2. Inventariseren. 2.1 Het inventariseren van gevaren het begrip gevaar

Transcriptie

1 2. Inventariseren De eerste stap in het beleidsvoeringsproces is dus het inventariseren van de gevaren en het vaststellen van de risico s die daarbij horen. Maar daarbij dient het niet te blijven. Om een verantwoord en realistisch beleid te kunnen voeren is ook noodzakelijk om naar andere factoren te kijken die dit beleid kunnen beïnvloeden. We praten dan over in- en externe factoren of ontwikkelingen. Deze kunnen bepalend zijn voor de vraag welke maatregelen we als organisatie willen treffen en binnen welk tijdsbestek. Zo zullen we bijvoorbeeld minder vergaande maatregelen ter bescherming van de werknemers treffen wanneer het bedrijf voornemens is een bepaalde afdeling binnen een aantal jaren geheel te renoveren. In zo n situatie zal tot dat moment bijvoorbeeld genoegen worden genomen met het ter beschikking stellen van persoonlijke beschermingsmiddelen in plaats van het treffen van verdergaande maatregelen. Een ander voorbeeld is de ontwikkeling in de branche. Als een grote groep bedrijven in een branche bepaalde maatregelen al getroffen heeft, kan een individueel bedrijf daar moeilijk bij achterblijven. Andersom is het de vraag of je verdergaande maatregelen moet treffen dan de meerderheid van de bedrijven in de branche. Dat zul je niet doen als je daarmee als bedrijf in een ongunstigere concurrentiepositie komt. Maar juist wel als je daarmee concurrentievoordeel kunt behalen. In dit hoofdstuk gaan we in op de vraag hoe we gevaren kunnen inventariseren en evalueren en bekijken we op welke wijze we een analyse van de in- en externe omgeving kunnen maken. 2.1 Het inventariseren van gevaren In deze paragraaf zullen we de volgende vragen beantwoorden: wat zijn gevaren, welke instrumenten bestaan er om deze in kaart te brengen en op welke wijze organiseer je een en ander? het begrip gevaar Bij de risico-inventarisatie gaat het er dus om de gevaren in kaart te brengen. Op deze plaats moet dan ook eerst de vraag worden beantwoord wat onder een gevaar verstaan wordt. 19

2 hoofdstuk 2 Een gevaar kan worden gedefinieerd als: alle factoren in de arbeidssituatie die kunnen leiden tot het intreden van ongewenste effecten voor mens en materieel (variërend van acute schade tot schade op de langere termijn). Bij de risico-inventarisatie gaat het erom de gevaren in kaart te brengen, onafhankelijk van de vraag of het ongewenste effect intreedt en wat de kans is dat dit gebeurt. Dat zijn vragen die pas bij de risico-evaluatie beantwoord moeten worden. Gevaren kunnen onderverdeeld worden naar de gevaarssoort en naar de gevaarsbron. Bij de gevaarssoort wordt een onderscheid gemaakt in veiligheids-, gezondheidsen psychosociale arbeidsbelastingsgevaren: Veiligheidsgevaren zijn gevaren waarbij het ongewenste effect vrijwel direct intreedt. Iemand die een bureaustoel als trap gebruikt en daar afvalt weet direct wat de schade is. Bij gezondheidsgevaren gaat het om gevaren waarbij de ongewenste effecten zich vaak pas na enige tijd openbaren. Iemand kan jarenlang in een lawaaiige omgeving werken zonder last van het gehoor te krijgen. Na verloop van vele jaren kan diezelfde persoon echter merken dat zijn gehoor achteruitgaat. Hetzelfde geldt voor het werken met gevaarlijke stoffen. Ook bij gevaren met betrekking tot psychosociale arbeidsbelasting worden de ongewenste effecten over het algemeen pas later zichtbaar. Onder psychosociale arbeidsbelasting vallen onderwerpen als werkdruk, seksuele intimidatie, agressie en geweld en pesten op het werk. Daarnaast kunnen ook de werktijden die iemand moet draaien een gevaar in zich hebben en leiden tot uitval tengevolge van ziekte. In de volgende schema s worden de belangrijkste gevaren ten aanzien van veiligheid, gezondheid, psychosociale arbeidsbelasting en werktijden nader uitgewerkt. VEILIGHEID Algemene veiligheid Elektrische veiligheid Chemische veiligheid uitglijden struikelen vallen stoten geraakt worden door vallende of rondvliegende delen elektrocutie verbranding Transportveiligheid knellen overrijden geraakt worden vallen Machineveiligheid knellen pletten snijden gegrepen worden 20

3 inventariseren VEILIGHEID brand explosie etsing vergiftiging Brand- en explosieveiligheid verbranding verstikking Besloten ruimten verstikking bedelving bedwelming GEZONDHEID Fysische factoren Fysieke belasting geluid lawaai trillingen straling licht klimaat duwen trekken staan tillen bukken zitten repeterende bewegingen Chemische factoren vloeistoffen gassen dampen stof Microbiologische factoren virussen bacteriën schimmels gisten Perceptief-mentale belasting kijken/zien luisteren/horen verlichting daglicht uitzicht ruiken PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING Arbeidsinhoud volledigheid functie regelmogelijkheden kort-cyclische taken autonomie contactmogelijkheden moeilijkheidsgraad informatievoorziening seksuele intimidatie agressie en geweld Werkdruk Agressie en geweld Seksuele intimidatie Pesten op het werk 21

4 hoofdstuk 2 WERKTIJDEN Sociale aspecten voorspelbaarheid mogelijkheid tot huishoud-/gezinstaken mogelijkheden tot avondrecreatie mogelijkheden tot weekendrecreatie Gezondheidsaspecten regelmaat periodiciteit dienstbelasting weekbelasting nachtrust ouderen zwangeren Bij gevaarsbronnen wordt nagegaan waar het gevaar uit voortkomt. We kunnen de volgende gevaarsbronnen onderscheiden: de bedrijfsmiddelen waarmee gewerkt wordt. Hierbij gaat het om de machines, de gereedschappen en andere hulpmiddelen die bij het werk in gebruik zijn. Een machine met draaiende delen kan het gevaar met zich meebrengen van bekneld raken of gegrepen worden; de bedrijfsruimten en de omgeving. Hierbij gaat het om de gebouwen waarin gewerkt wordt en de terreinen buiten deze gebouwen. Op de terreinen kan bijvoorbeeld geen scheiding zijn tussen voetgangers en gemotoriseerde voertuigen, waardoor ongevallen kunnen gebeuren. In een bedrijfsruimte kunnen de vloeren glad zijn, waardoor men kan uitglijden; de bedrijfsstoffen waarmee gewerkt wordt. Bedrijfsstoffen kunnen schadelijk zijn voor de gezondheid en daarmee een gezondheidsgevaar opleveren. Maar de bedrijfsstoffen kunnen ook aanleiding zijn voor veiligheidsgevaren. Denk hierbij aan oliën en smeermiddelen, die bij morsen tot uitglijden en vallen kunnen leiden; de organisatie. De manier waarop we in de organisatie werken kan gevaren oproepen. Wanneer bijvoorbeeld in het inkoopbeleid geen rekening wordt gehouden met de risico s van bepaalde producten, dan is daarmee een gevaar geïntroduceerd. Wanneer in een organisatie geen systeem van periodieke inspectie en/of periodiek onderhoud bestaat, lopen de werknemers gevaar tengevolge van bijvoorbeeld defect geraakte beveiligingen; de mens. Ook de menselijke factor kan aanleiding zijn voor vele gevaren. Het niet dragen van persoonlijke beschermingsmiddelen of het niet opvolgen van de voorschriften kan een gevaar inhouden voor de werknemer zelf, maar ook voor anderen in het bedrijf. Bij de risico-inventarisatie moet dus zowel worden gekeken naar de gevaarssoort, als naar de gevaarsbron. 22

5 inventariseren instrumenten om gevaren in kaart te brengen Er bestaan verschillende instrumenten om zicht te krijgen op de gevaren in de organisatie. In de eerste plaats is dat de risico-inventarisatie en evaluatie die iedere organisatie moet uitvoeren. Hiermee pogen we ons een totaal beeld te vormen van de gevaren in de organisatie. We moeten echter niet de illusie hebben dat we daarmee álle gevaren in kaart brengen. Telkens zullen zich nieuwe gevaren openbaren. Dat kan blijken uit het melden en onderzoeken van (bijna-)ongevallen, het melden van gevaarlijke en ongezonde situaties door werknemers, signalen die voortkomen uit het ziekteverzuim en het daarbij behorende verzuimspreekuur, signalen uit het arbeidsomstandighedenspreekuur, signalen voortvloeiend uit beroepsziekte meldingen en signalen vanuit het periodiek medisch onderzoek. De risico-inventarisatie Eisen Met behulp van de risico-inventarisatie brengen we structureel alle gevaren in de organisatie in kaart. Dit is een verplichting die voortvloeit uit artikel 5 van de Arbowet. Iedere organisatie in Nederland, hoe groot of hoe klein ook, moet over een dergelijke inventarisatie van de gevaren beschikken. Aan welke eisen moet nu een dergelijke inventarisatie voldoen? Zowel in artikel 5 van de Arbowet, als in het AIblad 1 van de SDU wordt daarover het een en ander gezegd: Alle gevaren dienen in kaart gebracht te worden. Dit betekent dat gekeken moet worden naar de gevaren op het gebied van veiligheid, gezondheid, psychosociale arbeidsbelasting en werktijden. De risico-inventarisatie mag globaal zijn, tenzij de aard van de gevaren een gedetailleerde inventarisatie noodzakelijk maakt. Verdieping is nodig in een tweetal situaties. In de eerste plaats wanneer dit in wet- en regelgeving voorgeschreven is. In het arbobesluit is aangegeven op welke wijze specifieke risico s in kaart gebracht moeten worden. Daarnaast dient verdieping plaats te vinden wanneer weliswaar het gevaar onderkend is, maar wanneer er onvoldoende informatie bestaat om tot de ware aard van het gevaar door te dringen. Als bijvoorbeeld werknemers aangeven dat ze in het werk tegen veel problemen oplopen die maar niet of slecht opgelost worden, dan is er sprake van een gevaar met betrekking tot psychosociale belasting. Om meer over dit gevaar te weten te komen en de bron te kunnen benoemen is nader onderzoek nodig. Het kan namelijk te maken hebben met een gebrek in communicatie, een slechte stijl van leidinggeven en dergelijke. Er moet aandacht worden besteed aan de gevaren voor bijzondere groepen. Hierbij kan worden gedacht aan bijvoorbeeld jeugdigen, ouderen, zwangere vrouwen, anderstaligen, minder validen en thuiswerkers. 23

6 hoofdstuk 2 Bij het opstellen van de risico-inventarisatie moet rekening worden gehouden met de beschikbare informatie ten aanzien van ongevallen, beroepsziekten en ziekteverzuim. Deze informatie kan worden betrokken uit registraties die u zelf bijhoudt of die de Arbodienst of een gecontracteerde bedrijfsarts kan verstrekken op basis van de verzuimbegeleiding die deze dienst voor de organisatie uitvoert. Toetsing Een risico-inventarisatie en evaluatie dient getoetst te worden door een gecertificeerde deskundige. Voor bedrijven met minder dan 25 medewerkers kan worden volstaan met een lichtere toets. Wat houdt de lichtere RI&E-toets in? De lichtere wijze van toetsen voor bedrijven met 25 werknemers of minder bij toepassing van branche-ri&e-instrumenten houdt in dat: een bedrijfsbezoek door de arbodienst/deskundige in beginsel niet meer nodig is; het niet meer is nodig alle kerndeskundigen (bedrijfsarts, veiligheidskundige, arbeidshygiënist en deskundige Arbeid & Organisatie) bij de toetsing te betrekken; indien reeds gebruikgemaakt is van metingen van erkende instellingen (bijvoorbeeld op het gebied van geluid), geen nieuwe metingen meer hoeven plaats te vinden in het kader van de toetsing; alleen op papier wordt gecontroleerd of de elementen die in het kader van een RI&E aan de orde dienen te komen, ook daadwerkelijk beschreven zijn; arbodiensten/deskundigen aan de werkgever schriftelijk melding maken van eventueel ontbrekende onderdelen; in dat geval zal de werkgever uiteraard alsnog voor de aanvulling van zijn RI&E moeten zorgen. voorwaarden voor lichte toets Een lichte toets op een in eigen beheer uitgevoerde RI&E door een werkgever kan door de arbodienst/deskundige worden uitgevoerd voor werkgevers: die maximaal 25 medewerkers in dienst hebben; die voor de uitvoering van de RI&E in eigen beheer gebruikmaken van een branchespecifiek instrument dat de instemming heeft van werkgever(s)- en werknemersorganisaties in de betreffende branche; die de instemming van werkgever(s)- en werknemersorganisaties hebben ten aanzien van dat RI&E-instrument, wat blijkt uit het feit dat dit RI&E-instrument is geplaatst met het arbo.nl-icoontje op en RI&E s gemaakt op basis van op de websites en geplaatste RI&Einstrumenten, die zijn voorzien van het arbo.nl-icoontje, komen in aanmerking voor een lichte toets door de arbodienst/deskundige. 24

7 inventariseren De werkgever blijft verantwoordelijk voor een waarheidsgetrouwe invulling van de branchespecifieke RI&E. Instrumenten Inmiddels zijn er door verschillende brancheorganisaties specifieke inventarisatiemethoden ontwikkeld. Deze zijn veelal elektronisch in te vullen. Een overzicht van de beschikbare branchemethoden is te vinden op Bij het gebruik van deze instrumenten is echter wel een waarschuwing op zijn plaats. Over het algemeen zijn het instrumenten die slechts een globale inventarisatie mogelijk maken. Voor verdiepende onderzoeken zal over het algemeen contact moeten worden opgenomen met een deskundige. Daarnaast gaan deze instrumenten uit van een gemiddelde in de branche. Afwijkende situaties worden niet gedekt. Het is dus altijd goed een deskundige te laten beoordelen in hoeverre het branche-instrument geschikt is voor de concrete situatie in het eigen bedrijf. De frequentie van de risico-inventarisatie Een veelgestelde vraag is die met betrekking tot de frequentie waarmee een risicoinventarisatie moet worden uitgevoerd. In de Arbowet staat dat de inventarisatie moet worden aangepast zo dikwijls als de daarmee opgedane ervaring of gewijzigde werkmethoden/werkomstandigheden daartoe aanleiding geven. Tevens is een aanpassing noodzakelijk indien de ontwikkelingen in de wetenschap en de techniek daartoe aanleiding geven. Voor de praktijk betekent dit: aanvulling van de risico-inventarisatie op het moment dat nieuwe machines, hulpmiddelen, bedrijfstoffen en werkmethoden geïntroduceerd worden. Van deze nieuwe situatie dienen de gevaren beschreven en geëvalueerd te worden; een periodieke beoordeling van de risico-inventarisatie tegen de achtergrond van nieuwe wettelijke vereisten c.q inzichten. Het is dus niet nodig om de risico-inventarisatie periodiek geheel opnieuw uit te voeren. Het bij de risico-inventarisatie behorende plan van aanpak dient te worden aangepast als de opgedane ervaringen daartoe aanleiding geven en op basis van ontwikkelingen in de stand van de wetenschap en de professionele dienstverlening. De uitvoering van de risico-inventarisatie Het uitvoeren van een risico-inventarisatie is de verantwoordelijkheid van de werkgever. De werkgever maakt samen met de OR (instemmingsrecht!) uit wie de risico s inventariseert. Hiervoor kunnen één of meerdere medewerkers (bijvoorbeeld een preventiemedewerker als projectleider) worden aangewezen. De kwaliteit van een RI&E wordt voor een groot gedeelte bepaald door de manier waarop deze is ontstaan. De werkgever bepaalt samen met de OR welke methode wordt toegepast om de risico s te inventariseren. Meestal worden checklisten of instrumenten gebruikt 25

8 hoofdstuk 2 met allerlei vragen. Een gecertificeerde deskundige (intern of extern) is degene die de risico-inventarisatie uiteindelijk goedkeurt en controleert! In de praktijk zal het wenselijk zijn dit juist door eigen werknemers te laten doen. Van het uitvoeren van een risico-inventarisatie kan een belangrijk leereffect uitgaan. Daarnaast kan het de motivatie en de betrokkenheid van de werknemers verhogen. Belangrijk is wel met de ondersteuning goede afspraken te maken over de wijze waarop de inventarisatie wordt uitgevoerd, welke hulpmiddelen worden gebruikt en op welke wijze de externe deskundige eventueel ondersteuning kan geven. Dit overleg is belangrijk, omdat de externe deskundige uiteindelijk wel verantwoordelijk is voor de kwaliteit van het eindproduct. In de volgende tabel worden de voor- en nadelen van het alleen uitvoeren, dan wel het laten uitvoeren van de inventarisatie belicht. KEUZETABEL: ALLEEN OF MET ANDEREN Keuze Alleen Met anderen Voordelen Het gaat over het algemeen sneller Het is goedkoper omdat er minder mensen bij betrokken zijn Er wordt een grote betrokkenheid en bewustmaking van de werknemers gerealiseerd Alle beschikbare kennis en ervaring wordt gemobiliseerd. Daardoor is de kwaliteit van het eindproduct over het algemeen hoger Nadelen Er wordt weinig betrokkenheid en bewustmaking van de werknemers gerealiseerd Met name de werknemers zien werkplektekortkomingen sneller dan een enkeling die er verder van afstaat Organisatietekortkomingen en gevaren met betrekking tot psychosociale arbeidsbelasting kunnen alleen maar goed in kaart gebracht worden door daar meerdere mensen bij te betrekken Het kost meer tijd De kosten zijn hoger omdat er meer mensen bij betrokken zijn. Het melden en onderzoeken van (bijna-)ongevallen Ongevallen en zeker bijna-ongevallen kunnen veel zeggen over potentiële problemen binnen de organisatie. Er is sprake van een bijna-ongeval wanneer een ongewilde gebeurtenis, veelal door toeval, niet heeft geleid tot persoonlijk letsel of materiële schade. Door een goede registratie van dergelijke ongevallen bij te houden en de gegevens uit deze registratie goed te analyseren, kunnen structurele problemen zichtbaar worden. Het aanpakken van deze structurele problemen vóór er echt iets misgaat is van levensbelang voor de organisatie. Voor het registreren van de meldingen kan een register worden aangelegd. Om later goede analyses te kunnen maken is het bij het opzetten van het register belangrijk na te denken over de vragen die met behulp van een analyse moeten kunnen worden beantwoord. In de volgende tabel wordt een aantal onderwerpen genoemd die in het register een plaats kunnen krijgen. 26