Herbestemming van historische stadshavens

Transcriptie

1 Herbestemming van historische stadshavens Handreiking voor gemeenten Martine van Lier, Reinhilde van der Kroef, Anne Visser FONV Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen Juni 2010

2 Herbestemming van historische stadshavens Handreiking voor gemeenten Martine van Lier Reinhilde van der Kroef Anne Visser Een uitgave van BMC en FONV Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen Juni 2010

3 Inhoud 1. Inleiding 7 2. Aanleiding 11 Historische stadshavens kenmerken ons Waterland 11 Knelpunten Tien goede redenen om stadshavens te herontwikkelen Wat leert de praktijk? Zeven voorbeelden Leiden - De remmende voorsprong? Zierikzee - Laveren met nautisch erfgoed Den Helder - Een schat aan maritiem verleden Spakenburg - Hoe het ook kan Leeuwarden - Varend erfgoed nooit weggeweest De haven van Rotterdam - Terecht een wereldhaven Parkhaven in Utrecht - Oud voor nieuw Conclusie: leerpunten uit de praktijk Overheden zetten de lijnen uit Aanbevelingen 61 Colofon 71 5 Museumhaven Leiden

4 1. Inleiding Als iemand zegt: Denkend aan Holland..., denk je direct: zie ik brede rivieren, traag door oneindig laagland stromen... 1) 6 Nederland is hét waterland bij uit stek; ons land is vormgegeven door water. Dat geldt voor natuur en cultuur landschappen, maar ook voor de gebouwde omgeving. Steden en dorpen zijn door water verbonden, bijna elke stad en elk dorp heeft een haven. Soms zijn ze in onbruik geraakt en vervallen, soms zelfs gedempt. Maar soms ook zijn ze opnieuw tot leven gewekt en zijn ze weer de dynamische trekpleisters die ze vroeger waren, alleen nu met hedendaagse functies. Steeds meer gemeenten onderkennen de mogelijkheden van het benutten van hun historische havens. Dynamische historische stadshavens zijn een belangrijke meerwaarde voor aantrekkelijke dorpen en steden. De cultuurhistorische waarde van varend erfgoed in oude stadshavens geeft Nederland als Waterland een uniek imago. Stadshavens geven dorpen en steden een herkenbaar gezicht als vissersdorp, vesting- of havenstad. Bovendien zorgen levendige stadshavens voor een aantrekkelijke woonen werkomgeving en zorgen ze voor nieuwe werkgelegenheid en stijging van de vastgoedwaarde. Ze trekken publiek, vertellen over de historie van de gemeente en zorgen voor toeristische omzet. Toch blijkt het in de praktijk niet altijd eenvoudig om stadshavens, die hun oorspronkelijke functie als over slaghaven verliezen, te herbestemmen en er nieuwe functies voor te realiseren. Ondanks de knelpunten zijn er belangrijke redenen om stadshavens opnieuw te ontwikkelen. Bovendien zijn er urgente redenen om dat juist nú ter hand te nemen. Dit boekje wil een handreiking zijn aan gemeenten en provincies voor het herontwikkelen van stadshavens. Aan de hand van zeven praktijkvoorbeelden laten we zien hoe enkele gemeenten hun historische stadshavens hebben herontwikkeld en welke meer waarde zij hier nu van hebben. We voegen daar aanbevelingen aan toe en laten zien met behulp van welk instrumentarium en welke organisaties ook úw gemeente een historische stadshaven kan herontwikkelen. 7 Museumhaven Den Helder 1) Herinnering aan Holland, gedicht van Hendrik Marsman, 1936.

5 Dit boekje is een coproductie van BMC, advies- en managementbureau voor de publieke sector en de Federatie Oud-Nederlandse Vaar tuigen (FONV) en is gerealiseerd met steun van het Prins Bernhard Cultuur fonds. BMC is een betrouwbare partner voor de lokale overheid, ook voor herbestemming van erfgoed en ruimtelijke kwaliteit van steden en dorpen. Omdat BMC goed thuis is in de publieke sector kan BMC goede en effectieve ontwikkelmogelijkheden onder gemeenten en provincies verspreiden. De FONV ontwikkelt, steunt en coördi neert initiatieven op het gebied van het behoud van historische Nederlandse vaartuigen. De FONV participeert in de Mobiele Collectie Nederland (MCN), een samen werkings verband van koepelorganisaties van historische schepen, auto s, vliegtuigen en treinen. De MCN beheert het Nationaal Register Mobiel Erfgoed, waar het varend erfgoed deel van uitmaakt. In dit boekje zetten BMC en de FONV hun ideeën voor het herbestemmen en herontwikkelen van historische stadshavens uiteen. Laat u inspireren! 8 9 Parkhaven Utrecht

6 2. Aanleiding Historische stadshavens kenmerken ons waterland Nederland is rijk aan monumentaal maritiem erfgoed. Overal in ons geculti veerde deltaland zijn sporen te zien van ons maritieme verleden. Deze tastbare bewijzen van een rijk en dynamisch verleden verdienen het om bewaard te blijven. Zij geven betekenis aan ons leven. Nederland telt echter tientallen stadshavens die nog op herbestemming wachten. Veel havens zijn door de schaalvergroting in de binnenvaart of door afsluiting van vaarwegen geïsoleerd en buiten functie geraakt. Dat komt de leefbaarheid van een havengebied en de waarde van het vastgoed niet ten goede. Leegstand en verpaupering dreigen. 10 In ons waterrijke land werden dorpen en steden bij voorkeur aan het water gebouwd, want het vervoer van etenswaren, goederen en mensen ging eeuwenlang per schip. De vele stadshavens getuigen van dit verleden. Ook nu zijn dit de plekken waar we ons maritiem erfgoed het beste zichtbaar en beleefbaar kunnen maken. Bovendien zijn deze stads havens bij uitstek geschikt als aantrekkelijke locatie om te wonen, werken en recreëren in een cultuurhistorische en maritieme omgeving. Verschillende steden hebben inmiddels de mogelijkheden en meerwaarde van het herontwikkelen van stads havens met succes opgepakt. In deze steden dragen de stads havens bij aan een aantrekkelijk cultureel, recreatief en economisch klimaat. Recente ontwikkelingen maken het aantrekkelijk om te investeren in de herontwikkeling van stadshavens. De aandacht voor het behouden en herbestemmen van erfgoed groeit. Wonen, werken en recreëren op en aan het water is populair. De bijdrage van creatieve en ambachtelijke bedrijven aan het leefklimaat en de stedelijke economie blijkt aanzienlijk. De Modernisering van de Monumentenzorg (MoMo) van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap maakt het binnenkort mogelijk om maritiem erfgoed in havengebieden beter te beschermen en benutten. Gemeenten kunnen deze ontwikkelingen aangrijpen door de herontwikkeling van hun stadshavens op te nemen in hun erfgoed- en ruimtelijke ordeningbeleid. 11 Museumhaven Leeuwarden

7 12 Knelpunten bij de herontwikkeling van historische stadshavens Ondanks de voordelen van dynamische stadshavens is het soms niet eenvoudig om stadshavens opnieuw te ontwikkelen. Knelpunten kunnen zijn: Stadshavens zonder functie raken in verval en trekken de omgeving in een neerwaartse spiraal mee. Per locatie moeten de cultuurhistorische waarden en economische mogelijkheden in beeld gebracht worden om tot passende nieuwe functies voor de herbestemming en herontwikkeling van een stadshaven te komen. Dit is maatwerk. Een dynamische stadshaven vraagt om vaarbewegingen van schepen die kunnen komen en gaan. Daarvoor is het nodig dat de haven bereikbaar is en dat bruggen en sluizen werken en worden bediend. Er is onduidelijkheid bij bestuurders en ambtenaren over mogelijkheden voor gemeentelijk of provinciaal beleid om maritiem erfgoed te behouden en gebruiken. De Monumentenwet beschermt alleen onroerend goed. Daardoor wordt varend erfgoed vaak niet meegenomen in beleid voor herontwikkeling van histo rische havens en oude dorps- en stadskernen. In veel dorpen en steden is een mengel moes ontstaan van historische schepen, tot woning verbouwde historische casco s en woonarken. Daardoor liggen historische schepen vaak op weinig zichtbare en herkenbare plekken. Als ze niet herkend worden, krijgen ze ook niet de erkenning die hen als varend erfgoed toekomt. Zichtbaarheid leidt tot bewust wording van de cultuurhistorische waarde en tot draagvlak voor behoud en gebruik. Er is een gebrek aan lig- en aanlegplaatsen voor historische schepen. Daardoor is het vooral voor de grotere historische schepen die veelal gebruikt worden als woon- of charterschip steeds moeilijker om te varen en ergens aan te meren. Gemeenten en provincies lijken zich niet bewust te zijn van de cruciale rol die zij hebben bij het behoud van het varend erfgoed. 13 Museumhaven Rotterdam

8 3. Tien goede redenen om historische stadshavens te herontwikkelen Nederland Waterland Water is onderscheidend Van oudsher wordt Nederland gekenmerkt door water. Niet alleen door brede rivieren, maar ook door oneindig veel beken en rivieren, sloten en singels, begrensd door de Waddenzee en de Noordzee. Nederland bestaat voor bijna een vijfde deel uit water 2) ; de waterrijkste provincies zelfs voor bijna de helft. Het land was vooral moerassig, kleiig of zanderig en vormde geen geschikte ondergrond voor vervoer over land. Geen wonder dat het vervoer van goederen, mensen en dieren eeuwenlang voornamelijk via deze waterwegen ging. Nederlanders voelen zich thuis op en aan het water, onze bondgenoot en onze bron van welvaart. Nederland is groot geworden door onze handelsgeest en vindingrijkheid. Onze vaardigheden op het gebied van scheepsbouw, waterbouw en watermanagement vertegenwoordigen een groot maatschappelijk kapitaal, dat wereldwijd bekend en vermaard is. 2. Water bepaalt ons cultuur landschap Netwerk van waterwegen De polders en dijken, de kanalen en grachten, de pakhuizen en historische schepen, de vissersdorpen en havensteden - het zijn de elementen die horen bij Nederland als Waterland. Dorpen en steden werden met elkaar verbonden via een fijn vertakt netwerk van natuurlijke en gegraven waterwegen, kanalen en trekvaarten, terwijl het achterland ontsloten werd door wijken en sloten. De historische ruimtelijke structuur van Nederland is dus bepaald door het water. Dit maakt Nederland niet alleen wereldwijd befaamd om zijn hoogstaande technische beheersing van watersystemen, het maakt ons land tegelijk zeer aantrekkelijk voor allerlei soorten van waterrecreatie en -toerisme. Nederland - Waterland is een unieke trekpleister. 15 Museumhaven Leeuwarden 2) Totale oppervlakte: km 2, waarvan land: km 2, en water: km 2.

9 16 3. Handelsland en transportland Handel en transport over water Water was eeuwenlang onze belangrijkste transportroute. Het was de levensader voor de aan- en afvoer van goederen en de bron van handel en economische groei. Nog steeds is Nederland een belangrijk knooppunt van overslag van goederen. In de loop van de twintigste eeuw vond er een forse schaalvergroting plaats van het vervoer over water, waardoor kleinere havens, waterwegen en schepen in onbruik raakten. Bovendien werd het vervoer over water teruggedrongen door de opkomst van de trein, de (vracht-)auto en het vliegtuig. Vandaag de dag wordt echter nog steeds een aanzienlijk deel van alle goederen vervoerd over water en groeit het aandeel van de binnenvaart als gevolg van de congestie op de weg. Ook nu nog is Nederland een drukbevaren land. Niet alleen meer door de zee- en binnenvaart, maar ook door de pleziervaart, de historische schepen en de chartervloot. 4. Stadshavens kenmerken vissersdorpen en havensteden Haven is identiteit De ligging aan waterwegen brengt vanouds grote economische voordelen. Daarom zijn onze steden en dorpen veelal aan het water ontstaan, op een gunstige plek op een kruising van vaarwegen. Stadshavens en marktpleinen markeren de oudste kern van steden en dorpen. Het water maakte de groei en bloei van zee havens als Amsterdam, Rotterdam, Groningen en Terneuzen mogelijk, maar ook van visserssteden als Bunschoten, Vlaardingen, Yerseke en IJmuiden. Havens, kades, grachten, pakhuizen en schepen horen onlosmakelijk bij de identiteit van Nederland - Waterland. Zij vertellen het verhaal hoe Nederland het water met succes inzette als bondgenoot en daarmee één van de grootste transport- en handelslanden ter wereld werd. Stadshavens en waterwegen kenmerken de stedenbouwkundige structuur van vissersdorpen, vesting- en havensteden en maken vaak deel uit van beschermde stads- en dorps gezichten. En wat is daar sfeervoller dan een levendige stadshaven met pakhuizen, winkelpandjes, werkplaatsen en historisch schepen aan de kade? 5. Stadshavens zijn economische motor Dynamische stadshaven is aantrekkelijk Een levendige stadshaven draagt bij aan een bruisende stad en is een vlieg wiel voor de lokale economie. Een dynamische haven vormt een aantrekkelijke pleisterplaats voor omwonenden en recreanten. De gebieden rondom stadshavens zijn gewilde vestigingslocaties voor horeca, winkels en creatieve, ambachtelijke en dienstverlenende bedrijven. Een doelgerichte ontwikkeling van stadshavens zorgt voor waardestijging van het omringende vastgoed en voor nieuwe werkgelegenheid. Dat bewijzen steden die hun stadshavens herontwikkelden, bijvoorbeeld als charterhavens, zoals Zierikzee, Lelystad, Enkhuizen en Harlingen, of als jachthavens, zoals Aalsmeer, Kerkdriel, Goes en Sneek, of vooral ook als dynamische historische havens, zoals wederom Rotterdam, maar ook Spakenburg, Leiden, Gouda en Den Helder. 6. Nederland is scheeps bouwland Elke waterweg zijn eigen scheepstype Nederland heeft door zijn fijnmazige waterwegennet een veelzijdige vloot ontwikkeld. Voor elk vaarwater en elk type vervoer ontwikkelden scheepsbouwers een eigen scheepstype. Er zijn tientallen scheeps typen met vele onder soorten ontstaan. Ook als scheeps bouwland heeft Nederland een mondiale reputatie opgebouwd. De grote en diverse vloot van zee- en binnenvaartschepen heeft economische groei, de industrialisatie en de hoge welvaartsgraad van Nederland mogelijk gemaakt. Vóór 1900 werden de meeste schepen van hout gebouwd, daarna van ijzer en staal. Van de houten schepen is niet veel bewaard gebleven; van de ijzeren en stalen schepen is nog een klein gedeelte over. Deze schepen worden vooral door particulieren behouden als charterschip, woon- en recreatieschip. Zo kreeg Nederland in de loop van de twintigste eeuw een unieke vloot van varend erfgoed, die er in de eenentwintigste eeuw aanspraak op maakt (een van) de grootste ter wereld te zijn. Deze historische vloot is in potentie een unique selling point en biedt mogelijkheden voor maatschappelijke, ruimtelijke, econo mische, culturele en toe ris tisch-recreatieve benutting. 17

10 18 7. Havens en schepen zijn beeldbepalend Maritiem erfgoed vertelt het verhaal van Nederland In de Nederlandse havens in dorpen en steden wemelde het vroeger van de schepen en de bedrijvigheid. Ook nu zijn herontwikkelde stadshavens interessante plekken waar altijd wat te zien, te doen en te beleven valt. Deze maritieme ensembles van water, havens, pakhuizen en historische schepen vertellen het verhaal van de groei en bloei van onze dorpen, steden en cultuurlandschappen. Het maritiem erfgoed in levende stadshavens maakt het verhaal van Nederland afleesbaar en beleefbaar. 8. Recente waterontwikkelingen Water is herontdekt In de twintigste eeuw werden door de schaalvergroting in de binnenvaart de kleinere waterwegen en binnenhavens steeds minder gebruikt. Vele raakten uiteindelijk buiten functie en verloederden. Water werd van een kans een probleem. Aan het eind van de twintigste eeuw begon het tij te keren. De aandacht voor water berging en ecologisch beheer van watersystemen neemt toe. Waterlopen in het landschap worden weer hersteld. We zien steeds meer combinaties van waterberging en waterrecreatie in nieuwe woonwijken. Wonen aan het water is gewild. Waterrecreatie is al jaren een groeimarkt. 9. De tijd is rijp Herwaardering voor water in de stad De belangstelling voor erfgoed groeit. Gemeenten onderkennen dat erfgoed bijdraagt aan een aantrekkelijk woonen vestigingsklimaat en aan een positief imago. De laatste jaren laat een aantal gemeenten zien dat ook opnieuw tot leven gewekte stadshavens bijdragen aan het eigen en onderscheidend karakter. De tijd van het dempen en afdammen van havens, grachten en waterwegen is echt voorbij. Stadshavens verbeteren de beeldkwaliteit en dragen bij aan een aantrekkelijk gebied om te wonen, werken en recreëren. Water in de stad is een belangrijke meerwaarde voor de kwaliteit van de leefomgeving. 10. Het maritieme erfgoed is er klaar voor Havens en schepen matchen In de meeste dorpen en steden in Nederland herinneren havens, grachten en kades en zelfs bruggen, dammen en sluizen ons aan de band met het water. Uniek in Nederland is ook het respectabele aantal historische schepen, dat nog bewaard is gebleven. De kunst is nu om de goede match te maken: combineer historische havens en kades met historische schepen en het beeld van een historische stadshaven is compleet. Waar het gebouwde en varende maritiem erfgoed elkaar vinden en versterken ontstaan aantrekkelijke, levendige stadshavens. De publieke waardering voor stadshavens en maritieme evenementen geeft aan dat de samenleving het varend erfgoed als beschermwaardig cultuurbezit beschouwt. 19

11 4. Wat leert de praktijk? Zeven voorbeelden 20 In het voorafgaande is naar voren gekomen dat er beleidsmatig weinig kader voor de bescherming van het varend erfgoed was. Toch is men in een aantal gemeenten aan de slag gegaan om de cultuurhistorische mogelijkheden van het varend erfgoed in samenhang met havens en werven voor historische schepen te benutten. Er zijn zeven voorbeelden van historische stadshavens geselecteerd om te laten zien welke problemen bij de bescherming van maritiem erfgoed in de praktijk tegengekomen kunnen worden en hoe deze opgelost of voorkomen (hadden) kunnen worden. Gekozen is voor een divers beeld: kleine en grote havensteden, jonge en oudere stadshavens, elk met een andere ontwikkelingsgeschiedenis. Centraal in onze benadering staat de vraag welke rol het vernieuwde monumentenbeleid - met voor het eerst op beleidsmatig niveau aandacht voor cultuurhistorische waarden in de ruimtelijke ordening - voor het maritiem erfgoed kan spelen. In het verleden is een 400-tal beschermde dorps- en stadsgezichten aangewezen. De beschermde gezichten richtten zich als gevolg van de Monumentenwet van 1988 echter vooral op onroerende monumenten. Daardoor is het varend erfgoed jaren lang buiten de boot gevallen. Het vernieuwde monumentenbeleid richt zich op cultuurhistorische waarden in het ruimtelijk beleid (bestemmingsplannen), op ensembles (waarvan roerend goed deel kan uitmaken) en op hergebruik van erfgoed. Daardoor ontstaan er kansen voor het maritiem erfgoed om als nieuw toe te voegen onderdeel van het maritiem ensemble te profiteren van de beschermingsmogelijkheden. De nieuwe mogelijkheden voor het behoud van maritiem erfgoed worden in zeven voorbeelden geschetst. In relatie tot het nieuwe beleid wordt onderzocht wat gemeenten hebben gedaan, en wat ze hadden kunnen doen, ware het beleid eerder opgesteld. Laten we kijken wat we ervan kunnen leren! 21 Oude Haven Zierikzee

12 22 1. Leiden De remmende voorsprong? De haven voor historische schepen 3) bij de stadstimmerwerf in het Leidse Kort Galgewater is één van de oudste van Nederland. In 1982 organiseerden leden van de Landelijke Vereniging tot Behoud van het Historisch Bedrijfs vaartuig (LVBHB) tijdens de Leidse 3 oktoberfeesten een vlootschouw. De betrokken schippers woonden en werkten aan hun schepen tijdens de feesten en zij lanceerden na deze eerste succesvolle vlootschouw het idee om enkele historische Museumhaven Leiden schepen permanent in Leiden te tonen en te bewonen in een nog in te richten historische haven. 4) 1982 is eveneens het jaar waarin de binnenstad van Leiden aangewezen is als beschermd stadsgezicht, wat moge lijkheden opleverde om het maritiem erfgoed te beschermen. 5) De gemeente heeft het voorstel uit 1982 voor het oprichten van de historische haven van de Vereniging overgenomen en opgenomen in de toerismenota Leiden de moeite waard uit De Stichting Historische Haven 3) De aanduiding museumhaven wordt in die gevallen gebruikt waar men ook zelf deze term als aanduiding gebruikt. Voor het overige wordt de meer algemene term haven voor historische schepen gebruikt. 4) Bewoning door particulieren is in de wereld van het varend erfgoed een belangrijke vorm van hergebruik. 5) Nautisch erfgoed is tot op heden echter niet expliciet benoemd in de beschermende bestemmingsplannen. Leiden is in juli 1984 opgericht en de Leidse historische haven in het Kort Galgewater is nog datzelfde jaar experimenteel geopend, met een vergunning van de gemeente voor een jaar. Bezwaren tegen het plan van om wonen den en bedrijven in de buurt werden ongegrond verklaard. Na evaluatie volgde een positief advies voor het afgeven van een permanente vergunning voor 16 schepen - inclusief vergunning tot bewoning. Tegelijkertijd werd bepaald dat het bestemmingsplan herzien moest worden. De gemeente stelt in 1985: Aangezien authentieke bedrijfsvaartuigen van historisch belang zijn, is beschikbaarstelling van havenfaciliteiten een wezenlijke bijdrage aan het behoud van dat cultuurgoed. Ondanks deze positieve intentie, is de aanpassing aan het bestemmingsplan pas in 1990 afgerond. Hoewel de gemeente het plan voor de historische haven in Leiden ondersteunde, is de totstandkoming ervan niet probleemloos verlopen. Zowel juridisch als praktisch schoot het gemeentebeleid ter bescherming van de historische haven tekort. Enkele voorbeelden ter illustratie: Aan de overzijde van de historische haven vormde gedurende enige tijd een schip, een wad- en sontvaarder, een mooi ensemble met de schepen in de historische haven. Toen dit schip verdween, gaf de gemeente toestemming voor een ligplaats voor een brasserieboot en enkele schepen, die detoneerden in het historische beeld. Een ander obstakel vormde de eis van de gemeente dat alle boten op het riool werden aangesloten. Deze eis vormde een belemmering voor de aan- en afvoer van schepen vanwege de toenmalige technische uitvoering van de aansluiting. Aanvankelijk beschikte de haven over zestien ligplaatsen, maar door vertrek van sommige schepen en door de aanleg van steigers zijn er negen schepen overgebleven. De verloren gegane ruimte is niet gecompenseerd. Het huidige aantal is te weinig om de haven goed te kunnen exploiteren en de stichting te kunnen bemensen. Daardoor blijven de activiteiten van de schippers, naast restauratie- en onderhoudswerkzaamheden aan hun schepen beperkt. Het gebrek aan menskracht betekent ook dat de haven zich niet verder ontplooit. Tot slot heeft de Stichting Historische Haven Leiden geen instrumenten om liggers te dwingen hun restauratieverplichtingen na te komen. De Stichting voelt zich in dit proces niet gesteund door de gemeente. 23

13 24 Vanuit de gemeente De gemeente Leiden geeft in diverse notities blijk van de zorg die ze heeft voor het water en het erfgoed in de stad. Zowel in het verleden als naar de toekomst toe speelt water een belangrijke rol. Opvallend is wel dat het maritiem erfgoed zelden expliciet genoemd wordt in beleidsnota s. Het water centraal Water is beeldbepalend voor het gezicht en de sfeer van Leiden. Het water beleefbaar maken voor inwoners en toeristen is voor de gemeente een continu proces, waarin steeds bijsturing nodig is. Daarom zijn er beleidsnota s opgesteld waarin het water centraal staat, bijvoorbeeld het Waterplan Leiden Een van de speerpunten in de nota is het water beter zichtbaar en bereikbaar te maken. Op sommige plaatsen is het water vanaf de kant niet of nauwelijks zichtbaar en slecht openbaar toegankelijk, terwijl dit ongewenst is. Hierdoor beleef je het water vanaf de kant nauwelijks meer. 6) Natuurlijk is het water niet alleen te beleven vanaf de kant, water beleef je ook op het water. En gezien vanaf het water krijgen de stad en de monumenten een heel nieuw perspectief. Ook hier heeft de gemeente oog voor, zo blijkt uit de toekomstvisie: De binnenstad deels vrij maken van autoverkeer en het vervolmaken van de Singelparkroute, zodat wandelaars alle ruimte krijgen. Dit versterkt het historische karakter van de stad, maakt het aantrekkelijker voor bezoekers en maakt de monumenten van de stad beter zichtbaar, ondermeer vanaf het water. 7) De gemeente loopt voorop door in 2003 de Beleidsvisie Watertoerisme te presenteren, waarin het gemeentelijk stimuleringsbeleid watertoerisme is opgenomen. 8) Steden als Utrecht en Dordrecht zijn geïnteresseerd in de Leidense aanpak. In de nota wordt het Galgewater expliciet genoemd als eerste museumhaven voor historische bedrijfsvaartuigen en ingezet in het aantrekken van watertoeristen. De haven wordt bijvoorbeeld ingezet als publiekstrekker bij de herdenking van het 350-jarig bestaan van de trekvaartroute tussen Leiden en Haarlem. Water en ruimte Ruimtelijke ordening wordt vastgelegd in bestemmingsplannen. Het Bestemmingplan Binnenstad II van de gemeente Leiden gaat over het gebied waarin zich ook de historische haven bevindt. 9) In het bestemmingsplan wordt blijk gegeven van het besef dat het behoud van historie van waarde is voor de stad: Het beleid is hier gericht op het behouden en versterken van het historische karakter [van de Leidse historische binnenstad]. De aanwijzing van de binnenstad tot beschermd stadsgezicht 10) ondersteunt dit beleid. De bescherming richt zich volgens het bestemmingsplan onder meer op het patroon van straten en waterlopen. Over het gebied rond de haven is opgenomen dat belangrijke historische elementen in de wijk [als] de nog aanwezige Morspoort aan het eind van de Morsstraat en het gebouwencomplex van de Stadstimmerwerf met zijn typische trapgevel tegenover het Galgewater [het behouden waard zijn]. De haven zelf wordt niet expliciet genoemd in het bestemmingsplan. Water en erfgoed Het water in Leiden is belangrijk in het totaal van erfgoed in de stad. In 2005 is de Erfgoednota opgesteld, waarin expliciet de cultuurhistorische betekenis van het watererfgoed is benoemd: De cultuurhistorische identiteit van Leiden wordt mede bepaald door de ligging van de stad aan de rivier de Rijn, de open en inmiddels gedempte grachten, de stadswallen en parken en ook de watergebieden en landgoederen in de omgeving. De bescherming tegen het water staat hoog op de nationale agenda ( ) Door de interesse voor het water staat ook het watererfgoed tegen woordig volop in de belangstelling. Het herstel van oude gedempte grachten of het weer aanbrengen van de oude meandering in gekanaliseerde beken blijkt in modern waterbeheer meer en meer een reëel alternatief te worden. 25 6) Waterplan Leiden , gemeente Leiden, ) Leiden Stad van Ontdekkingen. Profiel Leiden 2030, gemeente Leiden, 2004 (herzien in 2007). 8) Beleidsvisie Watertoerisme Leiden , Een stad zonder water heeft geen vroeger of later, gemeente Leiden, ) Bestemmingsplan Binnenstad II (2007, herzien in 2009), gemeente Leiden, ) Sinds 1991.

14 26 Deze beeldende beschrijving van de waarde van water voor de identiteit van Leiden is vastgelegd in vier hoofddoelstellingen: het optimaal benutten en beschermen van het cultureel kapitaal van Leiden; het bevorderen van een optimale cultuurdeelname en cultuurbeleving; het ontwikkelen van een leefbare en duurzame stad in een dynamische randstedelijke omgeving rekeninghoudend met de unieke historische waarde; de (door)ontwikkeling van de (o.a. historische) identiteit van Leiden ten behoeve van het cultuurtoerisme. De doelstellingen raken maatschappelijke thema s als participatie, leefbaarheid en aantrekkingskracht van de stad op bewoners en toeristen. Door in te zetten op beleefbaar erfgoed wordt bijgedragen aan deze thema s. En de historische haven is toegankelijk en een belevenis voor jong en oud! Daarom schetst het enige verbazing dat in de nota de haven bewust níet wordt aangewend om de doelstellingen te realiseren: Leiden kent sinds 1984 de historische haven aan het Galgewater en daarnaast de historische haven aan de Oude Vest / Oude Singel. De schepen in deze havens zijn een waardevol onderdeel van het historische stadsgezicht. Net als tijdens het opstellen van de Monumentennota 1991 zijn wij echter van mening dat bescherming van roerende monumenten niet tot de taken en de mogelijkheden van de gemeente behoort. Schepen, trams, auto s en dergelijke zijn uit de aard der zaak roerend, waardoor bescherming en handhaving moeilijk is. Plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst vinden wij een voor deze categorie erfgoed onpraktisch en te arbeidsintensief instrument. Net als bij roerende zaken als schilderijen en meubels vormt alleen het eventueel verwerven van het betreffende object een uitvoerbare vorm van bescherming door de gemeente. Concluderend De gemeente Leiden is in een vroeg stadium en voortvarend begonnen met de opzet van een haven voor histo rische schepen: zij verklaarde de bescherming van authentieke bedrijfsvaartuigen van historisch belang en erkende dat havenfaciliteiten van wezenlijk belang zijn voor het behoud van dat cultuurgoed. Op basis van de gemeentelijke nota s en de gehoorde schippers ontstaat echter de indruk dat de aandacht voor de historische haven verflauwd is en dat het tot bloei brengen van de haven gestagneerd is, mede doordat de gemeente niet goed raad weet met de vraag op welke manier men roerende monumenten zoals varend erfgoed beleidsmatig zou kunnen beschermen. Als de historische haven van Leiden wil uitgroeien tot een dynamische historische stadshaven, dan zou de gemeente Leiden in samenspraak met de Stichting Historische Haven Leiden een reactiveringsplan kunnen opstellen. Hiervan kunnen een inrichtingsplan, beheerplan en activiteitenplan deel uitmaken. De meerwaarde van de historische haven en de afspraken uit deze plannen kunnen dan consequent in het gemeentelijk beleid op het gebied van ruimtelijke ordening, stadsontwikkeling, cultuur, recreatie en toerisme opgenomen worden. Bestemmen Het is jammer dat de mogelijkheden voor het opnemen van maritiem erf goed in het bestemmingsplan onbenut zijn gelaten. 11) Het is goed mogelijk de historische haven via het ruimtelijk beleid als een verbinding tussen het water en het cultuurhistorisch erfgoed in te zetten. Daarmee kan de gemeente sturen op de noodzakelijke voorwaarden voor een succesvolle en dynamische historische haven. Door het inkrimpen van de zestien ligplaatsen in de haven tot de uiteindelijke negen is de massa die nodig is om de haven tot bloei te brengen verdwenen. Door strakke eisen te stellen aan de kwaliteit van de schepen die aanspraak maken op een ligplaats kan de gemeente het historische aanzicht van het Galgewater versterken. En met deze eisen hadden de Stichting Historische Haven Leiden en de gemeente bovendien de handen ineen kunnen slaan om schippers te sommeren hun restauratieverplichtingen na te komen. De bewoners en bezoekers van Leiden, de beherende stichting in Leiden en de gemeente kunnen vanzelfsprekend alsnog veel baat hebben bij de opname van het maritieme ensemble van de historische haven met varend erfgoed in de cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan. Verbinden De gemeente spreekt in diverse nota s van het verbinden van waterbeleid met het cultuurhistorisch erfgoedbeleid. Door het maritiem erfgoed in het ruimtelijk-, water-, cultureel en toeristisch beleid te integreren kan deze ambitie worden waargemaakt. De gemeente Leiden krijgt met de 11) De vaste procedure voor inspraak en klachtenafhandeling bij de totstandkoming van bestemmingplannen biedt eveneens houvast aan de beleidsmakers over de afhandeling van klachten. 27

15 28 beschrijving van de cultuurhistorische waarde van het maritiem erfgoed in het bestemmingsplan een instrument aangereikt waarmee zij beter gebruik kan maken van de inhoudelijke mogelijkheden van het aanwezige nautische erfgoed. Daarmee wordt de stagnatie die nu op het gebied van de historische haven en het varend erfgoed geconstateerd is verholpen. Verruiming mogelijkheden voor gemeente Leiden De toevoeging van de cultuurhistorische paragraaf aan bestemmingsplannen, zoals door de minister van OCW is voorgesteld in de Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg, geeft ook de gemeente Leiden de mogelijkheid om het maritieme erfgoed als ensemble op te nemen in het bestemmingsplan. De gemeente kan vervolgens de bescherming, handhaving en verdere ontwikkeling en benutting van de historische haven inclusief het varend erfgoed prima opnemen in het gemeentelijk beleid. 2. Zierikzee Laveren met nautisch erfgoed In 1989 verkeerde de Oude Haven van Zierikzee in een weinig florissante toestand. De Oude Haven, die eigendom is van de gemeente werd in aangepakt en opgeknapt. De haven ligt in het stadscentrum, dat sinds 1991 aangewezen is als beschermd stadsgezicht. 12) In de periode waarin het groot onderhoud werd gepleegd, zijn plannen ontstaan om de Oude Haven in te richten als museumhaven. Daarvoor bracht de gemeen te in 1991 enkele voorzieningen aan. De inrichting met historische schepen werd een taak van de Stichting Museumhaven Zierikzee samen met de daaraan verbonden vrienden vereniging die in 1990 is opgericht. 13) In 1992 werd de museumhaven geopend. Er moesten in de museumhaven natuur lijk historische schepen komen. Daar was een taak voor de stichting en de vereniging gezamenlijk weggelegd. De belangrijkste vraag bij het verwerven van schepen was: hoe aan schepen te komen en hoe de schepen te beheren. Pogingen van de stichting om schepen van andere behoudorganisaties in de haven een ligplaats te geven liepen op niets uit. Vervolgens werd gekozen voor de oplossing om zelf schepen in eigendom te nemen, ze te restaureren en ze in de haven neer te gaan leggen. 14) Deze manier van behoud is uitermate kostbaar, en anders dan particuliere eigenaren die met hun schip kunnen varen en daarmee kosten terugverdienen, werd in Zierikzee nauwelijks met de schepen gevaren. Intussen vormden de schepen die vanaf het 12) In de aanwijzing van het centrum van Zierikzee tot beschermd stadsgezicht wordt het monumentale belang van het historisch centrum benadrukt: [...] Ter bescherming van het bovengenoemde historisch en ruimtelijk karakter van het beschermd stadsgezicht is voor dit gebied een dubbelbestemming opgenomen. En hoewel hier sprake is van het ruimtelijk element wordt de Oude Haven niet benoemd. Hoewel de haven zich in het gezicht bevindt, gaat de aandacht in de beschrijving hoofdzakelijk naar de bebouwde omgeving. Dit hangt samen met de toenmalige wettelijke focus van de beschermde dorps- en stadsgezichten op de gebouwde omgeving en de daarin voorkomende (Rijks-)monumenten. 13) Doel van de Stichting was (en is) het inrichten en beheren van de historische haven in Zierikzee als museumhaven en het behoud van authentieke scheepstypes in het algemeen, met het accent op vaartuigen die traditioneel in het Deltagebied van de provincie Zeeland voorkwamen. De stichting tracht haar doel te verwezenlijken door de aankoop en restauratie van schepen; het bieden van ligplaatsaccommodatie in de museumhaven; het verzamelen van kennis en documentatie, het geven van voorlichting en het bieden van de mogelijkheid tot het bezichtigen van de schepen. 14) Het Openluchtmuseum in Enkhuizen is in dezelfde tijd vanwege te hoge onderhoudskosten van deze methode afgestapt. 29

16 30 midden van de jaren negentig een ligplaats in de museumhaven van Zierikzee vonden een toeristische trekpleister, maar daar stonden voor de Stichting Museumhaven geen inkomsten tegenover. Ook werden de schepen niet bewoond. Zowel de provincie Zeeland als de gemeente Zierikzee promootten begin jaren 90 cultuurhistorie als belangrijk aspect van het toeristischrecreatief beleid. De Stichting Museum haven liet in dat verband in 1995 een haalbaarheidsanalyse uitvoeren naar de ontwikkeling van een Zeeuws kustvisserij-, binnen- en beurtvaartmuseum annex een scheeps reparatie- en restauratiewerkplaats, later aangevuld met horeca en een nautische souvenirshop. De plannen voor de museumhaven hadden een integrale opzet: Oude Haven Zierikzee men wilde economische, maatschappelijke, educatieve en culturele opbrengsten behalen door een toeristische trekpleister te zijn met openluchtevenementen en exposities, waar vrijwilligers en werkloze jongeren scheepsonderhoud konden leren. De gemeenteraad van de nieuwe gemeente Schouwen-Duiveland wees de plannen in 1998 echter af vanwege de vrees dat de exploitatie niet rond zou komen door de hoge restauratieen onderhoudskosten van de schepen. De museumhaven kwam na dit besluit in zwaar weer. De noodzaak voor een eigen reparatie- en restauratiewerf werd nog groter: hiermee konden de onderhoudskosten van de schepen ingeperkt worden. In 2002 werd door de Stichting Renesse een oude houtloods verkregen, waarin de Stads- en Commerciewerf werd gere ali seerd. De werf opende in Vrijwilligers restaureren nu de schepen en kijkers op de werf brengen middels giften geld in het laatje. De exploitatie is daarmee aanzienlijk verbeterd. Toch bleven de cijfers in het rood en pas nadat de stichting in 2004 gedreigd had alle schepen uit de museumhaven weg te halen, haalde de gemeente bakzeil en kwam er een structurele subsidie voor de exploitatiekosten van de museumhaven. Vanuit de gemeente De relatie tussen de gemeentelijke overheid en de Stichting Museumhaven valt uiteen in twee periodes: tot 1998 trokken stichting en gemeente samen op bij het tot stand brengen van de museumhaven. Maar na de gemeentelijke herindeling in 1997 kwamen de nieuwe gemeente Schouwen- Duiveland en de stichting tegenover elkaar te staan. Water en ontwikkeling Ondanks de voorzichtigheid van de gemeente ten aanzien de exploitatie van de stichting onderkent zij het belang van historisch erfgoed voor de stad Zierikzee. In het Meerjaren Ontwikkelingsplan stedelijke vernieuwing ligt de nadruk op de cultuurhistorische waarden van de stad: Het beleid is erop gericht om het historischstedelijk karakter van de stad te versterken. [ ] Zierikzee is een plaats met geweldig cultuurhistorisch potentieel dat op dit moment onvol doende wordt benut. [ ] Ook door structurele ingrepen in de verblijfskwaliteit en in de ruimtelijke omgeving kan een culturele kwaliteitsslag worden gemaakt. Centraal in deze kwaliteitsslag dient te staan de versterking van de samenhang (door verbindingszones) tussen de gebieden: Nieuwe Kerk, Nieuwe Haven, Havenplein, Oude Haven. Door deze kwaliteitsslag en door het benutten van de cultuurhistorie, wordt Zierikzee zowel aantrekkelijker voor de eigen bewoners om te wonen als voor de toeristen als verblijfplaats. Water en ruimte Ook uit de ruimtelijke nota blijkt dat de gemeente oog heeft voor het belang van het cultuurhistorische erfgoed voor de gemeente. In het bestem mingsplan Bebouwde kom Zierikzee dat in 2009 in werking is getreden, wordt gesteld dat het historische karakter van de binnenstad voor een hoeveelheid van functies van essentieel belang is en dan ook nadrukkelijk beschermd en waar mogelijk uitgebouwd en versterkt dient te worden. De Oude Haven krijgt in het bestemmingsplan de bestemming van museumhaven toegekend. Dit biedt goede kansen om instrumenten te ontwikkelen 31

17 32 waarmee de museumhaven ondersteund wordt. Ook in het Beleidsplan musea wordt de museumhaven besproken als een van de musea die de gemeente rijk is. 15) In de werkgroep die dit beleidsplan heeft opgesteld had een van de bestuursleden van de Stichting Museumhaven zitting. Concluderend Hoewel de toenmalige gemeente Zierikzee positief is begonnen met het project museumhaven, is de inzet op de haven na de gemeentelijke her indeling niet doorgezet. De oorzaak hiervan lag in de kanttekeningen die de gemeenteraad plaatste bij de werkwijze van het stichtingsbestuur. Dit heeft een verwijdering tussen gemeente en stichting teweeggebracht. Inmiddels zijn de contacten verbeterd en kunnen de stichting en gemeente nu in eendracht gaan werken aan de verdere opbouw van de museumhaven. Dat de gemeente het belang van de museumhaven onderkent, blijkt inmiddels zowel uit de toegekende subsidie, als uit de nota s waarin de haven niet expliciet, maar als onderdeel van het historisch karakter van de stad wel een grote rol speelt. Bestemmen De museumhaven is met de functie openluchtmuseum opgenomen in het bestemmingsplan. Toch bood dit te weinig duidelijkheid omtrent de gewenste functie en meerwaarde van de museumhaven voor Zierikzee. Een beschrijving van de cultuurhistorische waarden van deze haven (als onder deel van de historische binnenstad van Zierikzee) in een cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan zou de bescherming van het Zierikzeese maritieme erfgoed een meer structurele plaats in het gemeentebeleid en daarmee een grotere beleidsmatige continuïteit hebben gegeven. Als de gemeente Zierikzee de museumhaven opneemt in de cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan, kan zij alsnog de integrale opzet met een cultuurhistorische, maar ook een economische, sociaal-maatschappelijke, educatieve en culturele meerwaarde verder proberen te ontwikkelen. Dit zal leiden tot een dynamische museumhaven die meer doet dan fungeren als stoffering voor de stad. 15) Beleidsplan musea Eenheid in diversiteit, gemeente Schouwen-Duiveland Den Helder Een schat aan maritiem verleden Het voormalige werfcomplex van de Oude Rijkswerf Willemsoord in Den Helder beslaat naast de grachten en het overige water 40 hectare, bestaan de uit monumentale bebouwing en dokken. Van 1827 tot 1993 was het de belangrijkste reparatie-inrichting van de marinevloot. Op beperkte schaal werd er ook nieuw gebouwd. In 1995 droeg de Koninklijke Marine de helft van het complex over aan de gemeente Den Helder, later volgde de rest. De gemeente saneerde het terrein, sloopte een deel van de gebouwen en restaureerde wat overbleef. Sinds 1997 heeft het complex de status van Rijksmonument. In december 2007 werd de Stelling Den Helder, waar de Rijkswerf onderdeel van uitmaakt aangewezen als beschermd Museumhaven Den Helder stadsgezicht. In 2004 opende de Stichting Nautische Monumenten Den Helder officieel haar museumhaven op het Rijkswerfcomplex. Tegelijkertijd opende naast de museum haven het reddingsmuseum Dorus Rijkers de poorten. Voorts is in de directe omgeving het Marinemuseum gevestigd. De Stichting Nautische Monumenten Den Helder is op 21 juni 1991 opgericht door inwoners van de stad. De stichting zocht schepen om te restaureren en vervolgens in de museumhaven te kunnen neerleggen. Het aantal schepen is in de loop der jaren uit ge groeid tot zo n 30. Een deel van deze schepen wordt beheerd door zelf standige stichtingen, die weer zijn aangesloten bij de Stichting Nautische Monumenten, andere schepen zijn eigendom van particulieren. 33

18 5 34 De Stichting Nautische Monumenten huurt sinds 2002 Gebouw 73, ten behoeve van het uitvoeren van restauratiewerk. Historische schepen kunnen in de museumhaven Willemsoord een ligplaats krijgen als ze niet jonger zijn dan 50 jaar, als de eigenaren lid zijn van een behoudorganisatie en het schip hebben ingeschreven in het Nationaal Register Varende Monumen ten en als het vaartuig een relatie met de Kop van Noord-Holland heeft. Ook moet de eigenaar bereid zijn zich aan te sluiten bij de Stichting Nautische Monumenten Den Helder en een restauratieplan kunnen overleggen. 16) De concurrentie tussen de verschillende havens voor historische schepen bij het aantrekken van schepen wordt sterker. Maar ondanks een jarenlange lobby van de Stichting Nautische Monumenten heeft het tot 2006 geduurd voordat de gemeenteraad van Den Helder toestemde in een aanpassing van de havenverordening waardoor historische schepen een gratis ligplaats in de museumhaven kregen. Vanuit de gemeente Het heeft lang geduurd voordat Den Helder een echte museumhaven kreeg. Hoewel de Stichting Nautische Monumenten in 1991 is opgericht duurde het tot 2004 voordat er werkelijk een museumhaven werd geopend. Dit kwam voor een belangrijk deel doordat de Rijkswerf in 1995 eerst door de gemeente gerestaureerd en deels gesaneerd moest worden; het laatste gerestaureerde gebouw werd in 2004 opgeleverd. De gemeente is al een aantal jaren op zoek naar de beste manier om het complex een zinvolle functie voor de stad Den Helder te geven. Dit blijkt onder andere uit het grote aantal nota s en beleidsstukken dat de laatste jaren het licht heeft gezien en waarin het Rijkswerfcomplex een rol speelt. In tegenstelling tot in andere gemeenten benoemt de gemeente Den Helder het complex met grote regelmaat in beleidsstukken. Oude Rijkswerf Willemsoord, Den Helder A B C Willemsoord Zuid Buitenveld Bassin Ligplaats passanten Kade Bruine vloot Kade Witte vloot Boerenverdriet Museumhaven A 3 C In het Uitwerkingsplan wordt het plan Zeestad Den Helder verder ingevuld. Uitsnede van het zuidelijke gedeelte van het uitwerkingsplan Haven volgens de gebiedsvisie van Zeestad BV met daarop de museumhaven (5) en omgeving. 4 2 B 35 16) Veel van de schepen die in de museumhaven van Den Helder hun ligplaats hebben gekozen, maken dagtochten met betalende passagiers en nemen elders in Nederland deel aan evenementen en wedstrijden voor varende monumenten.

19 36 Nautisch erfgoed als katalysator In 2002 heeft de gemeente de Nota Cultuurhistorische waarden uitgebracht. Doel van de nota is om het Rijkswerfcomplex in ruimtelijke zin bij de stad te betrekken. De nota bevat een aparte paragraaf bescherming nautische monumenten. Hierin wordt gewag gemaakt van het beleidsvoornemen de nautische monumenten met een binding met de stad te beschermen, gezien de historische band van Den Helder met het water en de scheepvaart. De bescherming wil de gemeente realiseren door: het creëren van ligplaatsen en goede afmeermogelijkheden en het hanteren van aantrekkelijke haventarieven; het bieden van restauratiefaciliteiten (tegen betaling) op een passende plek in het stadsbeeld; het creëren van een museumhaven speciaal voor de historische schepen; het opnemen van een praktische regeling in de monumentenverordening ter ondersteuning van de bescherming. In 2007 presenteert de gemeente een Strategische visie Op diverse plaatsen is hierin sprake van het nautisch erfgoed: Ook op het gebied van maritiem historisch erfgoed heeft Den Helder veel te bieden, zoals de Bonaire, het Lichtschip Texel en de Schorpioen. De gerestaureerde Oude Rijkswerf Willemsoord wordt verder ontwikkeld tot een aantrekkelijk, open, levendig stadsdeel grenzend aan het Stadshart. Het vierde doel van de visie zet in op recreatief gebruik van het erfgoed: Toerisme en recreatie worden geprofessionaliseerd, gebaseerd op enerzijds de rust, ruimte en natuur in Den Helder en anderzijds op het in de gemeente aanwezige (maritiem) cultuurhistorisch erfgoed. De kwaliteitsslag beoogt hogere bestedingen in deze economische pijler. Uit de visie blijkt dat Den Helder veel maritiem erfgoed heeft, waaronder de museumhaven, dat actief wordt ingezet bij de gebiedsontwikkeling van de stad. Het erfgoed als geheel wordt aangemerkt als een economische pijler waar geld voor dient te worden uitgetrokken. Hiervan profiteert ook de museumhaven. Zeestad Den Helder Met de Gebiedsvisie Zeestad Den Helder uit 2008 in de hand is de nieuwe Zeestad BV bezig met de realisatie van een grootschalig gebiedsontwikkelingsplan. Den Helder moet weer een aantrekkelijke woon- en recreatiestad worden. Ook hier ver vult de haven met onder meer het daarin liggend varend erfgoed een decoratieve functie: Ook is de ont wikkeling van een maritiem programma en woonmilieus met zicht op de haven en de zee bepalend voor de identiteit. Daarnaast wordt het havenfront bij de stad betrokken door de ontwikkeling van Willemsoord [de Rijkswerf] tot een volwaardig en compleet stadsdeel met een menging van functies, zoals wonen, werken, uitgaan, kunst en cultuur. Het uitwerkingsplan is gekoppeld aan de gebiedsvisie. De herinrichting van de havenbuurt is een cruciaal onderdeel van het plan. Daarvoor is het maritieme programma Het Natte Dok bedacht: In Het Natte Dok liggen zeiljachten en langs de kades liggen kotters, oude vissersboten en boten van de sportvisserij. De dokken worden ook voor maritieme doeleinden gebruikt, bijvoorbeeld als tentoonstelling van historische schepen, opstapplaats voor charterschepen of museale werffunctie. [ ] Het Werfkanaal en de Maritieme Binnenhaven blijven in gebruik als museumhaven voor historische schepen. Het nautische, historische karakter van Willemsoord wordt hierdoor versterkt. Dit geldt ook voor de kleinschalige museale werfactiviteiten van de Stichting Nautische Monumenten op de helling, gelegen aan de kade van de Maritieme Binnenhaven. Concluderend In 2008 sprak de wethouder zijn waardering uit over het vele werk dat door de talloze vrijwilligers in de museumhaven wordt verricht om het nautisch erfgoed in een goede conditie te brengen en te houden. Toch zijn de museumhaven en -werf en het daarin liggende varend erfgoed niet coherent en consistent in de beleidsplannen en -nota s terug te vinden. De gemeente ondersteunt de Stichting Nautische Monumenten wel financieel en geeft hiermee blijk van de aandacht die er is voor het behoud van dit specifieke erfgoed. De indruk ontstaat dat het nautisch erfgoed in Den Helder te lijden heeft onder de grootschaligheid van de overige plannen op het gebied van ruimtelijke ordening, stedelijke herinrichting, cultuurbeleid, recreatie en toerisme. Door specifiek beleid op te stellen voor het nautisch erfgoed waar Den Helder zo rijk aan is, ontstaan kansen voor de toekomst die op alle bovengenoemde terreinen een positief effect hebben. De zee, de haven, de werf en de schepen zijn allemaal elementen die bij de maritieme identiteit van de stad horen. Door sterker in te zetten op de samenhang tussen deze elementen kan de museumhaven verder tot bloei komen. 37

20 Bestemmen Op dit moment is het varend erfgoed nog niet opgenomen in de bestemmingsplannen. De gemeente Den Helder kan in de toekomst nog meer profiteren van de aanwezigheid van een erfgoedvloot in een sterk ensemble met de oude Rijkswerf. Als het stadshaven-ensemble museumhaven - museumwerf - varend erfgoed in Den Helder opgenomen wordt in een cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan, krijgt het een duidelijker plaats en functie in alle beleidsterreinen (economisch, ruimtelijk, toeristisch en sociaal-cultureel). Het cultuurhistorisch waardevolle ensemble zou op die manier het decoratieve niveau, waarop het momenteel in de nota s figureert, overstijgen. Museumhaven Spakenburg Spakenburg Hoe het ook kan De museumhaven Oude Haven van Spakenburg is opgebouwd uit drie componenten: de haven zelf, de aan de haven liggende botterwerf 17) en de actieve belangenvereniging van botter eigenaren Bruine vloot van Spakenburg. De Oude Haven bestaat al zo n 600 jaar, net zo lang als het plaatsje Spakenburg zelf. De museumhaven wordt beheerd door de gemeente. De gemeente voert een voor de botters gunstig ligplaatsenbeleid: met name traditionele (vissers-)vaartuigen zijn welkom in deze haven. Zij krijgen in de haven subsidie op hun ligplaatsgelden. Hiervoor hanteert de gemeente sinds 1988 een speciale subsidieverordening. Na het verdwijnen van de traditionele visserij door onder meer de aanleg van de Afsluitdijk, werd de Oude Haven in de jaren zestig van de twintigste eeuw jachthaven. Sinds 1975 hebben steeds meer particulieren oude vissersschepen gekocht. Schepen zijn opnieuw in de vaart gebracht, nu als recreatievaartuig. Toch werd het voort bestaan van de werf economisch steeds moeizamer, totdat de gemeente de gebouwen van de werf overnam en aan een stichting in beheer gaf. De stichting heeft de werf weer tot bloei gebracht. De werf is nu voor publiek toegankelijk en in één van de loodsen is een bezoekerscentrum ingericht. 39 Museumhaven Den Helder 17) Botters zijn houten vissersschepen die visten op de voormalige Zuiderzee.