Werklocaties Hoofdrapportage

Transcriptie

1 Werklocaties 2004 Hoofdrapportage 1

2 2

3 INLEIDING... 6 CONCLUSIES BEDRIJVENTERREINEN Uitgifte per provincie Uitgifte per terreintype Voorraad Prijsgegevens van de voorraad Voorraad per provincie Voorraad per terreintype Bedrijventerreinen kwantitatief bekeken Herstructurering en veroudering CONCLUSIES KANTOORLOCATIES Vloeroppervlakte Realisatie Plannen Realisatie en planning per provincie Vloeroppervlak per provincie Kantoorlocaties kwalitatief bekeken Inventarisatie Onderscheiden stadia Resultaten Plannen per provincie KENGETALLEN Bedrijventerreinen

4 Kantoorlocaties Plannen Provincie Groningen Provincie Friesland Provincie Drenthe Provincie Overijssel Provincie Flevoland Provincie Gelderland Provincie Utrecht Provincie Zuid-Holland Provincie Zeeland Provincie Noord-Brabant Provincie Limburg BEDRIJVENTERREINEN PER Aanbod op bedrijventerreinen Prijsgegevens van bedrijventerreinen Kwaliteitsgegevens van bedrijventerreinen KANTOORLOCATIES PER Aanwezig vloeroppervlak Gerealiseerd vloeroppervlak Prijsgegevens van kantoorlocaties Kenmerken van kantoorlocaties GEMEENTELIJKE CIJFERS PER Bedrijventerreinen op gemeenteniveau Kantoorlocaties op gemeenteniveau

5 BIJLAGEN WERKLOCATIES

6 I Inleiding Voor u ligt het resultaat van IBIS, de landelijke inventarisatie werklocaties De inventarisatie bestaat uit twee delen, de enquête bedrijventerreinen en de enquête kantoorlocaties. Deze landelijke enquête bedrijventerreinen en kantoorlocaties is de bron van het Integraal Bedrijventerreinen Informatie Systeem, bekend als IBIS. IBIS is een gezamenlijke activiteit van de provincies in Nederland en het ministerie van VROM (Directoraat Generaal Ruimte, voorheen de RPD). Ontwikkeling enquête De IBIS enquête wordt reeds vele jaren aan de gemeenten in Nederland aangeboden. Door deze lange geschiedenis is er ondertussen sprake van een uitgebreide historische reeks aan datamateriaal. De gegevens van de bedrijventerreinen zijn vanaf 1988 te raadplegen in de historische database. De kantoorlocaties met een ondergrens van m² worden vanaf 1991 geregistreerd. Van de planneninventarisatie die sinds 2000 parallel aan de IBIS inventarisatie gehouden wordt, bestaat geen historische database. De ontwikkeling van het gehele traject ziet er als volgt uit: 1991: Tot dan is de opzet van de enquête hetzelfde gebleven en ook de gehanteerde definities zijn niet veranderd. Besloten wordt om terreinen groter of gelijk aan één hectare (bruto), dus behalve terreinen met voorraad ook volle terreinen te inventariseren. Uitzondering hierop vormen de solitaire terreinen. Een tweede belangrijke verandering per 1 januari 1991 is dat per die datum de inventarisatie van kantoorlocaties is gestart. Verzameld worden kwantitatieve en kwalitatieve gegevens van kantoorlocaties met een minimale omvang van m² bruto kantoorvloeroppervlak. 1994: De vraagstelling van de kantoorlocaties wordt aangepast om de nauwkeurigheid van de enquête te vergroten. Deze aanpassing in de definities van de oppervlaktevariabelen betekent een volledige breuk met de tot dan toe verzamelde gegevens. 6

7 1998: Aan de enquête bedrijventerreinen wordt de variabele herbestemming toegevoegd. Met deze variabele wordt getracht te achterhalen welke bedrijventerreinen geheel of gedeeltelijk worden herbestemd voor woningbouw. 2000: Parallel aan de enquête werklocaties wordt een inventarisatie plannen gehouden. Voor dit onderzoek is een eigen enquêteformulier ontwikkeld. De planneninventarisatie kent geen historie. 2002: De variabele herbestemming verdwijnt, de variabele herstructurering/ veroudering komt er voor in de plaats. Discussie De IBIS database identificeert alle bedrijventerreinen van 1 hectare of groter. Ongetwijfeld zijn er méér terreinen. Redenen voor het wel of niet registreren of opnemen van de gegevens kunnen divers zijn. Nederland kent van oudsher veel binnenstedelijke bedrijventerreinen. Deze terreinen zijn in het verleden vaak niet opgenomen omdat van een bestemmingsplan geen sprake was. Soms zijn ze een punt van aandacht, bijvoorbeeld als een gemeente een bestemmingsplan aanpast en de grond herbestemd voor bijvoorbeeld woningbouw of na een calamiteit. Opname van deze vaak volle terreinen die reeds vele jaren bestaan komt in alle provincies wel eens voor. (Dit is ook een van de redenen waarom de cijfers uit een recente publicatie niet vergelijkbaar zijn met de cijfers uit eerdere publicaties) Ook het tegenovergesteld komt voor. De registratie van de zogenaamde solitaire terreinen is zo n punt van discussie. Registreren we terreinen waar slechts één bedrijf zit wel of niet. Tegenwoordig zijn er ook steeds meer vormen van bedrijfsactiviteiten te onderscheiden die gezien het ruimtegebruik en concentratie van werkgelegenheid als werklocatie te definiëren zijn. Te denken valt aan de perifere detailhandels locaties, Designer/Factory/Outlet shopping centers, agrarische bedrijventerreinen en de multifunctionele stadions. Een ander aandachtspunt is verder de toenemende verdienstelijking van de samenleving. Deze verdienstelijking vindt zijn neerslag in de realisatie van kantoorachtige omgeving op de bedrijventerreinen. Het onderscheid in werklocaties verdwijnt. Nieuw in de discussie is de wens van de gemeenten om reeds in het verleden uitgegeven percelen die door omstandigheden weer in het aanbod zitten te kunnen registreren. Deze transacties van reeds uitgegeven en dus tweedehands bedrijventerreinen hebben invloed op zowel de voorraad als de reeds uitgegeven oppervlakten. Voor de IBIS registratie is dit een ongewenst gegeven. Het gaat immers om nieuw, nog nooit eerder uitgegeven terrein waarbij de invloed op de ruimte van belang is. De praktijk toont echter dat gemeenten iedere verkoop op de enquêteformulieren registreren. 7

8 Uitvoering en verwerking De enquête vindt jaarlijks plaats onder verantwoordelijkheid van het Directoraat Generaal Ruimte en wordt uitgevoerd door de provincies die daartoe afspraken hebben gemaakt met DG Ruimte. De inventarisatie bedrijventerreinen en kantoorlocaties wordt gehouden onder de Nederlandse gemeenten. De uitvoering ervan, het versturen, ontvangen en controleren van de formulieren ligt in handen van de provinciale uitvoerders. Gevraagd wordt gegevens te verstrekken over de bedrijventerreinen en kantoorlocaties in de gemeente naar de situatie per 1 januari van het betreffende jaar en over de uitgifte respectievelijk realisatie in het voorafgaande jaar. Los van de reguliere enquête is voor het vijfde jaar in successie een planneninventarisatie bij alle gemeenten gehouden. De verwerking van de provinciale enquête-uitkomsten tot de landelijke IBISdatabase wordt, sinds 1998, gedaan door ETIN Adviseurs. Ook de website, wordt door ETIN Adviseurs jaarlijks geactualiseerd. Op deze website zijn de hoofdrapportage en het tabellenboek in PDF-formaat te downloaden. Sinds de inventarisatie van 2002 wordt ook de geometrie van de bedrijventerreinen voor gebruik in een GIS omgeving via het internet aangeboden. NON-Respons Net zoals iedere enquête heeft ook dit onderzoek te maken met non-respons. Enerzijds zijn er gemeenten die niet meewerken of die de gegevens te laat inleveren, anderzijds speelt het belang dat een gemeente of provincie aan een dergelijk onderzoek hecht een rol. Omdat wij uitgaan van 100% respons, worden de gegevens uit het verleden gekopieerd naar het peiljaar. Uitgiftes op bedrijventerreinen en realisatie van kantooroppervlakten worden in dit geval niet ingevuld, de oppervlaktegegevens zoals bekend worden overgenomen van vorig jaar. Bovenstaande werkwijze is dit jaar toegepast op de (kantoor)gegevens van de gemeenten Groningen en Rotterdam. Omdat dit jaar van de provincie Noord- Holland geen gegevens aangeleverd zijn, is gekozen voor het in zijn geheel weglaten van deze gegevens in de tabellen en grafieken. Op deze wijze is het mogelijk vergelijkingen te maken met gegevens uit het verleden. Vergelijkingen met eerder verschenen publicaties van de hoofdrapportage werklocaties zijn hierdoor niet mogelijk. 8

9 Voorgaande publicaties De gegevens van deze rapportage vervangen de cijfers in eerdere publicaties. Dit heeft twee redenen. 1. Tijdens de verwerking van de enquête en op aanwijzing van de provinciale contactpersonen zijn er ook wijzigingen in de voorgaande jaargangen verwerkt. 2. Gemeentelijke herindelingen zullen op provinciaal niveau niet zoveel invloed hebben maar op gemeentelijk niveau des te meer. In de database zijn alle werklocaties met terugwerkende kracht ingedeeld. Dit maakt vergelijkingen met het verleden eenduidig. Deze werkwijze en het feit dat er een provincie ontbreekt, heeft tot gevolg dat cijfers in voorgaande publicaties niet meer overeenkomen met de in deze publicatie opgenomen gegevens. Aansprakelijkheid Hoewel de inhoud van deze publicatie met zeer veel zorg is samengesteld, aanvaarden het Directoraat Generaal Ruimte en ETIN Adviseurs geen aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in deze publicatie. Opzet van de rapportage De opzet van de rapportage is zoals gebruikelijk gelijk aan eerdere publicaties. In het volgende hoofdstuk zal, net als vorig jaar, worden ingegaan op enige aspecten betreffende de ontwikkeling van de terreinuitgifte en op de voorraad bedrijventerreinen waarover de provincies beschikken. De analyse van de situatie op de kantorenmarkt vormt het tweede onderdeel. De planneninventarisatie van de bedrijventerreinen volgt daarop. Het hoofdstuk wordt afgesloten met kengetallen. 9

10 Inlichtingen Nadere informatie over dit project kunt u vinden op de website Tevens kunt u hier deze publicatie en het tabellenboek downloaden. Indien u aanvullende gegevens uit IBIS wenst, dan kunt u contact opnemen met: ETIN Adviseurs Manon Krauth Postbus DA Tilburg m.krauth@etin.nl : De opdrachtgever Ministerie van VROM/ DG Ruimte Cluster Geo Informatie & Presentatie Postbus GX s-gravenhage 10

11 1 Conclusies bedrijventerreinen Voor de vierde achtereenvolgende keer kunnen we in deze publicatie melden dat de uitgifte van bedrijventerreinen minder is dan het jaar daarvoor. Een aandachtspunt bij deze uitspraak is het ontbreken van de gegevens van de provincie Noord-Holland. De uitspraken en conclusies die in deze publicatie aan de orde komen betreffen de gegevens exclusief deze provincie. Alle bedrijventerreinen De uitgifte in het jaar 2003 is ten opzichte van het jaar 2002 verder gedaald. Met een uitgifte van 547 hectare kunnen we spreken van een absoluut record, sinds de registratie van januari 1988 is nog nooit een dergelijk lage uitgifte genoteerd. Een daling ten opzicht van de uitgifte van het jaar daarvoor van 66%. Het aantal terreinen waarop een uitgifte plaatsvindt daalt eveneens, 346 in 2003 ten opzichte van 421 in het jaar daarvoor. Het tienjaarlijkse gemiddelde daalt door dit uitgiftecijfer naar 945 ha. Bovenstaande daling van de terreinuitgifte heeft betrekking op zowel de zeehaventerreinen als de droge terreinen. Zeehaventerreinen. De uitgifte op zeehaventerreinen vertoont een daling in de uitgifte van bijna 69% ten opzichte van de uitgifte van vorig jaar. De totale uitgifte bedraagt 48 hectare. Deze uitgifte staat gelijk aan de registratie van 1 januari De terugval in uitgifte tussen de jaren 2001 en 2002 was toen echter niet zo groot als het verschil tussen 2003 en Deze bedragen respectievelijk 65 en 105 hectare. Zowel 2002 als 2004 vertonen in de historische reeks de laagste uitgiften in de zeehaventerreinen die geregistreerd staan in IBIS. Het langdurig gemiddelde van uitgiften op zeehaventerreinen komt door deze lage uitgifte op 101 hectare, een daling van 4 hectare ten opzichte van het langdurig gemiddelde op 1 januari Bedrijventerreinen exclusief de zeehavens. Omdat niet alle provincies over zeehavens beschikken worden de gegevens meestal gepresenteerd exclusief deze categorie. Uit het bovenstaande kan alleen maar geconcludeerd worden dat de uitgifte van de bedrijventerreinen exclusief de zeehavens gedaald is. Om precies te zijn is 11

12 deze daling 177 hectare waarmee de uitgifte van deze terreinen op 499 hectare komt. Een daling ten opzichte van de uitgifte van het jaar daarvoor van 26%. Conclusie: Hoewel de gegevens van de provincie Noord-Holland niet in bovenstaande cijfers verwerkt zijn kunnen we toch concluderen dat de uitgifte op de Nederlands bedrijventerreinen een forse terugval laat zien. Zowel in de natte als de droge bedrijventerreinen is de daling in de uitgifte een feit. Situatie Uitgifte Daling in Daling in % ha. t.o.v Droge bedrijventerreinen % Zeehaventerreinen % Alle bedrijventerreinen % 12

13 Figuur 1 Uitgifte in Nederland inclusief zeehaventerreinen ha Uitgifte op zeehaventerreinen Uitgifte op terreinen exclusief zeehavens Figuur 2 Uitgifte op zeehaventerreinen ha Uitgifte op zeehaventerreinen 13

14 Uitgifte per provincie Van de provincies die dit jaar de gegevens aangeleverd hebben aan IBIS registreert slechts één provincie een hogere uitgifte dan het jaar daarvoor. Dit is de provincie Zuid-Holland. De uitgifte vertoonde een stijging van maar liefst 34% met het jaar daarvoor. De provincie registreerde een totale uitgifte van 91 hectare, dit is 17% van de totale uitgifte in Nederland. De resterende provincies vertonen allen een daling in de uitgifte. De top 3 van dalers wordt aangevoerd door provincies die allen meer dan de helft minder uitgifte registreren dan het jaar daarvoor. Dit zijn achtereenvolgens de provincie Zeeland (41 hectare, -74%), de provincie Drenthe (46 hectare, - 54%) en de provincie Overijssel (51 hectare, -50%). Vervolgens daalde de uitgifte in de provincie Noord-Brabant (72 hectare, -40%), de provincie Limburg (49 hectare, -36%), de provincie Friesland (54 hectare, -26%), de provincie Utrecht (16 hectare, -23%), de provincie Flevoland (44 hectare, -14%) en de provincie Groningen (37 hectare, -13%). De enige provincie die de uitgifte enigszins op een vergelijkbaar peil met het jaar daarvoor heeft gehouden is de provincie Gelderland (71 hectare, -2%). Figuur 3 De volgorde van de uitgifte inclusief zeehavens in 2002 en ha Utrecht Drenthe Groningen Zeeland Flevoland Limburg Overijssel Friesland Gelderland Noord- Brabant Zuid-Holland

15 Figuur 4 De volgorde van de uitgifte exclusief zeehavens in 2002 en ha Utrecht Zeeland Drenthe Groningen Friesland Flevoland Limburg Overijssel Noord- Brabant Gelderland Zuid-Holland Figuur 5 Tienjaarlijks gemiddelde uitgifte per provincie ha Zuid-Holland Zeeland Utrecht Overijssel Noord- Brabant Limburg Groningen Gelderland Friesland Flevoland Drenthe Exclusief zeehaventerreinen Inclusief zeehaventerreinen 15

16 Uitgifte per terreintype De bedrijventerreinen zijn onderverdeeld in een vijftal terreintypen (zie onderstaande figuur). Deze typen bedrijventerreinen zijn onderscheiden in het project Ruimte voor regio s van de ministeries van EZ en VROM en zoals ze worden gehanteerd door het Centraal Planbureau in de Bedrijfslocatie monitor (BLM). Figuur 6 Uitgifte per terreintype in Hoogwaardige bedrijvenparken 5% Distributieparken 12% Zware industrieterreinen 7% Zeehaventerreinen 9% Gemengde terreinen 67% De uitgiften in bovenstaande figuur weerspiegelen in grote mate de procentuele verdeling van de netto oppervlakte van de diverse locatietypen. Figuur 7 Totaal netto oppervlakte per terreintype op Distributieparken Hoogwaardige 3% bedrijvenparken 3% Zware industrieterreinen 10% Zeehaventerreinen 16% Gemengde terreinen 68% In totaal bestaat 68% van de gehele netto oppervlakte aan bedrijventerreinenareaal uit gemengde terreinen. 16

17 Het aandeel in de uitgifte per terreintype schommelt ieder jaar wel iets. Voor de afgelopen 10 jaar ziet de grafiek er als volgt uit. Voor de duidelijkheid is het terreintype gemengd weggelaten. Voor de uitgifte van 2003 zijn duidelijk geen extremen waar te nemen. Figuur 8 Uitgifte per terreintype in de afgelopen 10 jaar. (Exclusief gemengde locaties!) ha Zware industrieterreinen Hoogwaardige bedrijvenparken Zeehaventerreinen Distributieparken Vooruitlopend op het hoofdstuk betreffende de situatie van de voorraad wordt hieronder de voorraadsituatie per terreintype van de afgelopen 10 jaar getoond. Een gering aanbod in diversiteit leidt tot een geringe uitgifte in de diverse segmenten. Figuur 9 Voorraad per terreintype in de afgelopen 10 jaar. (Exclusief gemengde locaties!) ha Zware industrieterreinen Hoogwaardige bedrijvenparken Zeehaventerreinen Distributieparken 17

18 Voorraad Bij de voorraadgegevens wordt een onderscheid gemaakt tussen voorraad die terstond uitgeefbaar is, op korte termijn dus, en grond die niet terstond uitgeefbaar is. Bij dit laatste kan worden gedacht aan terreinen waarvoor de onteigeningsprocedures of het bouwrijp maken van de percelen door de gemeente nog niet zijn afgerond. De in IBIS bekende voorraad aan bedrijventerreinen bedraagt op 1 januari hectare. Ten opzicht van de voorraadgegevens van het jaar daarvoor is een kleine stijging waar te nemen. Deze stijging bedraagt 89 hectare. Wellicht heeft deze toename in de voorraad te maken met de tegenvallende uitgifte aan bedrijventerreinen. Indien de uitgifte vergelijkbaar zou zijn geweest met eerdere jaren zou de dalende lijn zich ongetwijfeld oorgezet hebben. Figuur 10 Totale voorraad aan grond op alle bedrijventerrein ha Totale voorraad De totale voorraad is zoals reeds gemeld samengesteld uit het deel dat terstond uitgeefbaar is en het deel dat niet terstond uitgeefbaar is. Figuur 11 Voorraad terstond en niet terstond uitgeefbare grond op alle bedrijventerreinen ha Totaal niet terstond uitgeefbaar Totaal terstond uitgeefbaar 18

19 Prijsgegevens van de voorraad. Uit onderstaande vergelijking van de prijzen van de beschikbare grond in 2001 en 2004 blijkt dat de gemiddelde minimale prijsverhoging 10% is en de gemiddelde maximale verhoging rond de 40% ligt. Deze twee uitersten worden achtereenvolgens door de provincie Utrecht en de provincie Limburg geregistreerd. Een ander opmerkelijk gegeven is het prijsverloop bij de provincie Flevoland. De prijsstijging bij de minimumprijzen is aan de lage kant, de prijsstijging bij de maximumprijzen daarentegen is aanzienlijk. Figuur 12 Vergelijking van de gemiddelde verkoopprijzen op versus % 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Zuid- Holland Zeeland Utrecht Overijssel Noord- Brabant Limburg Groningen Gelderland Friesland Flevoland Drenthe Minimum verkoopprijs Maximum verkoopprijs De gemiddelde prijsstijging in de periode bedraagt voor zowel de minimumprijzen als de maximumprijzen circa 23%. 19

20 Voorraad per provincie De situatie met betrekking tot de uitgeefbare oppervlakte terstond en niet terstond is in zijn totaal nagenoeg gelijk, op provinciaal niveau kan de verdeling uiteraard een geheel ander beeld geven. Een scheve verdeling hoeft geenszins nadelig te zijn. Een en ander is onder andere afhankelijk van de periode waarin het niet terstond uitgeefbare deel tot de categorie terstond uitgeefbaar gaat behoren en uiteraard de vraag die er bestaat naar bedrijventerreinen Figuur 13 Totale voorraad, voorraad terstond en niet terstond uitgeefbare grond op alle bedrijventerreinen op ha Noord- Brabant Groningen Zuid- Holland Gelderland Limburg Overijssel Flevoland Friesland Zeeland Drenthe Utrecht Niet terstond uitgeefbaar Terstond uitgeefbaar Het percentage van de beschikbare voorraad als aandeel van het totaal aan bedrijventerrein per provincie wordt in onderstaande tabel weergegeven. Tabel 1 Aandeel beschikbare en terstond uitgeefbare oppervlakte per provincie op alle bedrijventerreinen per Percentage voorraad van de netto oppervlakte Percentage terstond uitgeefbaar v.d. netto opp. Percentage direct uitgeefbaar van de voorraad Provincie Flevoland 33% 12% 36% Groningen 31% 14% 45% Drenthe 25% 20% 79% Friesland 21% 13% 60% Zeeland 17% 12% 71% Utrecht 16% 4% 28% Limburg 15% 7% 46% Gelderland 14% 5% 37% Overijssel 13% 7% 52% Noord-Brabant 10% 5% 47% Zuid-Holland 9% 4% 45% Gemiddeld 19% 9% 50% 20

21 Van de bedrijventerreinen is per 1 januari 2004 in totaal 19% van de oppervlakte uitgeefbaar. In totaal 9% is direct uitgeefbaar, dat is 50% van de totale voorraad aan bedrijventerreinen. Uit de tabel blijkt dat koploper Flevoland in totaal 23 % van de aanwezige oppervlakte aan bedrijventerreinen uitgeefbaar heeft, van de totale oppervlakte is 12 % direct uitgeefbaar, deze 12% is 36% van de totale uitgeefbare voorraad. Strepen we de invloed van de zeehaventerreinen in bovenstaande grafiek weg, dan ziet het beeld met betrekking tot de voorraad er als volgt uit. Noord-Brabant blijft de provincie met de grootste voorraad, alle andere posities worden in meer of mindere mate gewisseld. Figuur 14 Voorraad terstond en niet terstond uitgeefbare grond op bedrijventerreinen exclusief zeehaventerreinen op ha Noord- Brabant Zuid- Holland Gelderland Limburg Overijssel Flevoland Friesland Drenthe Groningen Utrecht Zeeland Totaal niet terstond uitgeefbaar Totaal terstond uitgeefbaar 21

22 De uitgiften die in 2003 door de afzonderlijke provincies gemeld zijn, zijn niet zo heel erg opmerkelijk. Een uitgifte kan echter wel een gevolg voor de voorraad hebben, als de verhouding tussen voorraad en uitgifte niet in balans is. Deze balans wordt in dit geval door een langjarig gemiddelde bepaald, het gemiddelde over alle provincies is 11% van de voorraad. Gemiddeld geven de provincies dus 11% van hun voorraad uit. Per individuele provincie kan dit langdurig gemiddelde echter heel anders liggen. Dit is in onderstaande grafiek is te zien. Het provinciale langdurig gemiddelde van de uitgifte naast de uitgifte laat zien dat deze in 2003 beduidend lager ligt. Figuur 15 Terreinuitgifte per provincie als aandeel van de totale voorraad. 25% 20% 15% 10% 5% 0% Zeeland Utrecht Overijssel Noord- Brabant Limburg Groningen Gelderland Friesland Flevoland Drenthe Uitgifte 2003 Langdurig gemiddelde Met betrekking tot de uitgifte van de zeehavens is de situatie iets anders. De provincie Friesland heeft procentueel een groot deel van de beschikbare voorraad uitgegeven, 48%. De provincies Groningen en Zeeland benaderen het langdurig gemiddelde, de provincies Zuid-Holland en Noord-Brabant hebben procentueel een klein deel van de beschikbare voorraad aan zeehaventerreinen in 2003 uitgegeven. 120% Figuur 16 Terreinuitgifte per provincie als aandeel van de totale voorraad aan zeehaventerreinen. 100% 80% 60% 40% 20% 0% -20% Friesland Groningen Noord- Brabant Zeeland Zuid- Holland Uitgifte2003 Langdurig gemiddelde 22

23 Voorraad per terreintype Het grootste aandeel van de voorraad bedrijventerreinen, 65%, is van het terreintype gemengd. In totaal is dit 6140 hectare. In totaal 15% van de oppervlakte aan beschikbare bedrijventerreinen is van het type zeehaventerrein. De verdeling van de voorraad in de IBIS database ziet er op 1 januari 2004 als volgt uit. Figuur 18 Verdeling van de totaal uitgeefbare voorraad per terreintype op Hoogwaardige bedrijvenparken 8% Distributieparken 4% Zware industrieterreinen 8% Zeehaventerreinen 15% Gemengde terreinen 65% Tabel II Aandeel van de voorraad naar terreintype per provincie op Zware industrie terreinen Zee haven terreinen Gemeng de terreinen Hoog waardige bedrijven parken Distribu tieparken Totale voorraad Drenthe 13% 0% 71% 14% 1% 100% Flevoland 0% 0% 84% 14% 2% 100% Friesland 5% 4% 86% 3% 2% 100% Gelderland 8% 0% 79% 10% 2% 100% Groningen 2% 65% 30% 2% 0% 100% Limburg 35% 0% 53% 8% 4% 100% Noord-Brabant 9% 3% 80% 2% 7% 100% Overijssel 12% 0% 68% 19% 0% 100% Utrecht 0% 0% 95% 5% 0% 100% Zeeland 1% 49% 49% 2% 0% 100% Zuid-Holland 0% 15% 53% 14% 19% 100% Totaal 8% 15% 65% 8% 4% 100% 23

24 Bedrijventerreinen kwantitatief bekeken Het aantal bedrijventerreinen waarvan in 2004 gegevens beschikbaar gekomen zijn bedraagt In totaal zijn hier 89 bedrijventerreinen nieuw opgevoerd. Deze bedrijventerreinen hebben in totaal een bruto oppervlakte van 1500 hectare, een netto oppervlakte van 1147 hectare waarvan nog 614 hectare uitgeefbaar is. Op 30% van alle bedrijventerreinen die geregistreerd zijn is nog grond uitgeefbaar, in totaal 9451 hectare. De verdeling van de aantallen terreinen per provincie en het aantal terreinen waar nog grond uitgeefbaar is staat hieronder. Een aandachtspunt is het feit dat ook terreinen met slechts een halve hectare beschikbare grond gerekend kunnen worden tot de laatste categorie. Tabel III Aantallen bedrijventerreinen per provincie per Uitgeefbaar aantal hectares Aantal terreinen met uitgeefbare grond Totaal aantal terreinen Groningen Friesland Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland Utrecht Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Totaal Andere mutaties in de IBIS database zijn de terreinen die verdwijnen. Er zijn diverse redenen waarom een terrein niet (meer) in de dataset thuishoort. Vaak zijn terreinen bijvoorbeeld herbestemd voor wonen of worden meerdere terreinen samengevoegd tot één nieuw bedrijventerrein. Plannen die uit politieke overwegingen geen doorgang kunnen vinden worden eveneens uit de dataset verwijderd. In totaal zijn 15 bedrijventerreinen afgevoerd met een bruto oppervlakte van 18 hectare. 24

25 Herstructurering en veroudering De grote hoeveelheid verouderde bedrijventerreinen en de noodzaak om deze aan te pakken heeft in toenemende mate de aandacht van de overheid. Voor een aantal van deze verouderde bedrijventerreinen bestaan plannen om de verouderingskenmerken aan te pakken. Deze plannen kunnen bestaan uit een grootschalige aanpak of plannen voor minder ingrijpende aanpassingen van de omgeving. Welke plannen een gemeente met de verouderde terreinen precies heeft is een kwestie van nader onderzoek. Het achterhalen of er überhaupt iets speelt in een gemeente op dit gebied wordt door middel van de variabele herstructurering en veroudering duidelijk Voor het derde jaar geeft de bovengenoemde variabele veroudering/herstructurering inzicht of er sprake is van veroudering op bedrijventerreinen. Mede door dit inzicht in de kwantitatieve opgave die met behulp van IBIS wordt geregistreerd, wordt de noodzaak voor herstructurering duidelijk gemaakt. Bij het kwalificeren van de bedrijventerreinen worden de volgende definities gehanteerd: Herstructurering: Onder herstructurering vallen alle eenmalige ingrepen op het bedrijventerrein die tot doel hebben veroudering van het terrein als geheel te bestrijden en die niet tot het reguliere onderhoud gerekend worden. De ingrepen kunnen betrekking hebben op elk van de vier aspecten van veroudering: ruimtegebruik, aanzicht, ontsluiting en milieuhygiëne. (Bron: Veroudering van bedrijventerreinen, een structuur voor herstructurering, BLM) Veroudering: Veroudering is het proces dat voorafgaat aan herstructurering. Vier processen kunnen worden onderscheiden, namelijk: Technische veroudering door een gebrek aan onderhoud Economische veroudering door een wijziging in marktontwikkelingen. Maatschappelijke veroudering door bijvoorbeeld gewijzigde regelgeving (milieu, veiligheid, arbeidsomstandigheden, etc.) Ruimtelijke veroudering door ongunstige liggingaspecten, conflict tussen verschillende grondgebruikfuncties. Symptomen van veroudering zijn inefficiënt ruimtegebruik, lelijke uitstraling, slechte ontsluiting en milieubelasting. (Bron: Veroudering van bedrijventerreinen, een structuur voor herstructurering. BLM) 25

26 Het beeld met betrekking tot de herstructurerings- en verouderingsindicator is op basis van de gegevens per 1 januari 2004 als volgt: Figuur 20 Verdeling van het aantal bedrijventerreinen naar de mate van veroudering op Momenteel vindt herstructurering plaats 4% Verouderd, er bestaan plannen 9% Verouderd, er bestaan geen plannen 13% Terrein is na 1990 geherstructureerd 2% Onbekend 13% Niet verouderd 59% In de enquête wordt niet gevraagd op hoeveel hectare het antwoord op de verouderingsvraag betrekking heeft. Aan de hand van de aantallen terreinen en de daarbij behorende (bruto) oppervlaktegegevens kunnen we bij benadering inschatten met hoeveel hectare we rekening moeten houden. We rekenen met bruto oppervlaktegegevens omdat het verouderingsproces meestal betrekking heeft op het gehele terrein en niet op perceelsniveau. Tabel IV Bruto oppervlaktegegevens van de variabele veroudering en herstructurering per provincie. Situatie Onbekend Verouderd, Niet er bestaan verouderd geen plannen Verouderd, er bestaan plannen Momenteel vindt herstructu rering plaats Terrein is na 1990 geher structu reerd Totaal Groningen Friesland Drenthe Overijssel Flevoland Gelderland Utrecht Zuid-Holland Zeeland Noord-Brabant Limburg Totaal

27 Figuur 21 Verdeling van de bruto oppervlakte naar de mate van veroudering op Momenteel vindt herstructurering plaats 8% Verouderd, er bestaan plannen 13% Terrein is na 1990 geherstructureerd 3% Onbekend 14% Verouderd, er bestaan geen plannen 9% Niet verouderd 53% 27

28 Conclusies kantoorlocaties De dip in de realisatie van grootschalige kantoorlocaties van 2002 jaar lijkt zich, afgaande op de cijfers van de IBIS registratie, in 2003 hersteld te hebben. Een aandachtspunt bij deze uitspraak is het ontbreken van de gegevens van de provincie Noord-Holland en de realisatie in de stad Groningen. Vloeroppervlakte In de IBIS database zitten, zoals wellicht bekend, niet alle kantoorlocaties. De ondergrens voor registratie is m² BVO. Een hoge ondergrens waardoor veel kleine kantoren niet in aanmerking komen voor opname in de database. De bruto vloeroppervlakte van de kantoren die wél voldoen aan de norm van m² bedraagt op 1 januari 2004 circa m². Ten opzichte van het jaar daarvoor is dit vloeroppervlak toegenomen met m², een stijging die ten opzichte van het tienjaarlijks gemiddelde van aan de lage kant is. Bovenstaande oppervlaktegegevens hebben betrekking op het totaal van 431 kantoorlocaties Figuur 22 Voorraad vloeroppervlakte (BVO) van kantoren met een minimum BVO van m². duizenden Totaal BVO 28

29 Realisatie De voorraad aan kantoren neemt toe door realisatie aan vloeroppervlakte. De realisatie en toename aan voorraad hoeven niet aan elkaar gelijk te zijn. De totale voorraad is dit jaar meer toegenomen ( m²) dan de realisatie ( m²). Deze afwijking is te verklaren door de opname van nieuwe kantoorlocaties in het bestand die mogelijk langer bestaan en dus een gerealiseerde vloeroppervlakte hebben (+15). Ook kan een afwijking ontstaan door het verwijderen van kantoorlocaties uit het bestand. De realisatie in het jaar 2003 is fors gestegen ( m²) in vergelijking met de realisatie van het jaar daarvoor. Toen was er sprake van een forse daling ten opzichte van het jaar daarvoor ( ). Figuur 23 Realisatie van vloeroppervlakte bij kantoren met een minimum BVO van m². duizenden Realisatie aan BVO Plannen Van de werklocaties die geregistreerd staan in de database zijn er 235 die uitbreidingsplannen voor de korte termijn hebben, dat betekend binnen 5 jaren zorgen deze voor een toename aan BVO van ruim 5 miljoen m². Bij 123 kantoorlocaties bestaan plannen voor uitbreiding op de lange termijn. Deze langetermijnplanning is goed voor een toename van m². Bij 83 kantoorlocaties bestaan plannen voor uitbreiding voor zowel de lange als de korte termijn. Uit de volgende grafiek blijkt dat de te realiseren kantooroppervlakte voor de korte termijn langzaamaan naar beneden bijgesteld wordt, de planning voor de realisatie voor de lange termijn lijkt zich te stabiliseren. 29

30 Figuur 24 Toekomstig te realiseren vloeroppervlakte (BVO) bij kantoren met een minimum BVO van m². duizenden Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar 30

31 Realisatie en planning per provincie Zoals reeds bij de conclusies vermeld, ontbreken de gegevens van de provincie Noord-Holland en de stad Groningen. Van de provincie Zeeland hebben we geen realisatie aan BVO ontvangen. Ook de provincie Groningen heeft geen realisatie gemeld. In zowel de provincie Zeeland als Groningen zal ongetwijfeld realisatie van kantooroppervlakte hebben plaatsgevonden maar voldoen deze mogelijk niet aan de IBIS norm van m². Geen realisatie maar wel plannen, zo blijkt uit onderstaande tabel. Tabel V Plannen voor de realisatie van BVO per provincie op Provincie Te realiseren in 5 jaar Te realiseren na 5 jaar Realisatie in 2003 Zuid-Holland Utrecht Noord-Brabant Overijssel Gelderland Flevoland Limburg Groningen Friesland Zeeland Drenthe Totaal Uit bovenstaande tabel blijkt dat de kantorenprovincies Zuid-Holland en Utrecht aan kop staan met betrekking tot de korte termijnplanning. Opvallend is het feit dat de provincie Gelderland de provincie is met de grootste realisatie aan vloeroppervlakte in

32 Vloeroppervlak per provincie Aan de hand van de totale vloeroppervlakte die in IBIS geregistreerd staat, wordt duidelijk hoe de verhouding is tussen de twee kantorenprovincies en de andere provincies. Ook het verschil tussen de provincie Zuid-Holland en de provincie Utrecht is aanzienlijk te noemen. Figuur 25 Aanwezig Bruto Vloeroppervlak per provincie op Duizenden Drenthe Zeeland Friesland Groningen Flevoland Overijssel Limburg Gelderland Noord-Brabant Utrecht Zuid-Holland BVO Per provincie 32

33 Kantoorlocaties kwalitatief bekeken. Van 431 kantoorlocaties zijn behalve de vloeroppervlaktegegevens ook enkele kwalitatieve gegevens genoteerd. Kwalitatieve gegevens zijn gegevens over de parkeernorm en het locatietype. Ook worden er prijsgegevens per m² geregistreerd. Een gegeven zoals het locatietype maakt onderscheid in de ligging van de kantoren. Het gaat hier om het locatietype zoals onderscheiden is bij het project Ruimte voor Regio s van de ministeries van EZ en VROM. De codering die men hanteert is: Stadsrandkantoorlocaties: kantoorlocaties met een sterk mono-functioneel karakter in de stadsrandzones. Deze locaties zijn bij uitstek geschikt voor kantoren met behoefte aan een goede bereikbaarheid met de auto en mogelijk voor profilering van de eigen identiteit. De totale bruto oppervlakte van dit locatietype is m². Binnenstedelijke kantoorlocaties: kantoorlocaties met een multifunctionele invulling en/of multifunctionele omgeving in de binnenstedelijke gebieden. Ze zijn bij uitstek bedoeld voor kantoren met een behoefte aan een goede bereikbaarheid per openbaar vervoer en hechten belang aan de nabijheid van binnenstedelijke voorzieningen. De totale bruto oppervlakte van dit locatietype is m². Onbekend: In de database is sinds de inventarisatie 2001 ook het locatietype onbekend geïntroduceerd. Van 4 locaties met een BVO van m² is het locatietype onbekend. Figuur 26 Verdeling van de vloeroppervlakte per locatietype in m². Situatie % 48% 52% BVO in m² Stadsrandlocaties BVO in m² Binnenstedelijke kantoorlocaties Onbekend De totale verdeling tussen de locatietypen stadsrandlocatie en binnenstedelijke locatie is nagenoeg gelijk. Per provincie kan de verdeling aanzienlijk uit elkaar lopen. 33

34 Figuur 28 Verdeling van het aantal kantoren per locatietype per provincie op Limburg Noord-Brabant Zeeland Zuid-Holland Utrecht Gelderland Flevoland Overijssel Drenthe Friesland Groningen Duizenden Stadsrandlocaties Binnenstedelijke kantoorlocaties 34

35 Een andere kwalitatieve variabele van de kantoorlocaties is de parkeernorm. Is er inderdaad sprake van een parkeernorm dan wordt er vervolgens gevraagd naar de invulling van de parkeernorm. Zo kan er een parkeernorm gelden per vierkante meter bruto vloeroppervlak of het aantal vierkante meter per werkzaam persoon. Van de 431 kantoorlocaties heeft ruim meer dan de helft (61%) een volgens het bestemmingsplan geldende parkeernorm. Figuur 29 Parkeernorm van toepassing bij kantoorlocaties met een minimum oppervlakte van m². Onbekend 24% Ja 61% Nee 15% Van de kantoorlocaties wordt zowel een minimum als een maximum huurprijs gevraagd. Van meer dan de helft, namelijk 249 locaties, zijn deze gegevens bekend. De gemiddelde huurprijs per m² BVO ligt tussen de 121 en 149. Figuur 30 Gemiddeld prijsgegeven per provincie op Groningen Drenthe Zeeland Friesland Gelderland Noord-Brabant Zuid-Holland Overijssel Utrecht Limburg Flevoland Gemiddelde maximumprijs Gemiddelde minimumprijs 35

36 Conclusies plannenregistratie Het aantal gemeenten dat aangeeft plannen te hebben voor de realisatie van bedrijventerreinen is ten opzichte van vorig jaar nagenoeg gelijk gebleven. Het aantal hectare in de planning daarentegen is fors gestegen. Maar liefst hectare meer dan het jaar daarvoor wordt aangemeld. De totale oppervlakte komt daarmee op ruim hectare. Een aandachtspunt bij deze uitspraak is het ontbreken van de gegevens van de provincie Noord-Holland. De uitspraken en conclusies die in dit hoofdstuk aan de orde komen betreffen de gegevens exclusief deze provincie. Inventarisatie Voor het vijfde jaar wordt parallel aan de IBIS enquête de planneninventarisatie gehouden. Deze inventarisatie heeft tot doel inzicht te krijgen in de voorraadsituatie van bedrijventerrein op de lange termijn. De gehanteerde werkwijze is vergelijkbaar met die van de afgelopen jaren. Een formulier in een afwijkende kleur met daarop de plannen van vorig jaar worden met de reguliere IBIS enquête meegestuurd. Mutaties en nieuwe plannen kan de gemeentelijke respondent op de formulieren aangeven. Het doel van het onderzoek is inzicht te krijgen in plannen, hoe vaag en toekomstgericht ze ook zijn. De veronderstelling dat iedere gemeente de noodzaak ziet om terreinen te ontwikkelen, dat men ook een locatie in gedachten heeft en dat men vaak weet uit hoeveel hectare het plangebied ongeveer bestaat, is de basis voor dit onderzoek. In bovenstaand pré-bestemmingsplan-proces zijn een aantal fasen te onderscheiden. Deze fasen vinden plaats vóór er sprake is van een bedrijventerrein dat voldoet aan de IBIS definitie en als zodanig in het bedrijventerreinensysteem opgenomen wordt. Uiteraard is het ook mogelijk dat de plannen geen doorgang vinden en na een jaar nooit meer genoemd worden. Ook de oppervlaktegegevens die genoemd worden zijn slechts een indicatie en worden als zodanig behandeld. Alleen van de gegevens die terugkomen van de respondenten wordt een dataset samengesteld voor analyse op geaggregeerd niveau. 36

37 Onderscheiden stadia Als een gemeente door haar voorraad heen dreigt te raken komen er, al dan niet tijdig, signalen uit de markt die roepen om nieuwe vestigingsmogelijkheden voor bedrijven. Soms kan het gebeuren dat een gemeente door een paar grote uitgiften plotseling, veel eerder dan gedacht, door haar aanbod aan bedrijfslocaties heen is. Dit betekent dat besloten kan worden dat er nieuw aanbod van vestigingslocaties moet komen. Een eerste studie zal vaak twee of meerdere locaties opleveren, veelal met een oppervlakte-indicatie en een voorzichtige fasering. Gesitueerd als fase in een planvormingsproces zijn de locaties evenwel goed af te bakenen en voor de betrokken gemeentelijke respondent eenduidig toe te delen. Deze bedrijfslocaties noemen wij locaties in studie. De gemeente (bijvoorbeeld B&W) heeft een keuze gemaakt uit de ideeën en besloten de gekozen locatie uit te werken in een voorontwerp bestemmingsplan bedrijventerreinen ten behoeve van het artikel 10 (bro)-overleg. Deze locatie wordt getypeerd als een plan in voorbereiding. De plannen voor een bedrijventerrein in de laatste fase vóór de formele planprocedure noemen we voorontwerpplannen. De P.P.C. is om een principe-uitspraak over het plan gevraagd en heeft uitgesproken het plan verder in procedure te brengen. Samengevat kunnen wij deze stadia als volgt omschrijven: Locaties in studie: Locaties in studie zijn potentiële bedrijventerreinlocaties die zich nog in de ideeënfase bevinden. Plan in voorbereiding: De gemeente heeft besloten een gekozen situatie verder uit te werken. Voorontwerp plan: Voorontwerp plannen zijn potentiële bedrijventerreinlocaties die verder in de procedure opgenomen worden. 37

38 Resultaten Van de gemeenten die benaderd zijn voor de IBIS- enquête respondeerden 225 gemeenten. Het totaal aantal plannen is zoals aangegeven bijna gelijk aan de opgave van het jaar daarvoor. Werden er toen 398 plannen doorgegeven, op 1 januari 2004 zijn het er 400. De totale te realiseren oppervlakte aan bedrijventerreinen is echter beduidend meer. Bedroeg het totaal aantal hectare op 1 januari 2003 in totaal hectare, met de registratie per 1 januari 2004 wordt er een totaal van hectare gemeld. Een toename van maar liefst hectare. De plannen die door de gemeenten op het formulier genoteerd worden hoeven geen doorgang te vinden. De invloed van de economie en de politiek zal op de planvorming van nieuwe bedrijventerreinen haar uitwerking hebben. Plannen kunnen als gevolg van allerlei oorzaken geschrapt worden. Het tegendeel kan echter ook het geval zijn, namelijk dat er méér plannen zijn dan door de gemeenten aangemeld. Beducht voor speculaties kan men er voor kiezen terughoudend te zijn met dergelijke informatie. Figuur 31 Verdeling van de 400 plannen in verschillende stadia. Voorontwerp plan 19% Onbekende fase 3% Plan in voorbereiding 35% Locatie in studie 43% De verhouding van het aantal plannen in de diverse stadia van bovenstaand figuur weerspiegelt de verhouding van de oppervlaktegegevens. 38

39 Figuur 32 Verdeling van het totaal van 8700 hectares in de verschillende stadia. Voorontwerp plan 19% Onbekende fase 6% Plan in voorbereiding 34% Locatie in studie 41% Behalve een (voorlopige) naam en een mogelijke oppervlakte wordt er ook gevraagd wanneer men denkt met de eerste uitgifte te starten. Indien men aangeeft dat deze periode bijvoorbeeld is, wordt 2006 geregistreerd. Van circa 2700 hectare is niet duidelijk in welk jaar de eerste uitgifte gaat plaatsvinden. Vanaf 2005 ziet het plaatje er als volgt uit. Figuur 33 Aantal hectare naar startjaar van de uitgifte ha Te realiseren ha. 39

40 Plannen per provincie In onderstaande grafiek is een combinatie te zien van de huidige voorraad aan bedrijventerreinen (terstond en niet terstond uitgeefbaar) in combinatie met de zogenaamde zachte plannen van de plannenregistratie. De lijn in deze grafiek toont het vijfjaarlijksgemiddelde van deze plannenregistratie. Opvallend is het feit dat de provincie Noord-Brabant de plannen voor nieuwe bedrijventerreinen in het jaar 2003 bijgesteld lijkt te hebben. Wellicht dat dit te maken heeft met de twee achtereenvolgende jaren van sterk verminderde uitgifte. Figuur 34 Huidige voorraad en zachte plannen voor nieuwe voorraad per provincie Utrecht Zeeland Drenthe Friesland Flevoland Groningen Zuid- Holland Overijssel Limburg Gelderland Noord- Brabant Gepland aantal hectare Totaal uitgeefbaar per Vijfjaarlijks gemiddelde v.d. plannen In het midden van het land, om precies te zijn in Gelderland, Overijssel en Flevoland is een duidelijke oppervlaktetoename aan zachte plannen ten opzichte van het vijfjaarlijkse gemiddelde waar te nemen. 40

41 K Kengetallen Bedrijventerreinen Aantal bedrijventerreinen Aantal volle bedrijventerreinen Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 346 Aantal terreinen geschikt voor zware industrie (A) 108 Aantal zeehaventerreinen (B) 34 Aantal terreinen voor gemengde doeleinden (C) Aantal hoogwaardige bedrijvenparken (D) 112 Aantal distributieparken (E) 46 Aantal bedrijventerreinen in planfase bindend (vigerend, B) Aantal bedrijventerreinen in planfase goedgekeurd (G) 136 Aantal bedrijventerreinen in planfase vastgesteld (V) 94 Aantal bedrijventerreinen in planfase ontwerp (O) 212 Aantal bedrijventerreinen die milieu-gezoneerd zijn 810 Bruto oppervlakte (ha.) Netto oppervlakte (ha.) Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen(ha.) Uitgeefbare oppervlakte op Zeehaventerreinen (ha.) Uitgifte in Uitgifte op zeehaventerreinen in Terstond uitgeefbaar Niet terstond uitgeefbaar Uitgeefbaar in handen van de gemeente Uitgeefbaar in handen van particulieren Gemiddelde verkoopprijs (min.) 86 Gemiddelde verkoopprijs (max.) 104 Kantoorlocaties Aantal kantoorlocaties 431 Aantal kantoorlocaties met een parkeernorm 264 Aantal stadsrandlocaties (F) 269 Aantal binnenstedelijke kantoorlocaties (G) 158 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Gemiddelde huurprijs (min.) 116 Gemiddelde huurprijs (max.) 148 Plannen Aantal plannen 400 Aantal gemeenten met een plan 225 Aantal in fase voorontwerp 75 Aantal in fase voorbereiding 138 Aantal in fase studie 177 Oppervlakte (ha.)

42 Provincie Groningen Aantal bedrijventerreinen 204 Aantal volle bedrijventerreinen 140 Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 21 Bruto oppervlakte (ha.) 5887 Netto oppervlakte (ha.) 4017 Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen (ha.) 1229 Uitgifte in Terstond uitgeefbaar 552 Niet terstond uitgeefbaar 677 Aantal kantoorlocaties 27 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) 0 Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Aantal plannen 16 Oppervlakte (ha.) 460 Provincie Friesland Aantal bedrijventerreinen 260 Aantal volle bedrijventerreinen 160 Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 30 Bruto oppervlakte (ha.) 4232 Netto oppervlakte (ha.) 3317 Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen (ha.) 709 Uitgifte in Terstond uitgeefbaar 428 Niet terstond uitgeefbaar 281 Aantal kantoorlocaties 17 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Aantal plannen 49 Oppervlakte (ha.)

43 Provincie Drenthe Aantal bedrijventerreinen 119 Aantal volle bedrijventerreinen 64 Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 23 Bruto oppervlakte (ha.) 3194 Netto oppervlakte (ha.) 2470 Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen(ha.) 625 Uitgifte in Terstond uitgeefbaar 493 Niet terstond uitgeefbaar 132 Aantal kantoorlocaties 7 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) 3761 Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Aantal plannen 19 Oppervlakte (ha.) 417 Provincie Overijssel Aantal bedrijventerreinen 396 Aantal volle bedrijventerreinen 295 Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 34 Bruto oppervlakte (ha.) 6976 Netto oppervlakte (ha.) 5532 Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen(ha.) 725 Uitgifte in Terstond uitgeefbaar 377 Niet terstond uitgeefbaar 348 Aantal kantoorlocaties 19 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Aantal plannen 30 Oppervlakte (ha.)

44 Provincie Flevoland Aantal bedrijventerreinen 87 Aantal volle bedrijventerreinen 38 Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 23 Bruto oppervlakte (ha.) 3253 Netto oppervlakte (ha.) 2159 Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen(ha.) 712 Uitgifte in Terstond uitgeefbaar 258 Niet terstond uitgeefbaar 454 Aantal kantoorlocaties 14 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Aantal plannen 13 Oppervlakte (ha.) 899 Provincie Gelderland Aantal bedrijventerreinen 442 Aantal volle bedrijventerreinen 318 Aantal terreinen met > 5 ha. uitgeefbaar 46 Bruto oppervlakte (ha.) 9025 Netto oppervlakte (ha.) 7103 Uitgeefbare oppervlakte op alle terreinen(ha.) 987 Uitgifte in Terstond uitgeefbaar 362 Niet terstond uitgeefbaar 625 Aantal kantoorlocaties 68 Oppervlakte in BVO (m²) Gerealiseerde BVO (m²) Te realiseren vloeroppervlakte in 5 jaar Te realiseren vloeroppervlakte na 5 jaar Aantal plannen 78 Oppervlakte (ha.)