide voor één leerling ontwikkeld zijn met als doel de leerling kennis te laten maken met tweewielers. Op basis van deze kennismaking heeft de leerling ervoor gekozen niet verder te gaan in deze richting, maar plan B (kok worden) te realiseren. Ook niet pilotscholen ontwikkelen zelf keuzevakken. In Brabant wordt gewerkt aan keuzevakken waarin leerlingen kennis maken met Topsectoren die van belang zijn in die regio. In de Achterhoek, rond het Graafschap College werken vmbo s en mbo samen aan keuzevakken die de doorstroom naar het mbo bevorderen. Daarnaast werken individuele vmbo-scholen aan keuzevakken specifiek gericht op hun regio en/of leerlingen. Voor de ontwikkeling van regionale keuzevakken zijn een format en criteria opgesteld. De eerste versie hiervan is voorgelegd aan koppels van vmbo- en mbo-scholen die al aan de slag waren met het zelf ontwikkelen van keuzevakken. Op basis van hun commentaar zijn de criteria waaraan een regionaal keuzevak moet voldoen aangescherpt. Het project heeft hier opgetrokken samen met de MBO Raad. Sinds april 2015 kunnen organisaties hun voorstellen voor regionaal ontwikkelde keuzevakken indienen bij de regiegroep, hiervoor zijn richtlijnen en een format ontwikkeld, zie www. vernieuwingvmbo.nl/regionaal-keuzevakken-ontwikkelen. 17

19 Eerst keuzevakken dan profielvak In principe kan een school er voor kiezen eerst keuzevakken aan te bieden en leerlingen daarna een profielvak laten kiezen. Een aantal scholen zou dit, in het kader van de uitstel van keuze graag willen, maar in de praktijk blijkt uitstel van profielkeuze lastig te zijn met name voor leerlingen in de basis- en kader leerweg. Deze leerlingen kunnen vaak in het derde leerjaar maar twee profielgebonden algemeen vormende vakken (nu nog: sectorvakken)volgen, terwijl bij uitstel van keuze eigenlijk drie vakken gevolgd zouden moeten worden. Het maakt veel uit of een leerling uiteindelijk examen doet in het profiel BWI (waar wiskunde en natuurkunde profielgebonden vakken zijn) of E&O (waar Economie en Frans, Duits of wiskunde profielgebonden vakken zijn). De meeste scholen zijn voor de basis- en kader leerweg niet in staat de keuze open te laten en alle profielgebonden vakken in het derde leerjaar aan te bieden. Dit probleem zou opgelost zijn als elk profiel één profielgebonden vak zou kennen. De nieuwe structuur van programma s zou nog beter benut kunnen worden als het aantal profielgebonden vakken in de basis- en kader leerweg teruggebracht wordt tot één. Dit maakt het mogelijk dat leerlingen kunnen switchen tussen profielen. Voor de gemengde leerweg (waar leerlingen in drie avo-vakken examen doen) lijkt het omdraaien van profielvak en keuzevakken wel mogelijk te zijn. Door drie verplichte avo-vakken, en soms, in de derde, nog een extra vak, kan de keuze voor verschillende profielen uit verschillende sectoren open gehouden worden. Deze organisatievariant komt in de praktijk van de pilotscholen op dit moment niet voor. Een afgeleide vorm komt wel voor: het open laten van de keuze voor een profiel binnen een sector. Vechtdal College, Hardenberg In het derde leerjaar starten alle leerlingen in een profielvak (de keuze is in het tweede leerjaar gemaakt). Alle leerlingen die de profielen BWI, M&T en PIE volgen krijgen gelijktijdig les in één grote praktijkruimte. In het eerste pilotjaar, , volgden 80 leerlingen op hetzelfde moment onderwijs. In het schooljaar is dit in de derde klas opgelopen tot 120. Dit kan nog net, meer leerlingen passen er gelijktijdig niet in de ruimte. Een voordeel van gelijktijdig les in één grote praktijkruimte is dat leerlingen die bijvoorbeeld het profielvak PIE volgen zien waar hun medeleerlingen bij BWI aan werken. Mocht blijken dat een leerling in plaats van PIE toch liever BWI zou willen volgen, dan biedt de school deze mogelijkheid. De leerling kan switchen tot na de tweede profielmodule. Alleen leerlingen die gemotiveerd aan kunnen geven waarom ze willen switchen (LOB-gesprek) krijgen die mogelijkheid. De profielmodulen die de betreffende leerling al heeft gevolgd worden afgesloten met een schoolexamen en gelden voor die leerling als keuzevakken. De leerling doet uiteindelijk examen in het profielvak waarvan hij alle vier de modulen heeft gevolgd. In het eerste leerjaar hebben ongeveer 20 leerlingen gebruik gemaakt van de mogelijkheid om te switchen. Docenten geven aan dat dit belastend is, omdat er telkens nieuwe leerlingen aansluiten en zij de basisbeginselen binnen het profiel moeten leren (welke gereedschappen gebruiken we, hoe gaan we daarmee om, enz.) maar dit nadeel weegt niet op tegen het voordeel dat leerlingen het profiel van hun keus kunnen volgen: dit motiveert leerlingen. 18

20 Begeleiden bij het maken van keuzes Alle pilotscholen begeleiden hun leerlingen bij het maken van keuzes. In de vorm van gesprekken, of op andere manieren, bijvoorbeeld: door workshops te geven rond keuzevakken, zodat leerlingen weten wat een keuzevak inhoudt door presentaties te geven rond keuzevakken door leerlingen aan elkaar te laten vertellen wat een keuzevak inhoudt door een keuzeboekje samen te stellen met daarin een beschrijving van elk keuzevak dat gekozen kan worden. De keuze voor keuzevakken komt ook op verschillende manieren tot stand: door leerlingen te laten solliciteren naar een keuzevak, waarin ze in een sollicitatiebrief (onderdeel van Nederlands) moeten motiveren waarom ze een keuzevak willen gaan volgen door leerlingen aan het eind van het derde leerjaar vier keuzevakken te laten kiezen of door na elke periode opnieuw de mogelijkheid te bieden een keuze te maken door leerlingen een voorkeur aan te laten geven 1, 2 en 3. De docent bepaald dan welke leerling welke keuzevak volgt. door met de leerling en diens ouders te bespreken welk(e) keuzevak(ken) het beste gekozen kunnen worden. Veel scholen geven aan dat ze het nog wel lastig vinden om leerlingen te begeleiden bij het kiezen van keuzevakken. Een vraag waar veel scholen tegenaan lopen is: Wat doe je als een leerling met een vriendje of vriendinnetje mee kiest en niet zijn eigen weg volgt? Antwoord van een van de pilotscholen: leerling X koos net als zijn vriendinnetje voor het keuzevak haarverzorging. Hij kwam er snel achter dat dit niets voor hem is, maar moet het keuzevak wel afmaken en een goed cijfer halen, dat komt immers op zijn cijferlijst. Hij laat het wel uit zijn hoofd een volgende keer weer hetzelfde te kiezen als een vriendje of vriendinnetje. Stage/buitenschools leren hoort bij het onderwijsprogramma Scholen maken onderwijs. Uitgangspunt vormen onder andere de examenprogramma s, maar scholen kiezen zelf, op basis van hun pedagogisch didactische visie hoe ze hun onderwijs vorm geven. Daarbij kan gebruik gemaakt worden van leren in de praktijk. Veel vmbo s bieden leerlingen deze mogelijkheid. Het vmbo kent echter geen verplichte stage of BPV zoals in het MBO. Buitenschools leren is een belangrijk onderdeel van de beroepsvoorbereiding van leerlingen, daarover is iedereen het eens. Tijdens buitenschoolse opdrachten doen leerlingen ervaringen op die erg belangrijk zijn. Niet alleen praktijkvaardigheden maar ook andere voor hun LOB-proces, die bijdragen aan het maken van keuzes. Stages en buitenschools leren in het vmbo kennen verschillende vormen (snuffelstages, lintstages, enz.). Scholen hebben hierbij veel ruimte voor eigen invulling die behouden wordt. Dat past ook bij het feit dat stages en buitenschools leren in het vmbo worden gezien als een didactische werkvorm. Een keuzevak kan dan ook niet alleen bestaan uit stage. Een keuzevak kan uit binnen- en buitenschoolse activiteiten bestaan, maar moet net als andere keuzevakken duidelijke kennis en activiteiten doelen hebben. Enkel aandacht voor elementen uit de kern van alle examenprogramma s zoals: leren werken of ontwikkelen van een beroepshouding.is niet voldoende. Het vak moet, ook in de omschrijving ervan, toevoegen op inhoudelijke kennis en op aantoonbare vaardigheden. Stage-uren tellen wel mee als uren. Veel pilotscholen laten leerlingen in de derde klas twee weken stage lopen in de richting van hun profielvak om zo te ervaren hoe het is om in die richting te werken. Teylingen College KTS, Voorhout Leerlingen PIE maken een onderdeel van een opdracht van het profielvak in een bedrijf. Dit onderdeel is essentieel, zonder dit onderdeel kan de opdracht niet gemaakt worden. In het bedrijf weet de begeleider precies wanneer welke leerling komt en wat hij moet doen. De leerling maakt op deze manier kennis met het bedrijf, werkt met machines, krijgt begeleiding van een vakman en komt met het gemaakte onderdeel weer naar school om verder te werken. Op deze manier wordt niet alleen een vakvaardigheid geoefend, maar wordt er ook gewerkt aan LOB. Uiteraard wordt er op school, tijdens LOB-activiteiten, teruggekeken op het bedrijfsbezoek. Naast deze vorm van kennismaking met het bedrijfsleven kent de school andere vormen van buitenschools leren, als lintstages. 19