Dreiging en aandachtsbias

Transcriptie

1 Dreiging en aandachtsbias De invloed van etniciteit als dreigingssignaal op selectieve aandacht 11 Universiteit van Amsterdam Faculteit Maatschappij- en Gedragswetenschappen Programmagroep Sociale Psychologie Masterscriptie Naam : Afraïsa Texel Student nr. : Begeleider : Juliane Degner Datum : Augustus 2010

2 Abstract Het doel van deze studie was om te onderzoeken of individuen aandachtsbias hebben naar relevante emotionele gezichtsuitdrukkingen van etnische groepen: foto's van Marokkaanse en Nederlandse mannen met een boze uitdrukking (een dreigingssignaal), een blije en een neutrale uitdrukking (geen dreigingssignalen). Daarnaast werd gekeken of de individuele mate van bevooroordeeldheid een rol speelt in de aanzet tot selectieve aandacht. In dit onderzoek werd gebruik gemaakt van dezelfde Dot Probe Taak als in het experiment van Mogg & Bradley (2002) waarin een fotopaar kort werd getoond. Vervolgens werden deze vervangen door een probe op de positie die voorheen door de foto s werd ingenomen. In tegenstelling tot het onderzoek van Mogg en Bradley (2002) werd in dit onderzoek gebruik gemaakt van foto's van Marokkanen en Nederlanders als gezichtsstimuli. Uit het resultaat kon worden opgemaakt dat de deelnemers over het algemeen aandachtsbias hadden naar Marokkaanse gezichten dan naar Nederlandse gezichten. Het effect bleek het grootst wanneer een Marokkaans gezicht met een boze uitdrukking in combinatie met een Nederlands gezicht met een blije uitdrukking werd aangeboden. Daarentegen bleek er geen verband te zijn tussen de mate van individuele impliciete bevooroordeeldheid en het verschil in responstijd na waarneming van een Nederlands of Marokkaans gezicht. 2

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding Methode Resultaat Discussie Literatuur

4 1. Inleiding Tegenwoordig kan men er niet meer om heen. Het is al een geruime tijd duidelijk dat Nederland last heeft van groepen jongeren die in verschillende steden voor veel overlast zorgen (Trouw, 22 oktober 2008). De kranten staan vol van incidenten gepleegd door groepen jongeren. Maar niet alleen Nederland heeft last van dit soort jongeren, ook Frankrijk en België kampen met hetzelfde probleem. De vele incidenten hebben ertoe geleid dat een grote groep mensen in Nederland zich niet meer veilig voelen. De jongeren die deze incidenten begaan blijken in de meeste gevallen van Marokkaanse afkomst te zijn (NRC Handelsblad, 25 mei 2009). Wanneer er een misdrijf heeft plaatsgevonden zal men eerder geneigd zijn om Marokkaanse individuen als potentiële daders te verdenken dan autochtone Nederlandse individuen. Dit omdat een kleine groep Marokkanen voor veel overlast zorgen lijkt het erop dat alle Marokkanen worden geassocieerd met geweld en agressie. Hierdoor zal men eerder geneigd zijn de aandacht te oriënteren naar deze groep mensen. Door deze selectieve aandacht, ook wel aandachtsbias genoemd, heerst er een negatief vooroordeel over Marokkanen. Dit heeft als gevolg dat Marokkanen vandaag de dag worden gezien als lastige individuen, wat als gevolg kan hebben dat de interactie met deze groep wordt vermeden. Dit vooroordeel heeft er toe geleid dat sommige Marokkanen de toegang werd ontzegt in onder andere bioscopen, winkelcentra of discotheken (De Volkskrant, 19 januari 2009). Op basis van deze gebeurtenissen is het niet vreemd om aan te nemen dat mensen op hun hoede zullen zijn wanneer men wordt geconfronteerd met een Marokkaan, ongeacht zijn gezichtsuitdrukking, blij of boos. Wanneer de aandacht wordt gevestigd op gezichten, is het redelijk om te veronderstellen dat de aandacht naar gezichten ook afhangt van verschillende gezichtskenmerken zoals bijvoorbeeld emotionele uitdrukkingen. In deze studie willen we daarom kijken of individuen aandachstbias vertonen aangaande emotionele 4

5 gezichtsuitdrukkingen van Marokkaanse en Nederlandse mannen. Daarnaast wordt gekeken of de individuele mate van bevooroordeeldheid van invloed is op de selectieve aandacht naar Nederlandse of Marokkaanse gezichten. Voordat er dieper op het onderzoek wordt ingegaan is het belangrijk om te weten wat het begrip selectieve aandacht precies inhoudt. Selectieve aandacht verwijst naar het vermogen om voorrang te geven aan belangrijke informatie en onbelangrijke informatie te negeren (Bögels & Van Oppen, 1999). Denk bijvoorbeeld aan een saai gesprek met een collega. Tijdens het gesprek ben je aan het chatten met je moeder via je mobiele telefoon over haar nieuwe heup wat je belangrijker vindt dan het gesprek met je collega. Hier wordt de voorrang gegeven aan de moeder en wordt alle overige informatie dat aan bod komt, het gespreksstof van je collega als minder belangrijk waargenomen. Een manier om vast te stellen of er sprake is van selectieve aandacht, is door gebruik te maken van spatiële cueing taken. Spatiële cueing taken onderzoeken op welke locatie de aandacht gericht is op een specifiek tijdstip. Eén van de meest gebruikte spatiële cueing taak is de Dot Probe taak (Macleod, Mathews & Tata, 1986). Tijdens deze taak krijgen de deelnemers voor een korte tijd stimuli aangeboden op twee verschillende locaties op het beeldscherm. De stimuli bestaat uit dreigende en niet-dreigende stimuli. Nadat de stimuli is aangeboden, verschijnt er een 'probe' op de locatie van de dreigende stimulus of op de locatie van de niet-dreigende stimulus. De probe bestaat vaak uit een vierkantje of een puntje. Hierbij is het de bedoeling dat de deelnemers na het zien van de probe, zo snel mogelijk de locatie van de probe aangeven door te reageren op twee voorgeselecteerde toetsen op het toetsenbord. De aandachtsverplaatsing werd gemeten door de benodigde tijd vast te stellen die nodig was voor de reactie op de probes. In de afgelopen jaren is er veel onderzoek gedaan naar selectieve aandacht op verschillende soorten gezichtsstimuli. Uit eerder onderzoek van Von Grünau en Anston 5

6 (1995) werd met behulp van de Dot probe taak onderzocht of individuen aandachtsbias hebben naar gezichten met een recht vooruit starende blik of gezichten met een links of rechts afgewende blik. Uit het resultaat bleek dat de deelnemers hun aandacht eerder oriënteerden naar een starende blik dan naar een afgewende blik. In het onderzoek van Bradley, Mogg & Millar (2000) werd eveneens aan de hand van een Probe taak, de Eye Movement direction en angstvragenlijsten de selectieve aandacht gemeten naar verschillende gezichtsuitdrukkingen. In dit onderzoek werden vier typen gezichtsuitdrukkingen (boos, verdrietig, blij en neutraal) gebruikt om de specificiteit van de aandachtsbias te meten. Uit het onderzoek bleek dat angstige deelnemers hun aandacht eerder oriënteerden naar probes die voorheen door een boos gezicht werden ingenomen dan wanneer de probes verschenen na een gezicht met een neutrale, blije en verdrietige uitdrukking. Dus hoe angstiger men was, des te sterker men geneigd was de ogen, en dus de aandacht te richten naar gezichten met een boze uitdrukking. In tegenstelling tot Von Grünau en Anston (1995) en Bradley en zijn collega's (2000) werd in het onderzoek van Richeson & Trawalter (2008) gekeken of de externe motivatie om niet bevooroordeeld te zijn naar zwarte mensen een rol speelt in selectieve aandacht. Net als in het eerder besproken onderzoek van Bradley en zijn collega's (2000) werd in deze studie ook gebruik gemaakt van de Dot Probe Taak en vragenlijsten. Witte deelnemers met een hoge en lage mate van externe motivatie tot bevooroordeeldheid naar zwarte mensen, kregen een gezichtspaar gepresenteerd na de probes bestaande uit een zwart of wit gezicht met een neutrale of blije gezichtsuitdrukking. Uit het resultaat kwam naar voren dat hoog angstige deelnemers eerder aandachtsbias hadden naar zwarte gezichten met een neutrale uitdrukking dan naar zwarte gezichten met een blije uitdrukking en witte gezichten met zowel een blije of neutrale gezichtsuitdrukking. Dit effect werd versterkt naar mate het angstniveau en de mate van externe motivatie om niet 6

7 bevooroordeeld te zijn naar zwarte mensen hoog was. Dus hoe angstiger men was en hoe hoger de externe motivatie om niet bevooroordeeld te zijn naar zwarte mensen, des te eerder er sprake was van aandachtsbias naar zwarte gezichten met een neutrale uitdrukking. Het opmerkelijke aan het onderzoek van Richeson en Trawalter (2008) is dat de deelnemers aandachtsbias hebben naar zwarte gezichten met een neutrale uitdrukking en niet naar blije gezichtsuitdrukkingen van zwarte gezichten. Deze bevinding kan mogelijk worden verklaard door het feit dat de onderzoekers in hun experiment gebruik hebben gemaakt van gezichten die geen of een milde vorm van een dreiging uiten, namelijk een neutraal en een blij gezicht. Andere onderzoeken naar selectieve aandacht op gezichtsuitdrukkingen tonen aan dat als er naast een neutraal en blij gezicht ook een boos gezicht wordt aangeboden, dat de aandacht eerder zal worden geleid naar een gezicht met een boze uitdrukking dan naar een gezicht met een blije of neutrale uitdrukking (Öhman, Flykt & Esteves, 2001; Wilson, 2003; Fox, Lester, Russo, Bowles, Pichler & Dutton, 2000; Bradley, Mogg & Millar, 2000). Uit de besproken onderzoeken kan worden opgemaakt dat verschillende gezichtskenmerken, als blikken en emotionele expressies van groot belang zijn wanneer het gaat om het oriënteren van aandacht naar een gezicht. Zoals in bovenstaande onderzoeken naar voren is gekomen, blijkt het effect van de aandachtsoriëntatie versterkt te worden wanneer individuele eigenschappen als angst of externe motivatie werden meegewogen. Later in dit hoofdstuk wordt verder ingegaan op de rol van individuele eigenschappen. Nu duidelijk naar voren is gekomen dat men eerder aandachtsbias heeft naar gezichten met een boze, dan met een blije of neutrale uitdrukking, is het de vraag waarom de aandacht eerder naar een boos gezicht wordt geleid dan naar een blij of neutraal gezicht. Een mogelijke verklaring zou kunnen zijn dat een boos gezicht wordt waargenomen als een dreigingssignaal (Öhman, 1986). Een boos gezicht zou geconditioneerd zijn met angst 7

8 omdat een boos gezicht vaak gecombineerd wordt met aversieve stimuli als straf, pijn of andere negatieve gevolgen. Dus wanneer men wordt geconfronteerd met een boos gezicht, roept deze confrontatie een automatische angstreactie op (Öhman en Dimberg, 1978; Mathews & Mackintosh, 1998). Bij een dreiging wordt de aandacht dus eerder geleid naar een dreigend gezicht, dan naar een niet-dreigende stimuli zoals een blij of neutraal gezicht. Een ander mogelijke verklaring voor de aandachtsbias naar een boos gezicht zou te maken hebben met de overlevingswaarde. Door voorrang te geven aan onmiddellijk dreigende stimuli, zoals een boos gezicht of een slang, zou de overlevingswaarde sneller kunnen worden ingeschat dan bij niet dreigende stimuli, zoals een boek. De overlevingswaarde zou functioneren als een oud fylogenetisch mechanisme die iedereen bezit (Mogg & Bradley, 1998, Mathews & Mackintosh, 1998). Het zou dan ook meer dan logisch dat men zich eerder zou oriënteren op dreigingssignalen. Om te kunnen overleven is het daarom van groot belang dat er een onderscheid gemaakt kan worden tussen stimuli die een directe dreiging vormen en stimuli die geen directe dreiging vormen. De rol van individuele eigenschappen op selectieve aandacht Uit de besproken onderzoeken kan worden aangenomen dat een relevante dreigingssignaal leidt tot aandachtsbias naar deze stimuli. Individuele eigenschappen van de observant spelen hierbij ook een belangrijke rol bij het oriënteren van de aandacht naar dreigende stimuli. Zoals uit het onderzoek van Bradley et al. (2002) duidelijk werd, bleek een individuele eigenschap als de mate van angst ook een belangrijke voorspeller te zijn naar selectieve aandacht. Eerder onderzoek naar selectieve aandacht wees uit dat niet alleen de mate van angst of externe motivatie de aandachstbias kan versterken. In het onderzoek van Hugenberg & Bodenhausen (2003) voorspelde de mate van individuele 8

9 bevooroordeeldheid van het individu, de bereidheid om boosheid waar te nemen in gezichten. In dit onderzoek werd gebruik gemaakt van Poser 4 software om korte filmpjes te maken waarin wit of zwart gekleurde gezichten veranderden van gezichtsuitdrukking gedurende 16 seconden. Daarnaast werd gebruik gemaakt van de Implicit Association Test (IAT) om de mate van bevooroordeeldheid te meten bij Europees- Amerikaanse proefpersonen. De taak van de proefpersoon was om zo snel mogelijk te reageren wanneer de gezichtsuitdrukking bij een Europees-Amerikaans of Afro-Amerikaans gezicht was verandert naar van een neutraal naar een boos gezicht. Uit het resultaat bleek dat hoog bevooroordeelde deelnemers eerder dreiging waarnamen bij Afro-Amerikaanse gezichten dan bij Europees-Amerikaanse gezichten wanneer het gezicht veranderde van neutraal naar boos. Dus hoe hoger de mate van bevooroordeeldheid over Afro-Amerikanen, en hoe dreigender de gezichtsuitdrukking, des te eerder de aandacht werd geleid naar Afro- Amerikaanse gezichten dan naar Europees-Amerikaanse gezichten. Uit dit onderzoek is gebleken dat de mate van bevooroordeeldheid ook een belangrijke rol speelt in de aandachtsoriëntatie. Uit een ander onderzoek met zwarte en blanke mannen als dreigingsstimuli met stereotype gedachten als moderator bleek een vergelijkbaar resultaat (Donders, Correl en Wittenbrink, 2008). Op basis van de besproken onderzoeken kunnen de volgende drie hypothesen worden opgesteld: 1. Wanneer er sprake is van een aandachtsbias voor een relevante dreigingssignaal zal de aandacht eerder worden georiënteerd naar gezichten van de outgroup dan naar gezichten van de ingroup. 2. Deze aandachtsbias wordt verwacht te worden gemedieerd door de individuele mate van bevooroordeeldheid. Dit houdt in dat hoog bevooroordeelde individuen hun aandacht 9

10 eerder zullen oriënteren naar de outgroup in vergelijking tot laag bevooroordeelde individuen waarbij geen verschil in aandachstoriëntatie zal optreden. 3. Ten slotte wordt verwacht dat hoog bevooroordeelde individuen hun aandacht eerder zullen oriënteren naar de outgroup met een dreigende gezichtsuitdrukking dan naar de ingroup met een dreigende gezichtsuitdrukking. Bij laag bevooroordeelde individuen zal er geen verschil zijn in de aandachtsoriëntatie naar dreigende en niet-dreigende gezichtsuitdrukkingen. Het huidige onderzoek In de boven beschreven onderzoeken naar aandachstbias werd merendeels gebruik gemaakt van zwarte (Afro-Amerikaan) en witte (Europees-Amerikaan) gezichten als gezichtsstimuli. Er is echter nog nooit onderzoek gedaan naar aandachtbias met Marokkaanse en Nederlandse gezichten als gezichtsstimuli. Doordat Marokkanen in de afgelopen jaren vaak negatief in het nieuws zijn gekomen met betrekking tot geweld, heeft dat ertoe geleid dat een grote groep Nederlanders een negatief beeld hebben gevormd over Marokkanen (De Volkskrant, 10 maart 2010). Hierdoor zou men eerder geneigd zijn tot waakzaamheid bij confrontatie met een Marokkaan. Is het dan zover gekomen dat een Marokkaan eerder als een dreiging wordt ervaren in tegenstelling tot een autochtone Nederlander? In dit onderzoek wordt geprobeerd erachter te komen of Nederlanders aandachtsbias hebben aangaande Marokkaanse gezichten in vergelijking tot Nederlandse gezichten. Om deze vraag te beantwoorden werd in dit onderzoek gebruik gemaakt van dezelfde Dot Probe taak als in het experiment van Mogg & Bradley (2002) waarin een fotopaar kort werd getoond. Vervolgens werden deze vervangen door een probe op de positie die voorheen door de foto s werd ingenomen. Met de Dot Probe Taak werd de selectieve aandacht 10

11 bepaald door het meten van de reactietijd op de probes op de locatie van een van de gezichten. Als de aandacht eerder zal worden georiënteerd op een relevant dreigingssignaal, wordt verwacht dat de individuen sneller zullen reageren op probes die voorheen door een Marokkaans gezicht werden ingenomen dan door Nederlandse gezichten. Dit houdt in dat wanneer de probe verschijnt na een Marokkaans gezicht met een neutrale uitdrukking en een Nederlands gezicht met een neutrale uitdrukking dat de aandacht eerder wordt geleid naar het Marokkaanse gezicht. Dit omdat een Marokkaans gezicht eerder aandacht zou trekken dan een Nederlands gezicht. Bij een fotopaar van een Marokkaans gezicht met een neutrale uitdrukking en een Nederlands gezicht met een boze of blije uitdrukking zal de aandacht eerder worden geleid naar de probe die voorheen werd ingenomen door een Marokkaans gezicht. Dit omdat een boze of blije gezichtsuitdrukking bij een Nederlander minder als een dreiging zal worden ervaren. Bij een fotopaar van een Marokkaans en Nederlands gezicht met een boze uitdrukking wordt verwacht dat er geen aandachtsbias op treedt naar een Marokkaans noch Nederlands omdat beide gezichten een dreigingssignaal uiten en etniciteit niet direct een rol zal spelen. Bij een Marokkaans gezicht met een boze uitdrukking en een Nederlands gezicht met een neutrale uitdrukking zal de aandacht eerder worden geleid naar de probe die voorheen door een Marokkaans gezicht wordt ingenomen. Dit om dezelfde reden dat een Marokkaans gezicht eerder als een dreiging zou worden waargenomen in vergelijking met een Nederlands gezicht. Bij een fotopaar van Marokkaans gezicht met een boze uitdrukking en een Nederlands gezicht met een blije uitdrukking zal de aandacht eerder worden geleid naar de probe die voorheen door een Marokkaans gezicht werd ingenomen. Dit omdat een Nederlands gezicht met een blije uitdrukking in vergelijking tot een Marokkaans gezicht niet als een dreigingssignaal wordt waargenomen. Dit heeft als gevolg dat de reactietijd in deze 11

12 conditie het grootst zal zijn dan in de overige condities. Bij een fotopaar van een Marokkaans gezicht met een blije uitdrukking en een Nederlands gezicht met een neutrale uitdrukking zal de aandacht eerder worden georiënteerd naar de probe die voorheen door een Marokkaans gezicht werd ingenomen. Dit omdat zoals al werd gesteld dat een Nederlands gezicht met een neutrale uitdrukking niet wordt waargenomen als een dreigingssignaal in vergelijking tot een Marokkaans gezicht met een blije uitdrukking. Bij een blij Marokkaans gezicht en een blij of boos Nederlands gezicht zal de aandacht eerder worden georiënteerd naar de probe die voorheen door een Marokkaans gezicht werd ingenomen. Ondanks dat het hier een Marokkaans gezicht betreft met een vriendelijke uitstraling, zou de aandacht toch eerder naar een Marokkaans gezicht worden geleid omdat een Marokkaans gezicht alsnog als een dreiging zou worden waargenomen in vergelijking met een Nederlands gezicht met een boze of blije uitdrukking. Een blij of boos Nederlands gezicht zal in deze conditie minder worden ervaren als een dreiging. Deze verwachtingen zijn met name van toepassing als de mate van bevooroordeeldheid een rol speelt. Dit betekent dat hoog bevooroordeelde deelnemers eerder aandachtsbias vertonen naar Marokkaanse gezichten in vergelijking tot laag bevooroordeelde deelnemers. Voor laag bevooroordeelde deelnemers wordt dan ook geen verschil verwacht in responstijd na een Marokkaans en Nederlandse gezichten. Methode Proefpersonen Aan dit onderzoek namen 20 studenten deel aan de Universiteit van Amsterdam (14 vrouwen en 6 mannen) variërend in de leeftijd van 18 en 25 jaar. Deelname aan het experiment geschiedde door online een afspraak te maken en door vrije inloop. De proefpersonen kregen voor dit experiment één proefpersoonpunt toegewezen. 12

13 Materialen Voor deelname aan het experiment moesten de deelnemers een toestemmingsverklaring ondertekenen waarin zij vrijwillig toestemmen met het gebruik van hun (onderzoek-) gegevens. Daarna konden de deelnemers de twee computertaken verrichtten. De selectieve aandacht werd gemeten aan de hand van de Dot Probe Taak. Anders dan het onderzoek van Mogg & Bradley (1999) was de probe een pijl dat naar boven ( ) of naar beneden ( ) wees. Er waren in totaal 60 gezichten met een boze, blije en een neutrale gezichtsuitdrukking, die ieder aan elkaar werden gepaard waardoor er een gelijke distributie ontstond van alle mogelijke emotie paren. De positie van de foto s en de positie van de pijl werden gelijkmatig verdeeld over de trials zodat iedere pijl en foto's even vaak verscheen op beide locaties. Er waren in totaal 120 experimentele trials. Tijdens deze trials werd elk van de 60 gezichtsparen twee keer getoond, een keer met het emotionele gezicht aan de linker kant van het scherm, en een keer aan de rechterkant. De Implicit Association Test (IAT) werd gebruikt om de automatische activatie van impliciete vooroordelen te meten. De test bestond in totaal uit vijf blokken. In het eerste blok werd gevraagd om de afbeeldingen van de neutrale gezichten in groepen te classificeren. De afbeeldingen verscheen links- en rechtsboven van het beeldscherm. Tijdens dit blok is het de bedoeling dat er zo snel mogelijk gereageerd dient te worden en tegelijkertijd zo min mogelijk fouten te maken. In het tweede blok werd gevraagd om woorden te classificeren tot positieve (bijvoorbeeld 'lach', 'vrede', 'liefde') of negatieve (bijvoorbeeld 'pijn', 'mislukking', 'dood') woorden. Net als in het eerste blok was het in dit blok ook de bedoeling dat men zo snel mogelijk reageerde op de aangeboden woorden en tegelijkertijd zo min mogelijk fouten te maken. Hierbij werd ook gebruikt gemaakt van dezelfde responstoetsen als in het eerste blok. 13

14 In het derde blok verschenen de vier aparte categorieën nu gezamenlijk tot twee groepen. In dit blok werden neutrale gezichten van één van de etnische groepen in combinatie met negatieve woorden getoond en de andere etnische groep met positieve woorden (incongruente conditie). Elk aangeboden woord behoorde tot één van de twee groepen. Hierbij was het wederom de taak om zo snel mogelijk te reageren op de aangeboden groepen en tegelijkertijd zo min mogelijk fouten te maken. In het vierde blok zijn twee categorieën, de afbeeldingen van de Nederlandse en Marokkaanse gezichten, verwisseld van plek ten opzichte van de eerste en het derde blok. In dit blok was het de taak om te oefenen met deze nieuwe instelling en de gezichten in groepen zo snel mogelijk te classificeren als in het eerste blok. In het vijfde en laatste blok verschenen de vier categorieën tezamen tot twee groepen. In dit blok werd een negatief of positief woord aangeboden in combinatie met de twee etnische gezichten. Elk aangeboden woord behoorde tot één van de twee etnische groepen. De woorden waren hetzelfde als in het tweede blok. Hierbij werd ook gebruikt gemaakt van dezelfde responstoetsen als in het eerste blok. De afbeeldingen van de gezichten zijn in dit blok verwisseld waardoor voor de twee groepen op het tegenovergestelde toets moest worden gedrukt. Hierbij was het wederom de taak om zo snel mogelijk te reageren op de aangeboden stimuli en tegelijkertijd zo min mogelijk fouten te maken. Procedure De deelnemers werden bij binnenkomst verwelkomd en namen plaats achter één van de computers. Vervolgens kregen de deelnemers een toestemmingsverklaring overhandigt die zij mochten ondertekenen bij instemming van het gebruik van hun onderzoeksgegevens. Vervolgens vertelde de proefleider dat het onderzoek uit twee delen bestond en dat die onderdelen apart diende worden opgestart door de proefleider zelf. 14

15 Daarnaast werden zij verzocht de proefleider te roepen als ze klaar waren met het eerste deel waarna de proefleider het tweede deel van het experiment kon opstarten. De deelnemers werden verzocht om de instructies op het scherm goed te lezen alvorens men aan het experiment begon. Daarna werd de Dot Probe Taak opgestart en konden de deelnemers beginnen aan het onderzoek. De Dot Probe taak bestond uit 30 oefen- en 120 experimentele trials, die vervolgens voor elke deelnemer in een nieuwe willekeurige volgorde werd gepresenteerd. De deelnemers zaten ongeveer 100 cm van het scherm af. De eerste 30 trials waren oefentrials om de deelnemers te laten wennen aan de taak. Daarna namen de deelnemers deel aan 120 experimentele trials. Elke trial begon met een fixatiekruis in het midden van het scherm met een duur van 500 ms waar de deelnemers werden geïnstrueerd naar te kijken. Elk gezicht was 45 x 70 mm groot, met een afstand van 115 mm tussen het midden en werden getoond op een zwarte achtergrond. De afstand van de pijl naar het fixatiekruis was 50 mm. De duur van de blootstelling van de fotopaar bedroeg 17 ms. De duur van de blootstelling van de tweede stimuli, de pijl bedroeg 68 ms. De pijl verscheen aan de linkerkant of rechterkant van het scherm op de locatie die voorheen door de foto werd ingenomen en bleef op het scherm staan totdat er werd gereageerd. De deelnemers werden verzocht om de richting van de pijl zo snel mogelijk aan te geven en tegelijkertijd zo min mogelijk fouten te maken door te drukken op een van de twee toetsen ( of ). Daarna begon een nieuwe trial met een fixatiekruis in het midden van het scherm gedurende 500 ms. De duur van de taak bedroeg ongeveer vijf minuten. Wanneer men de taak had volbracht gaven de deelnemers aan dat ze klaar waren met het eerste deel van het onderzoek en werd de Implicit Association Test (IAT) voor hun opgestart. Nadat de Implicit Association Test was opgestart werden de deelnemers wederom geïnstrueerd om de instructies op het scherm goed te lezen alvorens men aan de test begon. 15

16 In deze test werd gebruik gemaakt van dezelfde neutrale gezichtsuitdrukkingen als in de Dot Probe taak. De test begon met een oefenblok waarin de deelnemers afbeeldingen van neutrale Marokkaanse (rechtsboven) en Nederlandse gezichten (linksboven) in groepen moest classificeren. Dit gebeurde door voor een Marokkaans gezicht te drukken op de 'C' toets en op de 'M' toets voor een Nederlands gezicht. In het tweede blok classificeerden de deelnemers de positieve en negatieve woorden door voor positieve woorden te drukken op de 'C' toets en op de 'M' toets voor negatieve woorden. In het derde blok verschenen de vier categorieën tot twee groepen, Marokkaans positief woord; Nederlander negatief woord (incongruente conditie). Elk aangeboden woord behoorde tot één van de twee groepen. De deelnemers drukten op de 'C' toets bij een positief woord in combinatie met een Marokkaans gezicht en op de 'M' toets bij een negatief woord in combinatie met een Nederlands gezicht. In het vierde blok zijn de afbeeldingen van Marokkaanse en Nederlandse gezichten verwisseld van plek ten opzichte van het eerste en derde blok. Dit blok diende als oefening in het classificeren van de verwisselde gezichten. De deelnemers drukten op de 'C' toets voor een Nederlands gezicht en op de 'M' toets voor een Marokkaans gezicht. In het vijfde en laatste blok werden de twee groepen met elkaar verwisseld (Marokkaan negatief woord; Nederlander positief woord) wat als congruente conditie diende. De deelnemers drukten op de 'M' toets bij aanbod van een negatief woord in combinatie met een Marokkaans gezicht en op de 'C' toets bij aanbod van een positief woord in combinatie met een Nederlands gezicht. De duur van de Implicit Association Test bedroeg in totaal ongeveer 7 minuten. Nadat de IAT was afgerond kregen de deelnemers hun studiepunt toegewezen. Het hele onderzoek nam ongeveer een kwartier in beslag. 16

17 Resultaten Doordat de power van de analyses zeer beperkt is (N = 20) geeft het resultaat geen betrouwbaar beeld. Impliciete Bevooroordeeldheid De afhankelijke variabele in de Implicit Association Test was de gemiddelde responstijd (RT) op stimuli in de congruente en incongruente blokken. Om te bepalen of de deelnemers verschillen in responstijd in de congruente en incongruente conditie, werd als eerst de centrale waarden van de associatie test berekend door de gemiddelde responstijd van elk proefpersoon voor de congruente conditie (Nederlander-positief/Marokkaan-negatief) af te trekken van de gemiddelde responstijd van de incongruente conditie (Nederlander-negatief/Marokkaan-positief). Vervolgens bleek uit een eenweg-variantieanalyse, met congruentie (Congruent vs Incongruent) als herhaalde meting factor, dat er een significant effect is gevonden op de reactietijd, F(1,19) = 13.55, p =.002. De bevooroordeelde deelnemers reageerden aanvankelijk sneller in de congruente conditie (M = 636 ms, SD = 125.5) dan in de incongruente conditie (M = 759 ms, SD = 146.2). Uit het resultaat kan worden geconcludeerd dat er sprake is van een automatische activatie van impliciete vooroordelen. Selectieve aandacht Om na te gaan of er sprake is van selectieve aandacht naar dreigende stimuli, werd als eerst de gemiddelde responstijd berekend van alle emoties na blootstelling aan een Nederlands en Marokkaans gezicht. Vervolgens werd het verschil tussen de twee gemiddelden berekend. Daarna werd gekeken of de gemiddelde responstijd van alle emoties na een Nederlands of Marokkaans gezicht significant van elkaar verschillen. Uit de T-toets kwam naar voren dat de gemiddelden significant van elkaar 17

18 verschillen, p <.05. Wanneer de probe verscheen na een Nederlands gezicht was de responstijd significant langer (M = 469 ms, SE = 11.54) dan wanneer de probe verscheen na een Marokkaans gezicht, ongeacht de emotionele expressie (M = 460 ms, SE = 11.01, t(19) = 2.14, p <.05, d =.48). Uit een correlatie-analyse bleken de variabelen bevooroordeeldheid en het verschil in responstijd na een Marokkaans of Nederlands gezicht niet met elkaar te correleren, r(20) =.03, p >.05. De gemiddelde verschil-scores van de responstijd op de gezichten met wordt weergegeven in Tabel 1. Een positieve score geeft aan dat de deelnemers trager reageerden wanneer de probe verscheen na een Nederlands gezicht. Een negatieve score geeft aan dat de deelnemers sneller reageerden wanneer de probe verscheen na een Marokkaans gezicht. Verder werd een 3 x 3 herhaalde meting analyse uitgevoerd over de verschil-scores met Marokkaan-emotie en Nederlander-emotie als within subjects factoren. Uit de analyse bleek dat er geen significante effecten zijn gevonden op de verschil-scores in de Marokkaanemotie, F(2,38) =.88, p =. 430 en de Nederlander-emotie conditie, F(2,38) = 1.04, p =.370. Tabel 1. Gemiddelde verschil-scores (en standaarddeviatie) van de Dot Probe responstijden voor Marokkaan-emotie en Nederlander-emotie condities. Nederlander- Neutraal Nederlander -Boos Nederlander -Blij Marokkaan Neutraal 20 (46) -26 (78) -22 (55) Marokkaan Boos -26 (78) 2 (48) -37 (66) Marokkaan Blij -12 (71) -5 (86) 12 (78) Er werd wel een significant interactie-effect gevonden op de verschil-scores tussen Marokkaan-emotie en Nederlander-emotie, F(4,76) = 4.37, p =.014. Het verschil tussen de gemiddelde verschil-scores van Marokkaan-emotie en Nederlander-emotie bleek het hoogst 18

19 in de Marokkaan-boos/Nederlander-blij conditie. In de Marokkaan-boos/Nederlander-Blij conditie hadden de deelnemers de grootste neiging tot aandachtsbias dan in de overige condities. In de Marokkaan-boos / Nederlander-boos conditie bleek dat de deelnemers niet geneigd waren tot aandachtsbias naar een Marokkaans boos gezicht noch naar een Nederlands boos gezicht waardoor de gemiddelde verschil-score relatief gelijk was. Het interactief-effect van Marokkaan-emotie en Nederlander-emotie staat weergegeven in Figuur 1. In tegenstelling tot de verwachting bleek dat in de Marokkaanneutraal/Nederland-neutraal conditie een tegengesteld effect heeft plaatsgevonden. De deelnemers hadden in deze conditie de grootste neiging tot aandachtsbias naar een Nederlands-neutraal gezicht dan naar een Marokkaans-neutraal gezicht. In de Marokkaanblij/Nederlander-blij conditie bleek tenslotte dat de deelnemers hun aandacht eerder oriënteerden naar een Nederlands gezicht met een blije uitdrukking dan naar een Marokkaans gezicht met dezelfde uitdrukking. Fig. 1. Lijndiagram van het interactie-effect op Marokkaan-emotie en Nederlander-Emotie Nederlander_Emotie NL_Neutraal NL_Boos NL_Blij MA _Neutraal MA _Boos MA _Blij Marokkaan - Emotie Tot slot werd onderzocht of de verschil-score in de Marokkaan-neutraal/ Nederlanderneutraal, Marokkaan-boos/Nederlander-blij en Marokkaan-blij/Nederlander-blij condities 19

20 significant afweek van 0. Dit bleek het geval te zijn voor de Marokkaan-boos /Nederlanderblij conditie, t(19)=.19, p =.023). Omdat de voorspellingen tweezijdig zijn getoetst kan de p-waarde voor de Marokkaan-neutraal/Nederlander-neutraal conditie kan de p-waarde door twee worden gedeeld waardoor deze conditie significant afwijkt van 0, t(19) = 1,90, p =. 037). Discussie In dit onderzoek werd gekeken of individuen aandachtsbias hebben aangaande emotionele gezichtsuitdrukkingen van twee etnische groepen, Marokkaanse en Nederlandse mannen. Hierbij is gekeken of de individuele mate van bevooroordeeldheid een rol speelt in het faciliteren van selectieve aandacht naar de gezichten. Uit het resultaat kwam naar voren dat men eerder geneigd was tot aandachtsbias naar Marokkaanse gezichten in vergelijking tot Nederlandse gezichten zoals werd verwacht. Wanneer een boos Marokkaans gezicht en een blij Nederlands gezicht werd aangeboden, had men de grootste neiging tot selectieve aandacht naar het Marokkaanse gezicht met een boze uitdrukking dan in de overige condities. Deze bevindingen ondersteunen de theorie waarin wordt gesteld dat een gezicht van de outgroup in vergelijking tot de ingroup, eerder wordt waargenomen als een relevant dreigingssignaal (Richeson & Trawalter, 2008), met name wanneer het gezicht een boze uitdrukking vertoond (Donders et al. 2008). Uit het resultaat bleek overigens dat de mate van bevooroordeeldheid en de responstijd na aanbod van een Marokkaans of Nederlands gezicht niet met elkaar samenhingen. Naast deze resultaten zijn er ook opvallende onverwachte effecten gevonden. Bij aanbod van een Nederlands en Marokkaans gezicht met beiden een neutrale, boze of blije uitdrukking bleek men eerder geneigd tot aandachtsbias naar het Nederlandse gezicht. De aandachtsbias naar de Nederlandse gezichten met een boze blije en een neutrale uitdrukking 20

21 kan moeilijk worden verklaard. Wellicht kan dit effect worden verklaard doordat er twee van dezelfde emoties op een zwarte achtergrond werden vertoond. Doordat de Marokkaanse gezichten vrij donker zijn in vergelijking tot een Nederlands gezicht, kan het zijn dat de Marokkaanse gezichten in combinatie met de zwarte achtergrond niet direct opvallend was. Doordat de Nederlandse gezichten vrij licht waren en in contrast stonden met de achtergrondkleur, kan het zijn dat een Nederlands gezicht eerder opviel bij een fotopaar waar dezelfde emoties werden uitgedrukt. Hierdoor kan de aandachtsbias naar Nederlandse gezichten mogelijk worden verklaard. Vervolgonderzoek zou moeten uitwijzen of een lichte achtergrond kleur, bijvoorbeeld beige, naast de emoties daadwerkelijk van invloed is op selectieve aandacht bij een fotopaar met twee dezelfde emotie uitdrukkingen. Overigens werd er geen verband gevonden tussen de mate van bevooroordeeldheid en de responstijd op een probe na een Marokkaans of Nederlands gezicht. Een mogelijke verklaring voor dit effect kan liggen aan het aantal proefpersonen. Doordat slechts twintig proefpersonen hadden deelgenomen aan dit onderzoek, kan het zijn dat de samenhang tussen de responstijd na een Marokkaans of Nederlands gezicht en bevooroordeeldheid ver onder de maat is uitgevallen. Dit effect had mogelijk voorkomen kunnen worden door een grotere steekproef aan het onderzoek deel te laten nemen waardoor de betrouwbaarheid van de resultaten een stuk hoger kon zijn. Tot slot kan er een kanttekening worden gezet bij het gebruik van de Implicit Association Test als instrument voor het meten bevooroordeeldheid. Deze test wordt namelijk gebruikt voor het meten van associaties die men heeft bij en bepaald persoon of object. Het meten van impliciete vooroordelen blijkt hierdoor nogal moeilijk te zijn (SparkNotes editors, 2007). Een mogelijk reden voor het moeilijk meten van de mate van bevooroordeeldheid zou kunnen liggen aan het feit dat mensen eenmaal verschillen in de mate en type vooroordeel dat men koestert. Men kan bijvoorbeeld erg bekrompen zijn. Maar 21

22 men kan ook intolerant zijn naar overtuigingen die anders zijn dan zijn of haar overtuigingen wanneer het bijvoorbeeld gaat over ras of geloof wanneer iemand een gemene opmerking maakt naar een persoon dat deel uitmaakt van een etnische groep. Hier komt ook nog eens bij kijken dat mensen vaak niet willen toegeven dat men vooroordelen heeft en het meten van expliciete vooroordelen ook geen directe oplossing bied. Wellicht dat de Implicit Association Test niet echt geschikt is voor het meten van bevooroordeeldheid maar slechts een indicatie geeft over de attitudes die men heeft over een bepaalde groep of object. In deze studie waren er echter enkele beperkingen. Zoals hierboven al werd beschreven bleek dat het aantal deelnemers die aan deze studie hebben deelgenomen niet voldoende was. Doordat er in totaal maar twintig personen hebben deelgenomen aan het onderzoek kunnen de resultaten van het gehele onderzoek niet betrouwbaar zijn. Uit de berekening van de poweranalyse is gebleken dat de minimaal effectgrootte van de steekproef 64 moet zijn om de klinische relevantie te verhogen. Dit zou betekenen dat de betrouwbaarheid en het effect van de resultaten ook groter zou zijn geweest. Een vervolgonderzoek zou moeten uitwijzen of het effect van de resultaten groter en dus meer betrouwbaarder zou zijn als meerdere proefpersonen aan het onderzoek zouden deelnemen. Een andere beperking van het onderzoek is de generaliseerbaarheid. Doordat alleen jonge studenten aan dit onderzoek hebben deelgenomen, kan het zijn dat het resultaat van dit onderzoek bij ouderen wellicht anders zou zijn uitgevallen. Gezien oudere mensen over het algemeen minder roekeloos en vaak angstiger zijn dan jongere mensen, kan het zijn dat zij anders zouden hebben gereageerd op de aangeboden stimuli. In een vervolgonderzoek zou de populatie van de deelnemers meer divers moeten zijn qua leeftijd om zo een efficiënter en realistisch resultaat te boeken. Door de lage betrouwbaarheid van de resultaten, is dit onderzoek binnen de onderzoekslijn niet betekeniswaardig. De mate van bevooroordeeldheid op aandachtsbias 22

23 zou wellicht een prominentere rol hebben gespeeld naarmate de steekproef groter was geweest en de mate van bevooroordeeldheid middels een ander meetinstrument werd gemeten. Toch geven de resultaten weer dat men eerder aandacht heeft voor dreigende stimuli dan voor niet dreigende stimuli. Het huidige onderzoek heeft laten zien dat Marokkaanse mannen over het algemeen als een dreiging worden ervaren. Dit resultaat komt niet geheel overeen met de gedachtegoed van de Nederlander, namelijk dat iedereen gelijk is en zodoende ook zo behandelt dient te worden. Het vooroordeel dat Marokkanen gewelddadig en agressief zijn kan ertoe leiden dat deze mensen op basis van deze vooroordeel bijvoorbeeld meer moeite moeten doen om kans te maken op een baan, of in een horecagelegenheid een drankje te bestellen. Deze acties kunnen ertoe leiden dat de Marokkanen zich gefrustreerd kunnen voelen en overgaan in agressief gedrag naar mensen toe. Dit effect wordt ook wel het self-fulfilling prophecy genoemd. Daarom is het belangrijk dat er onderzoek wordt gedaan naar dit effect en er een oplossing kan worden gevonden voor dit sociaal probleem. 23

24 Literatuur Bradley, B. P., Mogg, K., & Millar, N. H. (2000). Covert and overt orienting of attention to emotional faces in anxiety. Cognition and Emotion, 14, Bögels, S. M., & Van Oppen, P. (1999). Cognitieve Therapie. Theorie en praktijk. Bohn. Houten: Stafleu Van Loghum. Donders, N. C., Correl, J., & Wittenbrink, B. (2008). Danger stereotypes predict racially based attentional allocation. Journal of Experimental Social Psychology, 44, Fox, E., Lester, V., Russo, R., Bowles, R. J., Pichler, A., & Dutton, K. (2000). Facial expressions of emotion: Are angry faces detected more efficiently? Cognition & Emotion, 14, Hugenberg, K., & Bodenhausen, G.V. (2003). Facing Prejudice: Implicit Prejudice and the Perception of Facial Threat, Psychological Science,14, MacLeod, C., Mathews, A., & Tata, P. (1986). Attentional bias in emotional disorders. Journal of Abnormal Psychology, 95, Mathews, A., & Mackintosh, B. (1998). A cognitive model of selective processing in anxiety. Cognitive Therapy and Research, 22, Mogg, K., & Bradley, B. P. (1998). A cognitive-motivational analysis of anxiety. Behaviour Research and Therapy, 36, Mogg, K., & Bradley, B. P. (2002). Selective orienting of attention to masked threat faces in social anxiety. Behaviour Research and Therapy, 40, Öhman, A., & Dimberg, U. (1978). Facial expressions as conditioned stimuli for electrodermal responses: A case of "preparedness"? Journal of Personality and Social sychology, 36,

25 Öhman, A. (1986). Face the beast and fear the face: Animal and social fears as prototypes for evolutionary analyses of emotion. Psychophysiology. 23, Öhman, A., Flykt, A.,Lundqvist, D., & Esteves, F. (2001). The Face in the Crowd Revisited: A Threat Advantage With Schematic Stimuli. Journal of Personality and Social Psychology, 80, Richeson, J. A. & Trawalter, S.(2008). The Threat of Appearing Prejudiced and Race-Based Attentional Biases. Psychological Science,19, SparkNotes editors (2007). Social Psychology (SparkNotes Psychology Guide Series). Spark Publishing. New York: Barnes en Noble. Von Grünau, M., & Anston, C. (1995). The detection of gaze direction: A stare-in-thecrowd effect. Perception, 24, Wilson, E., & MacLeod, C. (2003). Contrasting Two Accounts of Anxiety-Linked Attentional Bias: Selective Attention to Varying Levels of Stimulus Threat Intensity. Journal of Abnormal Psychology, 112, Krantenartikelen: Meeste overlast in discotheken door Marokkanen. De Volkskrant, 19 januari Andersson Toussaint, P: Er zijn niet slechts een paar criminele Marokkanen. NRC Handelsblad, 25 mei Extra rechercheurs voor overlast Marokkanen Gouda. Trouw, 22 oktober Perspectief van een Marokkaan. De Volkskrant, 10 maart