April 2002 IS TOEPASSING VAN DE NIOSH-FORMULE GESCHIKT OM DE ACTIE LIMIET VOOR GEWICHTEN VAN BLOKKEN VOOR METSELEN EN LIJMEN TE BEPALEN?

Transcriptie

1 April 2002 IS TOEPASSING VAN DE NIOSH-FORMULE GESCHIKT OM DE ACTIE LIMIET VOOR GEWICHTEN VAN BLOKKEN VOOR METSELEN EN LIJMEN TE BEPALEN?

2 Auteurs: P. Kuijer R. Grouwstra H. van der Molen M. Frings-Dresen Stichting Arbouw, Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave, noch middels deze uitgave verkregen gegevens mogen in enige vorm of op enige wijze zonder voorgaande schriftelijke toestemming van de uitgever worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt. Hoewel bij de samenstelling van deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd, kunnen fouten en onvolledigheden niet geheel worden uitgesloten. Arbouw aanvaardt geen aansprakelijkheid, ook niet voor directe of indirecte schade ontstaan door of verband houdende met toepassing van door Arbouw gepubliceerde uitgaven. 2

3 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING INLEIDING METHODE Inventarisatie... 8 Natuursteenblokken, keramische blokken en gipsblokken... 8 Kalkzandsteenblokken... 9 Cellenbetonblokken... 9 Betonsteenblokken Literatuuronderzoek Werkplekmetingen RESULTATEN Inventarisatie Literatuuronderzoek...11 Gebruikte literatuur...11 Subvraagstellingen Werkplekmetingen DISCUSSIE Huidige blokken Nieuw te ontwikkelen blokken AL voor blokken? CONCLUSIE AANBEVELING DANKWOORD LITERATUUR...24 Bijlage I Scoreformulier werkplek...27 Bijlage II Inventarisatie van blokken

4 4

5 SAMENVATTING In het kader van de CAO onderhandelingen is Arbouw gevraagd te adviseren over de maximale gewichtsgrens (Actie Limiet) (AL) van blokken voor metselen en lijmen in de bouw, die door 90% van de mannelijke werknemers zonder risico op gezondheidsschade handmatig kan worden verwerkt. Arbouw heeft het Coronel Instituut voor Arbeid, Milieu en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum/Universiteit van Amsterdam in samenwerking met ERGOcare en het Tilproject van de Faculteit der Bewegingswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam, gevraagd de volgende vraagstelling te beantwoorden: Zijn de door Arbouw gehanteerde methoden geschikt om een algemeen geldende AL voor het gewicht van blokken tijdens metselen en lijmen vast te stellen? Het onderzoek bestond uit een inventarisatie van blokken, een literatuuronderzoek en metingen op bouwplaatsen. Een inventarisatie van blokken die in de bouw worden gebruikt, is verkregen door de producenten te benaderen. De bestudeerde literatuur bestond uit relevante Arbouw rapporten, literatuur aangedragen door contactpersonen, literatuur verkregen uit het wetenschappelijke databestand PubMed en literatuur uit een eigen databestand met behulp van de zoektermen NIOSH en tillen. De werkplekmetingen zijn verricht om een beeld te krijgen van op welke wijze de blokken worden verwerkt en om metingen voor de NIOSH formule uit te voeren. Arbouw hanteert de NIOSH formule om te komen tot een AL voor de gewichten van blokken. Uit de geraadpleegde literatuur blijkt dat door toepassing van de NIOSH formule alleen een valide ordening in de zwaarte van tilsituaties kan worden aangebracht. Geen onderbouwde uitspraak kan worden gedaan over de grootte van het risico op gezondheidsklachten gegeven een bepaald gewicht. Bovendien lijkt het zo te zijn dat de belangrijkste factoren uit NIOSH formule (de horizontale factor en de frequentiefactor) niet betrouwbaar te meten zijn in de praktijk. In de Arbouw rapporten zijn alleen gemiddelde waarden gebruikt voor de NIOSH formule. Geen gegevens zijn vermeld over spreiding van bijvoorbeeld de horizontale factor en de frequentiefactor. Uit de werkplekmetingen kwam naar voren dat er sprake was van een behoorlijke spreiding van de verschillende factoren voor de NIOSH formule. Daarnaast mag de NIOSH formule, gegeven een aantal verzwarende omstandigheden bij het metselen en lijmen van blokken, niet in iedere situatie worden toegepast. De conclusie is dat de NIOSH formule niet geschikt is om te komen tot een algemeen geldende maximale gewichtsgrens van blokken voor metselen en lijmen in de bouw, die door 90% van de mannelijke werknemers zonder risico op gezondheidsschade handmatig 5

6 kan worden verwerkt (AL). De voorspellende waarde van de NIOSH formule voor het optreden van gezondheidsklachten is namelijk beperkt, de betrouwbaarheid van de metingen in de praktijk zijn waarschijnlijk onvoldoende en de NIOSH formule mag niet in iedere tilsituatie worden toegepast. Daarnaast is niet bekend op welke wijze de nieuw te ontwikkelen blokken, met een gewicht conform de AL, handmatig worden verwerkt. Dit kan grote gevolgen hebben voor de fysieke belasting en dus op het risico van gezondheidsklachten. Opgemerkt dient te worden dat er ook geen andere methoden bestaan die met zekerheid kunnen aangeven dat 90% van de mannelijke werknemers worden beschermd. Een aanvaardbaar tilgewicht kan daarom beter worden gedefinieerd in meer algemene termen dan in termen van bescherming van een exact percentage van de mannelijke werknemers zoals gedaan is in de AL. Bijvoorbeeld, een aanvaardbaar tilgewicht is een gewicht dat gezien de stand van de wetenschap niet leidt tot een verhoogd risico op klachten aan het bewegingsapparaat. Een dergelijk tilgewicht kan worden bepaald door gebruik te maken van de NIOSH formule, de ervaringen van de medewerkers die blokken metselen en lijmen, en meer specifieke meetmethoden voor het bepalen van de fysieke belasting voor rug en schouders. 6

7 1. INLEIDING In het kader van de CAO onderhandelingen is Arbouw gevraagd te adviseren over de maximale gewichtsgrens van blokken voor metselen en lijmen in de bouw, die door werknemers zonder risico op gezondheidsschade handmatig kan worden verwerkt. Er wordt over blokken gesproken als eenheden met twee handen worden verwerkt. Dit betekent onderzoeksmatig dat met een zo groot mogelijke zekerheid aangegeven dient te worden of het gewicht van een blok, rekening houdend met duur en frequentie, in het groene gebied valt conform de classificering van de Arbouw-bladen (dat wil zeggen onder de Actie Limiet AL). Arbouw heeft het Coronel Instituut voor Arbeid, Milieu en Gezondheid, Academisch Medisch Centrum/Universiteit van Amsterdam in samenwerking met ERGOcare en het Tilproject van de Faculteit der Bewegingswetenschappen, Vrije Universiteit Amsterdam, gevraagd de volgende twee vraagstellingen te beantwoorden: 1) Zijn de door Arbouw gehanteerde methoden geschikt om een algemeen geldende AL voor het gewicht van blokken tijdens metselen en lijmen vast te stellen? 2) Wat is de AL voor het gewicht van blokken tijdens metselen en lijmen bij verschillende werkmethoden en productiehoeveelheden? In dit rapport wordt, conform het voorstel (23 juli 2001 Actie Limiet voor gewichten van blokken voor metselen en lijmen ) en de opdrachtbevestiging (brief van 1 november 2001, kenmerk: o&o HvdM/yc) antwoord gegeven op de eerste vraagstelling. 7

8 2. METHODE Het onderzoek bestond uit een inventarisatie van blokken, een literatuuronderzoek en metingen op bouwwerkplaatsen Inventarisatie Een inventarisatie is gemaakt van welke type blokken in de bouw worden gebruikt. Van ieder blok dienden de volgende kenmerken beschreven te worden: leverancier, typenummer, drooggewicht, afmetingen (lxbxh), werkmethode (1-handig, 2-handig of mechanisch), verwerkingsmethode (lijmen of metselen), aanwezigheid van speciale vormen (velsranden), aanwezigheid van duimgaten, en zo mogelijk gegevens over de verkoop. Om een overzicht te krijgen van alle gebruikte blokken voor metselen en lijmen in de bouw is contact gezocht met het Nederlands Normalisatie-instituut (NN-i) te Delft. De heer L. Steenman van het NN-i adviseerde om de inventarisatie op te delen in productgroepen. De volgende productgroepen bestaan: natuursteen, keramische blokken en stenen (metselbaksteen), kalkzandsteen, betonsteen, cellenbeton en gips. Voor de inventarisatie per productgroep is contact gezocht met de brancheorganisaties van de verschillende constructiematerialen, te weten: Koninklijk Verbond van Nederlandse Baksteenfabrikanten voor metselbaksteen, Coöperatieve Verkoop- en productievereniging van Kalkzandsteen producenten (CVK) voor kalkzandsteen, Stichting betonfabrikanten van bouwblokken en stenen en MBI voor betonsteen, Ytong voor cellenbeton, het Bedrijfschap Natuursteen voor natuursteen. Daarnaast is GIBO benaderd voor gipsblokken. Natuursteenblokken, keramische blokken en gipsblokken Drie type blokken zijn, na overleg met brancheleden en Arbouw buiten beschouwing gelaten: natuursteenblokken, keramische blokken en gipsblokken. De heer Nuvelstein van het Bedrijfschap Natuursteen gaf aan dat het percentage natuursteen dat wordt gebruikt in de bouw in Nederland minimaal is. De blokken natuursteen zijn niet genormaliseerd. Het zijn afzonderlijke partijen met afwijkende maatvoering. Het is daarom niet mogelijk hier een overzicht van te maken. De heer Koers van Het Koninklijk Verbond van Nederlandse baksteenfabrikanten gaf aan dat er haast geen keramische blokken bestaan, met uitzondering van een klein percentage speciale binnenwand blokken van keramisch materiaal. De gipsblokken zijn buiten beschouwing gelaten op advies van Arbouw omdat de gipsblokstellers onder een andere CAO vallen en buiten het domein van het A-blad metselen en lijmen vallen. 8

9 Kalkzandsteenblokken Voor de inventarisatie van de kalkzandsteenblokken is een bezoek gebracht aan CVKkalkzandsteen in Hilversum. Daar is gesproken met de heer J. Riezebos. De heer Riezebos is hoofd bouwtechniek van CVK en heeft de meeste informatie kunnen geven over de blokeigenschappen. Cellenbetonblokken Voor cellenbetonblokken is een bezoek gebracht aan Ytong te Vuren en is gesproken met de heren G.J. de Groot en J. Teeuw. Zij hebben de informatie gegeven over de blokeigenschappen. Betonsteenblokken Voor betonsteenblokken is in eerste instantie contact opgenomen met de heer J. van der Wurf van BFBN en vervolgens met de heer H. van den Heuvel van MBI. De heer van den Heuvel heeft het blokken assortiment van MBI en BIA (de twee grootste producenten van betonsteenblokken) geleverd. Ook heeft hij een mondelinge toelichting gegeven over de eigenschappen van de betonsteenblokken Literatuuronderzoek De onderzoeksvraag Zijn de door Arbouw gehanteerde methoden geschikt om een algemeen geldende AL voor het gewicht van blokken tijdens metselen en lijmen vast te stellen? is opgedeeld in de volgende negen subvraagstellingen: 1. Wat is de definitie van AL? 2. Welke methode heeft Arbouw gebruikt voor het bepalen van de AL bij het metselen en lijmen van blokken? 3. Welke gegevens worden door deze methode gebruikt om tot schatting van het maximale gewicht te komen? 4. Welke overige randvoorwaarden worden aan het gebruik van deze methode gesteld? 5. Wordt deze methode als valide en betrouwbaar beoordeeld in de wetenschappelijke literatuur om te komen tot een maximaal gewicht? Validiteit is gedefinieerd als antwoord op de vraag Heeft de methode een voorspellende waarde voor het optreden van gezondheidsklachten?. Betrouwbaarheid is gedefinieerd als antwoord op de vraag Wordt bij het herhaald toepassen van de methode door dezelfde of verschillende personen de juiste meetwaarde verkregen?. 9

10 6. Zijn de benodigde gegevens bij het metselen en lijmen van blokken op een betrouwbare manier verkregen? 7. Voldoen het metselen en lijmen van blokken aan de gestelde randvoorwaarden? 8. Zijn er geen fouten gemaakt in de berekening bij het toepassen van de methode? 9. Is de definitie van het maximale gewicht bij deze methode gelijk aan de definitie van de AL? De volgende literatuur voor het beantwoorden van de subvraagstellingen is gebruikt. In de eerste plaats zijn de relevante Arbouw rapporten bestudeerd. Daarnaast is in PubMed (databestand van internationale wetenschappelijke tijdschriften over onder andere werk, fysieke belasting en gezondheid) gezocht met de woorden NIOSH (naam van de door Arbouw gebruikte methode) in combinatie ( AND ) met het woord lifting (tillen). Daarnaast is relevante literatuur gebruikt die werd aangedragen door de diverse contactpersonen. Tot slot is uit een eigen databestand relevante Nederlandstalige en internationale literatuur verzameld over NIOSH en tillen Werkplekmetingen Om een beeld te krijgen van het werken met blokken zijn in totaal op drie bouwplaatsen observaties verricht en metingen uitgevoerd. Het beoordelingsformulier is weergegeven in bijlage I. Op de drie bouwplaatsen werden de volgende blokken gehanteerd: Ytong G4/600, CVK L214/148 en CVK V100/198. Iedere blok werd tijdens de observaties door één medewerker verwerkt. Tevens is de door Arbouw gehanteerde methode om te komen tot een AL voor blokken toegepast. Per blok zijn in totaal drie metingen door dezelfde persoon verricht. De observatie startte met het gedurende 15 minuten bijhouden van het aantal blokken dat werd verwerkt. Deze informatie is gebruikt om de tilfrequentie te bepalen. De tilduur gedurende een dag is niet gemeten. Deze is gebaseerd op de gegevens van Arbouw. Vervolgens zijn drie metingen verricht. De metingen bestonden in ieder geval uit een veel voorkomende tilsituatie en een ongunstige tilsituatie. De veelvoorkomende tilsituatie is bepaald op basis van de observaties. De ongunstige situatie is bepaald in overleg met de medewerker. 10

11 3. RESULTATEN 3.1. Inventarisatie De kenmerken van de blokken zijn vermeld in bijlage II. De massa van de blokken die handmatig worden verwerkt, varieert tussen de 3,0 en 18,0 kg. De producenten hebben op verschillende wijze aangegeven wat de meest verkochte blokken waren. De massa van de meest verkochte blokken van Ytong die handmatig worden verwerkt, bedragen 7,9 kg, 8,9 kg en 9,2 kg. De massa van de meest verkochte blokken van CVK bedragen 9,0 kg, 13,0 kg en 14,0 kg. De massa van de meest verkochte blokken ( top 3 ) van MBI bedragen 8,5 kg, 9,0 kg en 14,7 kg en van BIA 8,2 kg, 12,7 kg en 17,5 kg en 7,3 kg, 11,2 kg en 15,4 kg Literatuuronderzoek Gebruikte literatuur De geraadpleegde Arbouw rapporten zijn getiteld Risico-inventarisatie en -evaluatie fysieke belasting. Deel 1: metselen van stenen en blokken, Deel 2:Lijmen van stenen, blokken en elementen 1 en A-blad metselen en lijmen (eindconcept) 2. De zoekstrategie in Pubmed leverde 71 artikelen op. Twee artikelen verschaften informatie over het risico op klachten aan het bewegingsapparaat 7,14. Drie artikelen behandelden de betrouwbaarheid ( accuracy ) van de NIOSH formule. Deze artikelen 4,5,13 zijn voor dit onderzoek gebruikt. De literatuur die werd aangedragen door een contactpersoon was het rapport van de SAOB 9. Tot slot is uit het eigen databestand het rapport van de Gezondheidsraad 6 geselecteerd en artikelen van Waters et al. 15 en van Vink et al. 11,12 over de NIOSH formule. Deze literatuur is gebruikt om de negen subvraagstellingen te beantwoorden. Subvraagstellingen 1. Wat is de definitie van AL? De AL wordt omschreven als De AL is veilig voor 90% van de werkende mannen (citaat pagina i uit de samenvatting) 1. Onder de AL spreekt men van een groene situatie, hetgeen aangeeft dat het risico op gezondheidsschade klein is (citaat pagina i uit de samenvatting) 1. De richtlijn geldt voor groepen en niet voor individuen (citaat pagina i uit de samenvatting) Welke methode heeft Arbouw gebruikt voor het bepalen van de AL bij het metselen en lijmen van blokken? 11

12 Het metselen van blokken wordt beschreven met de activiteiten bukken, reiken, tillen en dragen. Hoewel het niet expliciet wordt vermeld in het rapport 1, lijkt het metselen van blokken met name te worden gezien als tilbelasting. Het lijmen van blokken wordt ook beschreven met de activiteiten bukken, reiken, tillen en dragen. Het lijmen van blokken wordt gezien als tilbelasting (Deel 2: pagina 19) 1. De fysieke belasting tijdens tillen is beoordeeld met de til ADVISEUR. Dit is een software pakket, waarmee tilsituaties kunnen worden beoordeeld met behulp van de NIOSH formule Welke gegevens worden door deze methode gebruikt om tot een schatting van het maximale gewicht te komen? De NIOSH formule gebruikt de volgende zes factoren 6,15 : 1. Horizontale factor (Hf) 2. Verticale factor (Vf) 3. Verticale afstandsfactor (VAf) 4. Asymmetriefactor (Af) 5. Frequentiefactor (Ff) 6. Gripfactor (Gf) Voor de definitie van de factoren wordt verwezen naar de Nederlandstalige publicatie van Vink et al Welke overige randvoorwaarden worden aan het gebruik van deze methode gesteld? De NIOSH formule mag niet worden gebruikt wanneer er sprake is van 6,11,15 : Tillen met één hand Herhaald tillen gedurende een werkdag van meer dan 8 uur Tillen en het uitvoeren van andere zware werkzaamheden zoals dragen, duwen en klimmen Geknield of zittend tillen Tillen waarbij de manoeuvreerruimte beperkt is Tillen van onstabiele objecten Tillen in combinatie met duwen, trekken of lopen Tillen met hulpmiddelen Tillen waarbij hoge versnellingen optreden Tillen waarbij sprake is van een slecht vloercontact Tillen in een warme, koude of vochtige omgeving Tillen met twee personen. 12

13 5. Wordt deze methode als valide en betrouwbaar beoordeeld in de wetenschappelijke literatuur om te komen tot een maximaal gewicht? In 1995 concludeerde de Gezondheidsraad 6 over de validiteit dat door toepassing van de NIOSH formule een valide ordening in de zwaarte van tilsituaties aangebracht kan worden. Het is daarmee één van de instrumenten die bij de preventie van gezondheidsschade door tillen kan worden ingezet. De NIOSH formule heeft het karakter van een best evidence - benadering. Dit laatste betreft zowel de in de formule opgenomen factoren als de wijze waarop deze gewogen zijn. Hiermee geeft de commissie tevens aan dat er beperkingen zijn (pagina 29 Oordeel over de NIOSH formule ). Een belangrijke beperking is dat de formule niet is gebaseerd op exacte gegevens betreffende de daarmee te voorkómen gezondheidsschade op individueel of groepsniveau. Daardoor kan geen onderbouwde uitspraak worden gedaan over de grootte van het risico op gezondheidsklachten gegeven een bepaald gewicht. Sinds het verschijnen van het rapport van de Gezondheidsraad zijn twee onderzoeken uitgevoerd die een relatie leggen tussen de NIOSH formule en het risico op rugklachten. Waters et al. 14 vonden een meer dan twee keer zo groot risico op rugklachten bij beroepen waar het getilde gewicht tussen de twee en drie keer zo groot was als het aanbevolen maximale gewicht volgens de NIOSH formule. Bij tilgewichten die groter waren dan drie keer het aanbevolen maximale gewicht, vonden zij geen verhoogd risico op rugklachten. Dit zou op basis van een dosis-respons relatie wel te verwachten zijn. Waters et al. verklaarden dit onder andere door een mogelijke uitval van werknemers met lage rugklachten in beroepen waar het risico meer dan drie keer zo groot was als het aanbevolen maximale gewicht. Marras et al. 7 pasten de NIOSH formule toe op een reeds beschikbaar databestand van klachten bij werknemers en van min of meer vergelijkbare kenmerken van tilsituaties zoals gehanteerd in de NIOSH formule. Zij concludeerden dat de NIOSH formule goed in staat was om beroepen met een hoog risico (tilgewicht is meer dan drie zo groot als het aanbevolen maximale gewicht volgens de NIOSH formule) te identificeren. De NIOSH formule was niet goed in staat om beroepen met een laag (tilgewicht is kleiner dan het aanbevolen maximale gewicht volgens de NIOSH formule) en een enigszins verhoogd (tilgewicht is groter dan één keer en kleiner dan drie keer het aanbevolen maximale gewicht volgens de NIOSH formule) risico te identificeren. De NIOSH formule heeft dus een beperkte validiteit. De Gezondheidsraad deed geen uitspraak over de betrouwbaarheid van de methode. Drie artikelen uit het databestand PubMed behandelden de betrouwbaarheid ( accuracy ) van de NIOSH formule. Waters et al. 13 onderzochten in een laboratoriumsituatie in hoeverre 27 niet-ergonomen na een dag training de verschillende factoren betrouwbaar konden bepalen. Tussen de dag training en het bepalen van de betrouwbaarheid zaten 8 weken. De massa van het object, de duur van het tillen en de frequentie van het tillen werden niet bepaald. De 13

14 belangrijkste twee conclusies waren dat 1) de interindividuele spreiding klein was (en dus de betrouwbaarheid goed was - eigen toevoeging), met name voor de belangrijkste factor: de horizontale afstand, en 2) de gripfactor en de asymmetriefactor het minst betrouwbaar (doch acceptabel eigen toevoeging) werden gemeten. Burdorf en Van der Beek 4 plaatsten enkele kritische kanttekeningen bij dit onderzoek. Zij stelden dat de meetfouten in de praktijk groter kunnen zijn doordat een tiltaak in een echte arbeidssituatie minder gestandaardiseerd is. Bovendien stelden zij dat slechts vier van de zes factoren zijn onderzocht. Het bepalen van de frequentiefactor op basis van onder andere de tilfrequentie tijdens een representatieve periode van 15 minuten tillen en het bepalen van de duur van het tillen gedurende een werkdag is volgens hen verre van gemakkelijk. Daarbij komt nog dat de frequentiefactor het zwaarst meetelt in de NIOSH formule. De betrouwbaarheid van de metingen speelt daarom een grote rol in de bruikbaarheid van de NIOSH methode. De kritische kanttekeningen van Burdorf en Van der Beek worden bevestigd in het onderzoek van Dempsey et al. 5. Zij onderzochten in hoeverre de zes factoren van de NIOSH formule in een laboratoriumsituatie bij verschillende enkelvoudige en meervoudige (palletizeren) tiltaken betrouwbaar konden worden bepaald. De tiltaken werden beoordeeld door 8 personen die een vier uur durende training hadden gevolgd. Zij concludeerden dat significante verschillen werden gevonden tussen de werkelijk waarden en de door de 8 personen bepaalde waarden. Opvallend was dat de grootste meetfouten werden gemaakt bij de twee belangrijkste factoren uit de NIOSH formule namelijk de frequentiefactor en horizontale factor. Dit betekent dat hoge eisen dienen te worden gesteld aan de meetstrategie om betrouwbare gegevens te krijgen. De vraag is in hoeverre dit haalbaar is bij metingen in de praktijk. De conclusie lijkt gerechtvaardigd dat de belangrijkste factoren uit NIOSH formule (de horizontale factor en de frequentiefactor) niet betrouwbaar te meten zijn in de praktijk. 6. Zijn de benodigde gegevens bij het metselen en lijmen van blokken op een betrouwbare manier verkregen? In het rapport 1 wordt vermeld dat de NIOSH formule is toegepast voor het van de grond af werken en voor het op hoogte werken bij het metselen en lijmen van blokken (deel 1, pagina 26 en 27 en deel 2 pagina 19 en 20). Geen gegevens zijn vermeld over hoeveel metingen zijn verricht bij hoeveel medewerkers (in ieder geval 8 medewerkers bij het lijmen van blokken) en bij welke type blokken deze metingen zijn uitgevoerd tijdens het metselen en lijmen. Tevens is niet vermeld op welke wijze de variabelen van de NIOSH formule precies zijn gemeten. De horizontale factor, asymmetriefactor, frequentiefactor, gripfactor zijn bepaald op basis van een gemiddelde meetwaarde (zie tabel 1). Geen informatie is gegeven 14

15 over spreiding rond het gemiddelde. De verticale factor en de verticale afstandsfactor is bepaald op basis van metselen en lijmen van blokken van laag bij de grond en op hoogte (zie tabel 1), waarbij het blok eerst naar middelhoogte (115 cm) is gebracht. De waarden voor metselen en lijmen verschilden niet. De duur van het metselen en lijmen is omschreven als 2 uur met 10 minuten pauze. Geen informatie is vermeld over eventuele spreiding. Deze vraag kan dan ook op basis van de gepresenteerde gegevens niet worden beantwoord. 7. Voldoen het metselen en lijmen van blokken aan de gestelde randvoorwaarden? De werksituaties in de bouw kennen een grote diversiteit. De verwachting is dat er regelmatig situaties zijn waar sprake is van koude (minder dan 19 graden), beperkte bewegingsruimte en het verrichten van andere zware werkzaamheden. De NIOSH formule mag dan niet worden toegepast. Een mogelijkheid zou zijn om de fysieke belasting te meten in termen van psychofysische, energetische en/of biomechanische belasting van een medewerker. Het is niet bekend in hoeveel procent van de werksituaties de NIOSH formule niet kan worden toegepast bij het metselen en lijmen van blokken. 8. Zijn er geen fouten gemaakt in de berekening bij het toepassen van de methode? In het toepassen van de NIOSH formule, gegeven de waarden uit het rapport 1, is geen fout gemaakt (zie tabel 1). De keuze voor een enkelvoudige tiltaak, gebaseerd op gemiddelden, wordt niet in de Arbouw rapporten verantwoord. Het lijkt logischer om de NIOSH toe te passen voor een gecombineerde (meervoudige) tiltaak gezien de aard van de werkzaamheden bij het metselen en lijmen van blokken. Mogelijk dat dit is gedaan en dat een vergelijkbare RWL (recommended weight limit) (aanbevolen maximale tilgewicht) is verkregen. Hierover zijn geen gegevens verstrekt 1. Tabel 1. De berekening van de RWL (recommended weight limit) (aanbevolen maximale tilgewicht) voor het metselen en lijmen van blokken op basis van de NIOSH formule, gebaseerd op de gegevens uit het rapport 1 Metselen/Lijmen Hf Vf VAf Af Ff Gf RWL (kg) Grond <-> 0,71 0,82 0,87 0,92 0, ,3 Middel (35 cm) (15 cm) (100 cm) (25 graden) (2x/min) (slecht) Hoog <-> 0,71 0,78 0,95 0,92 0, ,5 Middel (35 cm) (150 cm) (35 cm) (25 graden) (2x/min) (slecht) 15

16 9. Is de definitie van het maximale gewicht bij deze methode gelijk aan de definitie van de AL? De definitie van de AL is niet gelijk aan de definitie van de RWL van de NIOSH formule. De NIOSH formule spreekt alleen van een verhoogd risico zonder expliciet te vermelden welke percentage van de (mannelijke en vrouwelijke) werknemers een verhoogd risico loopt. Impliciet wordt daarmee door verondersteld dat 100% van de werknemers wordt beschermd bij het toepassen van de NIOSH formule Werkplekmetingen De resultaten van de werkplekmetingen zijn per type blok weergegeven in tabel 2. De variatie van de horizontale factor (Hf), zowel bij het hanteren van een zelfde type blok als bij het hanteren van een andere type blok, is groot. Deze varieert tussen 0,96 en 0 (verder reiken dan 63 cm). De Hf is met name ongunstig bij het oppakken van blokken die achterop het pallet lagen (Begin-waarden). De Hf is in het algemeen gunstig bij het plaatsen van een blok in de wand (Eind-waarden). De blokken worden op de vloer geplaatst en boven 175 cm. Dit betekent dat de verticale factor varieert tussen 1 en 0 (hoger dan 175 cm). De asymmetriefactor varieerde tussen 1 en 0,86. De frequentiefactor varieerde tussen 0,35 en 0,65. 16

17 Tabel 2. De gemeten waarden en de bijbehorende factor voor de Hf en Af tijdens de drie metingen per bloktype. De Ff en Gf zijn identiek voor de drie metingen. Voor de Vf zijn de minimale en maximale waarden bepaald die voorkwamen tijdens het bouwen van de desbetreffende wand (De VAf is hier een afgeleide van en wordt niet in de tabel weergegeven omdat deze kan variëren tussen 0 en 1). Metselen/Lijmen Meting Begin Hf Vf Af Ff Gf Eind Ytong G4/600 1 B 0, ,86 0,65 0,90 (31 cm) (10cm - >175 cm) (45 graden) (2x/min) (slecht) E 0, ,65 0,90 (30 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (2x/min) (slecht) 2 B 0, ,86 0,65 0,90 (35 cm) (10cm - >175 cm) (45 graden) (2x/min) (slecht) E 0, ,65 0,90 (26 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (2x/min) (slecht) 3 B 0, ,86 0,65 0,90 (40 cm) (10cm - >175 cm) (45 graden) (2x/min) (slecht) E 0, ,65 0,90 (32 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (2x/min) (slecht) CVK L214/148 1 B ,45 0,90 (75 cm) (8cm - >175 cm) (0 graden) (4x/min) (slecht) E 0, ,45 0,90 (42 cm) (8cm - >175 cm) (0 graden) (4x/min) (slecht) 2 B 0, ,45 0,90 (42 cm) (8cm - >175 cm) (0 graden) (4x/min) (slecht) E 0, ,45 0,90 (42 cm) (8cm - >175 cm) (0 graden) (4x/min) (slecht) 3 B ,45 0,90 (77 cm) (8cm - >175 cm) (0 graden) (4x/min) (slecht) E 0, ,45 0,90 (44 cm) (8cm - >175 cm) (0 graden) (4x/min) (slecht) CVK V 100/198 1 B 0, ,55 0,90 (50 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (3x/min) (slecht) 2 E 0, ,55 0,90 (38 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (3x/min) (slecht) 3 B 0, ,55 0,90 (39 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (3x/min) (slecht) 1 E 0, ,55 0,90 (33 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (3x/min) (slecht) 2 B ,55 0,90 (71 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (3x/min) (slecht) 3 E 0, ,55 0,90 (33 cm) (10cm - >175 cm) (0 graden) (3x/min) (slecht) 17

18 4. DISCUSSIE Het doel van dit rapport was om te beoordelen of in het kader van de CAO onderhandelingen de maximale gewichtsgrens van blokken voor metselen en lijmen in de bouw, door Arbouw op de juiste wijze is bepaald. Een dergelijke gewichtsgrens is dan zowel bepalend voor de huidige blokken als voor eventueel nieuw te ontwikkelen blokken Huidige blokken De door Arbouw gebruikte NIOSH formule is een methode om een schatting te maken van de zwaarte van een tilhandeling bij het tweehandig tillen. De methode heeft een beperkte validiteit doordat de formule niet is gebaseerd op exacte gegevens betreffende de daarmee te voorkómen gezondheidsschade op individueel of groepsniveau. Daardoor kan geen onderbouwde uitspraak worden gedaan over de grootte van het risico op gezondheidsklachten gegeven een bepaald gewicht. Daarnaast zijn twee mogelijke tekortkomingen geconstateerd bij het toepassen van de NIOSH formule. De eerste mogelijke tekortkoming is dat niet duidelijk is of de benodigde parameters voor de NIOSH formule op een betrouwbare wijze kunnen worden bepaald. Met name een onjuiste bepaling van de horizontale factor en frequentiefactor heeft een groot effect op het geadviseerde gewicht van een blok. Uit een onderzoek uitgevoerd in een laboratoriumsituatie bleek dat deze twee parameters niet betrouwbaar zijn te bepalen 5. In de praktijk is het waarschijnlijk nog lastiger. Daarnaast was het opvallend dat op de drie bezochte werkplekken een aanzienlijke spreiding bestond van de twee belangrijkste factoren uit de NIOSH formule: de horizontale afstand en tilfrequentie. Deze waren volgens Arbouw gemiddeld 35 cm en gemiddeld 2x per minuut voor het metselen en lijmen van blokken. Niet vermeld is hoe Arbouw aan deze gemiddelde waarden is gekomen en wat de spreiding was. Op de door ons bezochte werkplekken varieerden de horizontale afstand tussen 26 cm en 77 cm. De frequentie varieerde tussen de 2x per minuut en 4x per minuut. Het was mogelijk beter geweest als de NIOSH formule niet voor één gemiddelde tilsituatie was berekend maar voor de combinatie van tiltaken zoals deze voorkomen bij het metselen en lijmen van verschillende blokken. Bovendien zou het beter zijn geweest als rekening was gehouden met de spreiding in de verschillende factoren van de NIOSH formule. De tweede mogelijke tekortkoming is dat in de bouw situaties voorkomen waar de NIOSH formule niet kan worden toegepast doordat er sprake is van verzwarende omstandigheden, bijvoorbeeld bij koude, zeer dynamisch ( snel ) tillen en werken in een kleine ruimte. In dat geval adviseren de auteurs van de NIOSH formule dat aanvullende metingen dienen te worden gedaan of andere analyse technieken dienen te worden toegepast. De verwachting is 18

19 dat door deze verzwarende omstandigheden het geadviseerde tilgewicht lager zal zijn dan de berekende RWL volgens de NIOSH formule. In dergelijke situaties dienen andere meetmethoden te worden ingezet Nieuw te ontwikkelen blokken De AL voor blokken bedraagt (ongeveer) 6 kilogram 2. De MAL is gesteld op 14 kg (en tot was dat 18 kg) 2. Het lichtste gewicht van een huidig blok bedraagt 3 kg. Het is niet duidelijk in hoeverre een lager blokgewicht zal resulteren in een andere werkwijze. Een lager blokgewicht kan leiden tot een minder gunstige werkwijze in termen van de NIOSH formule. Dit kan betekenen dat de fysieke belasting toe- in plaats van afneemt met als mogelijk gevolg een verhoogd risico op gezondheidsklachten. Twee voorbeelden kunnen dit verduidelijken. Een lager blokgewicht, bijvoorbeeld 7 kg, leidt ertoe dat metselaars niet meer tweehandig maar éénhandig blokken gaan tillen bij metselen en lijmen. Dit éénhandig tillen kan er toe leiden dat de fysieke belasting voor bijvoorbeeld de schouder hoger wordt en dus het risico op schouderklachten. Een ander voorbeeld is dat door een lager tilgewicht de tilfrequentie toeneemt om een gelijkblijvende productie te halen. Gerekend over een werkdag kan dit betekenen dat door de toename in frequentie van tillen de fysieke belasting hoger wordt ondanks dat het blok minder zwaar is. Niet alleen het blok, maar ook het bovenlichaam van de medewerker moet namelijk vaker worden getild. Daarnaast nemen door een toename in blokken ook de overige fysieke belastende activiteiten meer tijd in beslag zoals het opperen van meer blokken en het maken van meer metsellijm AL voor blokken? Uit een recente studie 3 van het Kenniscentrum Arbeid en Klachten Bewegingsapparaat ( blijkt dat belangrijkste risicofactoren voor lage rugklachten zijn: 1. handmatig lasten verplaatsen (vooral tillen); 2. veelvuldig buigen en draaien met de romp; 3. zware fysieke belasting en 4. blootstelling aan lichaamstrillingen. De eerste drie risicofactoren komen voor bij het metselen en lijmen van blokken. Het verminderen van het tilgewicht is algemeen geaccepteerd als een effectieve maatregel om het risico op rugklachten te verkleinen 3. Helaas is op dit moment naast de NIOSH formule ook geen andere methode beschikbaar die een valide uitspraak kan doen over een bescherming van 90% van de mannelijke werknemers bij tillen in het algemeen of bij het metselen en lijmen van blokken in het bijzonder. Een aanvaardbaar tilgewicht kan beter worden gedefinieerd in meer algemene termen van de Arbowet. Bijvoorbeeld, een aanvaardbaar tilgewicht is een gewicht dat gezien de stand van de wetenschap niet leidt tot een verhoogd risico op klachten aan het bewegingsapparaat. 19

20 Een dergelijk tilgewicht kan worden bepaald door gebruik te maken van de NIOSH formule, de ervaringen van de medewerkers die blokken metselen en lijmen, en meer specifieke meetmethoden voor het bepalen van de fysieke belasting voor rug en schouders. Uit de onderzoeken van Waters et al. 14 en Marras et al. 7 met de NIOSH formule blijkt dat een gewicht van twee tot drie keer het aanbevolen tilgewicht samenhangt met een verhoogd risico op rugklachten. Deze range zou kunnen worden gebruikt om, in combinatie met de ervaringen van medewerkers die blokken metselen en lijmen, te komen tot een te onderzoeken range van blokgewichten. Per blokgewicht dient de fysieke belasting te worden bepaald gegeven een bepaald productie. Deze onderzoeksopzet is vergelijkbaar met de onderzoeksopzet van het SAOB rapport 9. De bruikbaarheid van de resultaten van het SAOB rapport is om twee redenen beperkt. In de eerste plaats is niet beschreven op welke wijze de effectmaten (energetische belasting, tilduur, krachtduur en vermogen) zijn bepaald. Geen informatie is geven over welke meetmethoden zijn gebruikt, hoeveel metingen zijn uitgevoerd bij hoeveel medewerkers en op welke wijze de resultaten zijn getoetst. In de tweede plaats is van de vier effectmaten geen relatie bekend met het optreden van klachten aan het bewegingsapparaat. Biomechanische maten zijn meer geschikt zoals (piek)momenten rond schouder, (piek)compressiekracht op de rug en de hoeveelheid krimp van de wervelkolom aan het eind van een werkdag. Verschillende onderzoeken hebben namelijk een relatie aangetoond tussen deze effectmaten en het optreden van klachten aan het bewegingsapparaat 8,10. Met behulp van deze maten kan tot een betere gezondheidkundige onderbouwing worden gekomen van een aanvaardbaar tilgewicht. 20

21 5. CONCLUSIE De NIOSH formule is niet geschikt om te komen tot een algemeen geldende maximale gewichtsgrens van blokken voor metselen en lijmen in de bouw, die door 90% van de mannelijke werknemers zonder risico op gezondheidsschade handmatig kan worden verwerkt (AL). De voorspellende waarde van de NIOSH formule voor het optreden van gezondheidsklachten is namelijk beperkt, de betrouwbaarheid van de metingen in de praktijk zijn waarschijnlijk onvoldoende en de NIOSH formule mag niet in iedere tilsituatie worden toegepast. Daarnaast is niet bekend op welke wijze de nieuw te ontwikkelen blokken, met een gewicht conform de AL, handmatig worden verwerkt. Dit kan grote gevolgen hebben voor de fysieke belasting en dus op het risico op gezondheidsklachten. Opgemerkt dient te worden dat er ook geen andere methoden bestaan die met zekerheid kunnen aangeven dat 90% van de mannelijke werknemers worden beschermd. 21

22 6. AANBEVELING Een aanvaardbaar tilgewicht kan beter worden gedefinieerd in meer algemene termen dan in termen van bescherming van een exact percentage van de mannelijke werknemers zoals gedaan is in de AL. Bijvoorbeeld, een aanvaardbaar tilgewicht is een gewicht dat gezien de stand van de wetenschap niet leidt tot een verhoogd risico op klachten aan het bewegingsapparaat. Een dergelijk tilgewicht kan worden bepaald door gebruik te maken van de NIOSH formule, de ervaringen van de medewerkers die blokken metselen en lijmen, en meer specifieke meetmethoden voor het bepalen van de fysieke belasting voor rug en schouders. Op basis van de NIOSH formule en ervaringen van medewerkers die blokken metselen en lijmen, dient een range van te onderzoeken blokgewichten te worden geselecteerd. Per blokgewicht dient de fysieke belasting te worden bepaald gegeven een bepaald productie. De fysieke belasting dient te worden uitgedrukt in biomechanische effectmaten zoals (piek)momenten rond schouder, (piek)compressiekracht op de rug en de hoeveelheid krimp van de wervelkolom. Met behulp van deze maten kan tot een betere gezondheidkundige onderbouwing worden gekomen van een aanvaardbaar tilgewicht dan met alleen de NIOSH formule. 22

23 7. DANKWOORD De producenten CVK, MBI en Ytong worden bedankt voor het beschikbaar stellen van de gegevens over de blokken. De heren J. Riezebos en P. de Ruiter van CVK bedanken we hartelijk voor het organiseren en begeleiden van een deel van de werkplekbezoeken. Dr. M. Hoozemans van het Tilproject van de Faculteit der Bewegingswetenschappen bedanken we voor het kritisch beoordelen van het conceptrapport en het doen van bruikbare suggesties voor verbetering. 23

24 8. LITERATUUR 1. Arbouw. Risico-inventarisatie en -evaluatie fysieke belasting. Deel 1: metselen van stenen en blokken Deel 2:Lijmen van stenen, blokken en elementen Amsterdam, Arbouw. 2. Arbouw. A-blad metselen en lijmen (eindconcept) Amsterdam, Arbouw. 3. Burdorf, A., Miedema, H. M., and Verhoeven, A. C. Risicofactoren voor lage rugklachten in het beroep Rotterdam, Kenniscentrum AKB. 4. Burdorf A and Van der Beek AJ. Accuracy of measurements for the revised NIOSH lifting equation. Applied Ergonomics 29(6) Appl.Ergon. 1999;30: Dempsey PG, Burdorf A, Fathallah FA, Sorock GS, and Hashemi L. Influence of measurement accuracy on the application of the 1991 NIOSH equation. Appl.Ergon. 2001;32: Gezondheidsraad: Commissie Risicobeoordeling handmatig tillen. Risicobeoordeling van handmatig tillen. publicatie nummer 1995/ Den Haag, Gezondheidsraad. 7. Marras WS, Fine LJ, Ferguson SA, and Waters TR. The effectiveness of commonly used lifting assessment methods to identify industrial jobs associated with elevated risk of low-back disorders. Ergonomics 1999;42: Marras WS, Lavender SA, Leurgans SE et al. Biomechanical risk factors for occupationally related low back disorder risk. Ergonomics 1995;38: Nijhuis, S. A. Handmatige verwerking van lijm- en metselblokken: invloed van het blokgewicht op de fysieke belasting. SAOB opdrachtnummer: Ede, SAOB. 10. Norman RW, Wells RP, Neumann P, Shannon HS, and Kerr M. A comparison of peak vs cumulative physical work exposure risk factors for the reporting of low back pain in the automotive industry. Clin.Biomech. 1998;13: Vink P, Smitt P, and Van der Berg R. De nieuwe NIOSH-methode (II). Het toepassingsgebied, het beoordelen van enkele tiltaken, meerdere tiltaken en kortduren tiltaken. Tijdschrift voor Ergonomie 1993;18: Vink P, Van der Berg R, and Dul J. Het beoordelen van tillen met de nieuwe NIOSHmethode. Tijdschrift voor Ergonomie 1992;Oktober:

25 13. Waters TR, Baron SL, and Kemmlert K. Accuracy of measurements for the revised NIOSH lifting equation. Appl.Ergon. 1998;29: Waters TR, Baron SL, Piacitelli LA et al. Evaluation of the revised NIOSH lifting equation. A cross-sectional epidemiologic study. Spine 1999;24: Waters TR, Putz-Anderson V, and Garg A. Revised NIOSH equation for the design and evaluation of manual lifting tasks. Ergonomics 1993;36:

26 26

27 Bijlage I Scoreformulier werkplek Scoreformulier Datum Type Blok Persoon Handeling: Meting Begin Massa H V D A F G Eind (kg) (cm) (cm) (cm (graden) (x/min) ) 1 B E 2 B E 3 B E Duur metselen/lijmen per dag:..... Duur pauze per dag.. Andere fysiek belastende taken... Frequentie (op basis van 15 minuten): Wat is laagste positie pakken/wegzetten: Wat is de hoogste positie pakken/wegzetten: Wat is verste positie pakken/wegzetten: Bijzonderheden/Opmerkingen: Duur til. evt 1of 2 handelingen (s)

28 Bijlage II Inventarisatie van blokken bron type blok droog gew. In kg/ aflever gewicht afmetingen in mm L*H*B methode lijmen of 1,2 handig metselen / mechanisch velsrand/ speciale vormen duim verkoopcijfers - (procenten van gaten de totale blok verkoop/meest verkocht/top 8) Ytong G4/600 4,5 600*200*50 2 Lijmen n n 4,5 Ytong G4/600 6,3 600*200*70 2 Lijmen n n 13,5 Ytong G4/600 8,9 600*200*100 2 Lijmen n n 16,7 Ytong G4/600 13,4 600*200*150 2 Lijmen n n 10,0 Ytong G4/600 9,0 600*400*50 2 Lijmen n n 4,5 Ytong G4/600 12,5 600*400*70 2 Lijmen n n 13,5 Ytong G4/600 17,9 600*400*100 2 Lijmen n n 16,7 Ytong G4/600 11,9 400*200*200 2 Lijmen n n 3,0 Ytong G4/600 14,3 400*200*240 2 Lijmen n n 0,03 Ytong G4/600 17,9 400*200*300 2 Lijmen n n 0,02 Ytong G5/800 9,2 500*200*100 2 Lijmen n n 16,7 CVK M 100/157 9,0 327*157*100 2 Metselen j j meest verkocht CVK M 100/240 13,0 327*240*100 2 Metselen j j meest verkocht CVK M 150/157 12,0 327*157*150 2 Metselen j j CVK M 214/133 13,0 327*133*214 2 Metselen j j CVK L 67/298 14,0 437*298*67 2 Lijmen j j CVK L 100/198 14,0 437*198*100 2 Lijmen j j meest verkocht CVK L 100/298 22,0 437*298*100 m Lijmen j n meest verkocht CVK L 120/198 12,0 297*198*120 2 Lijmen j j CVK L 120/198 18,0 437*198*120 m Lijmen j n CVK L 150/148 11,0 297*148*150 2 Lijmen j j 28

29 CVK L 214/98 11,0 297*98*214 2 Lijmen j j CVK (oud) L 214/148 16,0 297*148*214 2 Lijmen j j CVK V 67/298 14,0 437*298*67 2 Lijmen j j CVK V 100/198 14,0 437*198*100 2 Lijmen j j meest verkocht CVK V 100/298 22,0 437*298*100 m Lijmen j n meest verkocht CVK V 150/148 11,0 297*148*150 2 Lijmen j j CVK V 150/298 34,0 437*298*150 m Lijmen j n CVK V 214/98 10,0 297*98*214 2 Lijmen j j CVK V 214/298 48,0 437*298*214 m Lijmen j n CVK LW 120/198 12,0 297*198*120 2 Lijmen j j MBI FAFM BS 9,5 290*190*90 2 Metselen j n 5 lijst m. verk.blokken MBI FBFM BS 6,5 190*190*90 2 Metselen j n MBI FCFM BS 5,1 140*190*90 2 Metselen j n MBI FDFM BS 3,2 90*190*90 2 Metselen j n MBI FEFM BS 14,2 290*190*140 2 Metselen j n 8 lijst m. verk.blokken MBI FFFM BS 9,6 190*190*140 2 Metselen j n MBI FGFM BS 7,5 140*190*140 2 Metselen j n MBI FHFM BS 5,1 90*190*140 2 Metselen j n MBI FJFM BS 18,0 290*190*190 2 Metselen j n MBI FKFM BS 13,5 190*190*190 2 Metselen j n MBI FLFM BS 9,6 140*190*190 2 Metselen j n MBI FMFM BS 6,5 90*190*190 2 Metselen j n MBI FACM BS 9,9 290*190*90 2 Metselen j n 4 lijst m. verk.blokken MBI FBCM BS 6,8 190*190*90 2 Metselen j n MBI FCCM BS 5,4 140*190*90 2 Metselen j n 29

30 MBI FDCM BS MBI FECM BS MBI FFCM BS MBI FGCM BS MBI FHCM BS MBI FJCM BS MBI FKCM BS MBI FLCM BS MBI FMCM BS MBI FALM525BS MBI FBLM525BS MBI FCLM525BS MBI FDLM525BS MBI FELM525BS MBI FFLM525BS MBI FGLM525BS MBI FHLM525BS MBI FJLM525BS MBI FKLM525BS MBI FLLM525BS MBI FMLM525BS MBI FALM100CS MBI FBLM100CS 3,4 90*190*90 2 Metselen j n 14,7 290*190*140 2 Metselen j n 1 lijst m. verk.blokken 10,5 190*190*140 2 Metselen j n 7,5 140*190*140 2 Metselen j n 5,4 90*190*140 2 Metselen j n 18,5 290*190*190 m Metselen j n 2 lijst m. verk.blokken 14,5 190*190*190 2 Metselen j n 10,5 140*190*190 2 Metselen j n 6,8 90*190*190 2 Metselen j n 9,5 290*190*90 2 Metselen j n 6,5 190*190*90 2 Metselen j n 5,1 140*190*90 2 Metselen j n 3,2 90*190*90 2 Metselen j n 14,2 290*190*140 2 Metselen j n 6 lijst m. verk.blokken 9,6 190*190*140 2 Metselen j n 7,5 140*190*140 2 Metselen j n 5,1 90*190*140 2 Metselen j n 18,0 290*190*190 2 Metselen j n 7 lijst m. verk.blokken 13,5 190*190*190 2 Metselen j n 9,6 140*190*190 2 Metselen j n 6,5 90*190*190 2 Metselen j n 9,0 290*190*90 2 Metselen j n 3 lijst m. verk.blokken 6,0 190*190*90 2 Metselen j n 30

31 MBI FCLM100CS 4,8 140*190*190 2 Metselen j n MBI FDLM100CS 3,0 90*190*90 2 Metselen j n MBI FALM100AS 8,5 290*190*90 2 Metselen j n 3 lijst m. verk.blokken MBI GULM100BK 14,6 323*240*100 2 Metselen j n MBI GGLM100BK 24,0 323*240*150 m Metselen j n MBI GLLM100BK 31,5 323*240*200 m Metselen j n MBI BKCM100BS 11,5 290*190*100 2 Metselen j n MBI BLCM100BS 16,5 290*190*150 2 Metselen j n MBI BMCM100BS 22,5 290*190*200 m Metselen j n MBI FACM100BK 9,9 290*190*90 2 Metselen j n 4 lijst m. verk.blokken MBI FECM100BK 14,7 290*190*140 2 Metselen j n 1 lijst m. verk.blokken MBI FJCM100BK 18,5 290*190*190 m Metselen j n 2 lijst m. verk.blokken BIA 201 9/19 7,3 290*190*90 2 Metselen j n 3 lijst m. verk. blokken BIA /19 8,5 290*190*100 2 Metselen j n BIA /19 9,4 290*190*100 2 Metselen j n BIA *20*30 10,9 300*200*100 2 Metselen j n BIA 501 5/12 13,3 325*240*100 2 Metselen j n BIA /19 10,6 290*190*120 2 Metselen j n BIA /19 11,2 290*190*140 2 Metselen j n 1 lijst m. verk. blokken BIA 801 7/12 16,8 325*240*140 2 Metselen j n BIA /19 15,4 290*190*190 2 Metselen j n 2 lijst m. verk. blokken BIA /19 15,9 290*190*200 2 Metselen j n 31

32 BIA /24 22,5 325*240*200 m Metselen j n BIA /19 15,7 220*190*260 2 Metselen j n BIA /24 20,1 220*240*265 m Metselen j n BIA ,3 180*190*320 2 Metselen j n 32/19*18 BIA ,9 200*190*320 2 Metselen j n 32/19*20 BIA /24 21,9 200*240*320 m Metselen j n BIA 202 9/19 8,2 290*190*90 2 Metselen j n 3 lijst m. v. bl. BIA /19 9,6 290*190*100 2 Metselen j n BIA /19 10,6 290*190*100 2 Metselen j n BIA *20*30 12,3 300*200*100 2 Metselen j n BIA /24 15,1 325*240*100 2 Metselen j n BIA /19 12,0 290*190*120 2 Metselen j n BIA /19 12,7 290*190*140 2 Metselen j n 1 lijst m. verk. blokken BIA /24 19,0 325*240*140 m Metselen j n BIA /19 17,5 290*190*190 2 Metselen j n 2 lijst m. verk. blokken BIA /19 18,0 290*190*200 2 Metselen j n BIA /24 25,6 325*240*200 m Metselen j n BIA /19 17,8 220*190*260 2 Metselen j n BIA /24 22,8 220*240*265 m Metselen j n BIA ,2 180*190*320 2 Metselen j n 32/19*18 BIA ,2 200*190*320 m Metselen j n 32/19*20 BIA /24 24,8 200*240*320 m Metselen j n BIA 203 9/19 7,3 290*190*90 2 Metselen j n 3 lijst m. 32

33 verk. blokken BIA /19 8,5 290*190*100 2 Metselen j n BIA /19 9,4 290*190*100 2 Metselen j n BIA *20*30 10,9 300*200*100 2 Metselen j n BIA /24 13,3 325*240*100 2 Metselen j n BIA /19 10,6 290*190*120 2 Metselen j n BIA /19 11,2 290*190*140 2 Metselen j n 1 lijst m. verk. blokken BIA /24 16,8 325*240*140 2 Metselen j n BIA /19 15,4 290*190*190 2 Metselen j n 2 lijst m. verk. blokken BIA /19 15,9 290*190*200 2 Metselen j n BIA /24 22,5 325*240*200 m Metselen j n BIA /19 15,7 220*190*260 2 Metselen j n BIA /24 20,1 220*240*265 m Metselen j n BIA ,3 180*190*320 2 Metselen j n 32/19*18 BIA /24 21,9 200*240*320 m Metselen j n BIA 260 9/19 8,2 290*190*90 2 Metselen j n 3 lijst m. verk. blokken BIA /19 9,6 290*190*100 2 Metselen j n BIA /19 10,6 290*190*100 2 Metselen j n BIA *20*30 12,3 300*200*100 2 Metselen j n BIA /24 15,1 325*240*100 2 Metselen j n BIA /19 12,0 290*190*120 2 Metselen j n BIA /19 12,7 290*190*140 2 Metselen j n 1 lijst m. verk. blokken BIA /24 19,0 325*240*140 m Metselen j n 33

34 BIA /19 17,5 290*190*190 2 Metselen j n 2 lijst m. verk. blokken BIA /19 18,0 290*190*200 2 Metselen j n BIA /24 25,6 325*240*200 m Metselen j n BIA /19 17,8 220*190*260 2 Metselen j n BIA /24 22,8 220*240*265 m Metselen j n BIA ,2 180*190*320 2 Metselen j n 32/19*18 BIA /24 24,8 200*240*320 m Metselen j n BIA /298 10,0 297*298*67 2 Lijmen j n BIA /198 10,0 297*198*100 2 Lijmen j n BIA /198 12,0 297*198*120 2 Lijmen j n BIA /198 14,0 297*198*150 2 Lijmen j n BIA /198 11,4 297*198*100 2 Lijmen j n BIA /198 13,6 297*198*120 2 Lijmen j n BIA /198 11,4 297*198*100 2 Lijmen j n 30t/m95 BIA 163(?)150/198? 297*198*150? Lijmen j n 34