Vernatting voor veenbehoud. carbon credits & kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland

Transcriptie

1 Vernatting voor veenbehoud carbon credits & kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland

2 2

3 Vernatting voor veenbehoud carbon credits & kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland Bas van de Riet, Roel van Gerwen, Hartger Griffioen, Niels Hogeweg m.m.v. T. Vogelzang en J. Couwenberg Landschap Noord-Holland Rapportnummer Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

4 4

5 Auteurs Bas van de Riet Roel van Gerwen Hartger Griffioen Niels Hogeweg ProjectcoördinatiE Bas van de Riet Opdrachtgever Ad Stavenuiter, Provincie Noord-Holland Rapport van Afdeling Onderzoek & Advies van Landschap Noord-Holland, Postbus 222, 1850 AE Heiloo Wijze van citeren Riet, B. van de, R. van Gerwen, H. Griffioen, N. Hogeweg. Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord- Holland. Landschap Noord-Holland, Heiloo. Inhoudsopgave Samenvatting 7 Aanleiding 9 Deel 1: Kansen en knelpunten voor de natuur, natte landbouw en onderwaterdrainage bij hervernatting van veengebieden in Noord-Holland Veenweideproblematiek Kansen voor natte landbouw (paludicultuur) Kansen voor natte natuur 11 Deel 2: De bijdrage van vermarkting van CO 2 -credits aan de vermindering van CO 2 -emissies Problematiek broeikasemissies en inschatting emissiereductie 21 Deel 3: De bijdrage van CO2-credits in de kosten van hervernatting en onderwaterdrainage Carbon credits, CO2-compensatie en kansen voor veenbehoud Inschatten kosten en opbrengsten bij transitie naar natte landbouw Conclusies 35 Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

6 6

7 Samenvatting De maatschappelijke, economische en ecologische gevolgen van bodemdaling in onze veenweiden zijn groot. In de nabije toekomst zal de problematiek toenemen, omdat door klimaatsverandering de zeespiegel verder zal stijgen en de bodemdaling naar schatting met 55-70% zal versnellen. Om de veenweiden toekomst- en klimaatbestendig te maken zullen concrete, oplossingsgerichte maatregelen moeten worden genomen die niet alleen bodemdaling tegen gaan, maar ook financieel haalbaar zijn. Dit biedt eveneens mogelijkheden om natuurwaarden -die nu onder druk staan in de veenweiden- beter te behouden en te ontwikkelingen. In het kader van het nieuw op te stellen Provinciale Waterplan heeft Provincie Noord-Holland daarom een onderzoek laten uitvoeren naar de mogelijkheden om het huidige landgebruik in veenweiden, overwegend grondgebonden melkveehouderij, te transformeren naar duurzamere landgebruiksvormen waarbij veenafbraak wordt tegen gegaan. In deze rapportage wordt enerzijds ingegaan op de kansen voor verschillende vormen van paludicultuur (natte landbouw), natte natuur en onderwaterdrainage bij vernatting van veengebieden in Noord-Holland. Anderzijds is een inschatting gemaakt van de reductie van broeikasgasemissie (klimaatwinst) die hervernatting zou kunnen opleveren en op welke manier deze vermarkt zouden kunnen worden als carbon credits. Belangrijk aspect hierbij is de vraag of de vermarkting van carbon credits een substantiële bijdrage zou kunnen leveren aan de kosten van vernatting, danwel aan de aanleg van onderwaterdrainage. 1. Kansen voor natte landbouw en natuur Natte landbouw, oftewel paludicultuur, is het cultiveren van biomassa op natte of hervernatte veenbodems met behoud van inkomsten. De belangrijkste voordelen daarvan zijn dat de bodemdaling wordt gestopt, broeikasgasemissies worden gereduceerd en ecosysteemdiensten, zoals biodiversiteit, waterberging en koolstofvastlegging kunnen worden hersteld. Vernatting van veenweidegebieden geeft mogelijkheden voor teelt van verschillende paludicultuurgewassen. De potentiële opbrengsten bij lisdodde- en veenmosteelt lijken een duurzaam alternatief te kunnen bieden in de veenweidegebieden en te kunnen concurreren met opbrengsten uit de melkveehouderij. Daarnaast is het mogelijk om paludicultuurgebieden te gebruiken als buffers rondom bestaande natuurgebieden. Daarmee worden negatieve effecten van peilverschillen tussen natuur- en omliggende landbouwgebieden verminderd. Bovendien zouden deze gebieden, eventueel met aanpassingen in inrichting en beheer, een uitbreiding van het leefgebied kunnen zijn voor kenmerkende moerassoorten, zoals roerdomp en Noordse woelmuis. Zo zouden paludicultuurgebieden ook kunnen worden ingezet als natte verbindingszone tussen natuurgebieden om de migratie van soorten te vergemakkelijken. 2a. Emissiereductie bij transitie van veenweide naar natte natuur of paludicultuur Vernatting van veen remt de bodemdaling en daarmee de emissie van CO 2. Verhoging van de waterstand tot aan maaiveld stopt de bodemdaling en creëert mogelijk omstandigheden waarbij weer veen gevormd kan worden. Niet alleen in natte natuurgebieden, maar ook in paludicultuurgebieden is nieuwe veenvorming mogelijk. Onder deze omstandigheden reduceert de uitstoot van broeikasgassen met CO 2 -equivalenten per hectare per jaar. 2b. Emissiereductie bij toepassing van onderwaterdrainage Toepassing van onderwaterdrainage kan duidelijk een significante bijdrage leveren aan het remmen van de bodemdaling en de daarmee samenhangende emissiereductie. Robuuste meetwaarden voor inschatting van het effect van onderwaterdrainage ontbreken op dit moment echter. Metingen laten zien de maaivelddaling maximaal 50% kan worden gereduceerd. Hoeveel bodemdaling c.q. emissiereductie werkelijk wordt gerealiseerd hangt af van de situatie waarin onderwaterdrainage wordt toegepast, zoals drooglegging, waterpeilregime en diepte waarop de drains geplaatst zijn. Op basis van modelberekeningen wordt ingeschat dat een peilverhoging in combinatie met onderwaterdrainage een emissiereductie kan opleveren van bijna 9 ton CO 2 - equivalenten per hectare per jaar. Bij toepassing van onderwaterdrainage bij 60 cm drooglegging geeft deze modelbenadering echter geen emissiereductie; dit is waarschijnlijk een artefact van het model en zou verder onderzocht moeten worden door werkelijke gasmetingen te verrichten op verschillende proefpercelen met en zonder onderwaterdrainage en bij verschillende droogleggingen. 3. Kansen voor vermarkting van carbon credits Vermarkting van CO 2 -credits van veenvernattingsprojecten kan op dit moment alleen op de vrijwillige markt. De stapeling van doelen (klimaatwinst, natuurwinst, herstel van ecosysteemdiensten) maakt de ontwikkeling mogelijk van een regionale nichemarkt en bijbehorend carbon credit-systeem. Met het Duitse concept van MoorFutures is het mogelijk om een substantieel deel van beheer en/of inrichting van vernattingsprojecten te financieren. In Duitsland zijn inmiddels twee veengebieden ingericht en hervernat met geld dat Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

8 bijeen gebracht is door commerciële bedrijven en particulieren die geïnvesteerd hebben in MoorFutures. Potentiële opbrengsten bij transitie van Nederlandse veenweiden naar veenmoeras ligt op euro per hectare bij een looptijd van 30 jaar. Vermarkting van CO 2 -credits opgebouwd door toepassing van onderwaterdrainage levert weliswaar kansen op om een deel van aanleg en onderhoud te financieren, maar richt zich op een andere markt. Waar eerder genoemde nichemarkt van MoorFutures inspeelt op de koppeling met natuurdoelen en ecosysteemdiensten, is die koppeling voor toepassing van onderwaterdrainage moeilijker te maken omdat natuurwinst en herstel van ecosysteemdiensten beperkt is. Verder vertraagt onderwaterdrainage weliswaar de veenafbraak, maar op den duur zal de veenbodem nog steeds verdwijnen. De vermarkting van CO 2 -credits biedt desalniettemin mogelijkheden in samenwerking met bedrijven uit de productieketen melk/ vlees. De vermarkting van dergelijke credits zou zich echter duidelijk moeten onderscheiden van all-in credits van vernattingsprojecten. De potentiële opbrengst met carbon credits gegenereerd door onderwaterdrainage zou, naar analogie met de MoorFutures (35 euro/ton), uitkomen op circa euro per hectare bij een looptijd van 30 jaar. 4. Inschatting van kosten en baten bij transitie naar duurzame alternatieven Er is getracht een zo nauwkeurig mogelijke inschatting te maken van de verwachte opbrengsten en kosten bij transitie van reguliere melkveehouderij naar natte landbouw (tabel 7). Daaruit blijkt dat vernatting zelfs bij aanpassingen in de reguliere veehouderij reeds profijtelijk kan zijn (in dit specifieke geval de overstap naar blaarkoppen in combinatie met peilverhoging en onderwaterdrainage). Transitie naar natte landbouw onderscheidt zich ten opzicht van reguliere melkveehouderij zelfs nog positiever; niet alleen door de hogere opbrengsten, maar ook door de onafhankelijkheid van subsidies. Omdat de ervaringen met natte teelten zich op dit moment nog in een experimenteel stadium bevinden zou het goed zijn om dit verder te verkennen in de vorm van een businesscase, waarmee met inbegrip van de gehele productieketen (productie, oogstmethoden en afzet) de rentabiliteit van de transitie helder kan worden gemaakt. In geval van transitie zouden de eerder genoemde baten vanuit carbon credits substantieel kunnen bijdragen aan inrichtingskosten en kunnen daarmee worden ingezet als middel om de transitie te bewerkstelligen. 8

9 Aanleiding De directe aanleiding voor het onderzoek carbon credits & kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland is dat Provincie Noord-Holland momenteel het Provinciale Waterplan opstelt. Tegelijk formuleert het Hoogheemraadschap Hollands-Noorderkwartier (HHNK) het Waterprogramma , dat een middenlange-termijninvulling is van de Deltavisie ( In zowel het Provinciale Waterplan als in het Waterprogramma HHNK is het doel om te komen tot concrete en kansrijke oplossingen om het waterbeheer in Noord-Holland c.q. beheergebied van HHNK toekomst- en klimaatbestendig te maken. In beide plannen wordt geformuleerd welke onderwerpen komende periode prioriteit moeten krijgen en welke maatregelen nodig zijn om de doelen te bereiken. Provincie Noord-Holland is trekker van de zogenoemde bouwsteen bodemdaling in veengebieden. Daarvoor is in februari-maart 2014 een drietal bijeenkomsten georganiseerd met stakeholders (waterpartners), waarin gezamenlijk wordt gewerkt aan een visie op dit onderwerp. Voor deze bijeenkomsten zijn een viertal discussietopics geformuleerd: (1) Natte landbouw*; (2) Onderwaterdrainage; (3) Terugdringen onderbemalingen en (4) Carbon credits. * in de ons omringende landen heeft men reeds ervaring met verschillende vormen van natte landbouw; daar spreekt men echter van paludicultuur. In dit rapport hanteren we daarom zoveel mogelijk de laatstgenoemde term. Landschap Noord-Holland is gevraagd om een kennisoverzicht te maken van de kansen voor carbon credits en de perspectieven voor paludicultuur en natuur bij vernatting van veen. Deze informatie is gepresenteerd tijdens de tweede bouwsteenbijeenkomst. Deze rapportage is de toelichting bij de gepresenteerde gegevens. Vraagstelling Voor de discussiebijeenkomsten in het kader van de bouwsteen bodemdaling in veengebieden en het te ontwikkelen beleid heeft Provincie Noord-Holland de volgende onderzoeksvragen geformuleerd: 1. Welke kansen en knelpunten er zijn voor natte natuur, natte landbouw en onderwaterdrainage bij hervernatting van veengebieden in Noord-Holland? 2. In hoeverre kan de vermarkting van CO2-credits een substantiële bijdrage leveren in de kosten van hervernatting en onderwaterdrainage? 3. In hoeverre kunnen CO2-credits een bijdrage leveren aan de vermindering van CO2-emissies c.q. klimaatwinst? Aanpak Het onderzoek is een beperkte opdracht met een korte doorlooptijd. Daarom is bij het onderzoek uitgegaan van bestaande en openbaar toegankelijke literatuurgegevens. Aanvullend is een beperkt aantal deskundigen geraadpleegd om zodoende te komen tot een actueel en zo accuraat mogelijk overzicht. Kwaliteitsborging De kwaliteit van het kennisoverzicht is gewaarborgd doordat de inhoud gepresenteerd is op de tweede kennisbijeenkomst aan de betrokken kennisinstituten, adviesbureau s, grondeigenaren c.q. beheerders. Input en inhoudelijk commentaar is verkregen van volgende betrokken personen: Rob Hendriks (Alterra) Idse Hoving (Alterra) Cees Kwakernaak (Alterra) Sjaak Hogendoorn (ANV Water Land & Dijken/agrariër) Dimmie Hendriks (Deltares) Nicko Straathof (Natuurmonumenten) Eise Harkema (Staatsbosbeheer) Simon Troost (Tauw BV) Johan Oskam (agrariër) Daarnaast hebben de volgende specialisten een inhoudelijke bijdrage geleverd en/of de conceptrapportage van commentaar voorzien: John Couwenberg (Duene e.v. & Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald) Franziska Tanneberger (Helmholz Center for Environmental Research UFZ Sabine Wichman (Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald Anke Nordt (Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald) Matthias Krebs (Ernst Moritz Arndt Universität Greifswald) Jan Peters (Michael Succow Stiftung) Martin Szaramowicz (Flächenagentur Brandenburg GmbH) Christian Fritz (Radboud Universiteit Nijmegen) Robert Schwemmer (Naporo GmbH) Jan van den Akker (Alterra) Rob Hendriks (Alterra) Theo Vogelzang (Landbouw Economisch Instituut) Wij willen alle betrokkenen hartelijk bedanken voor hun bijdrage en commentaar tijdens de discussiebijeenkomsten en/of op het conceptrapport. Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

10 10 Leeswijzer De opbouw van het rapport loopt synchroon met de drie vragen van de Provincie Noord-Holland zoals die in de inleiding zijn opgenomen. Ze worden uitgewerkt in drie delen die 1 op 1 ingaan op de vragen. Vervolgens is getracht om een inschatting te maken van de te verwachten kosten en opbrengsten bij de transitie van veenweide naar natte landbouw. De rapportage eindigt met conclusies.

11 DEEL 1: Kansen en knelpunten voor natte natuur, natte landbouw en onderwaterdrainage bij hervernatting van veengebieden in Noord-Holland 1. Veenweideproblematiek In Nederland hebben we zo n ha aan veengrond. Een groot deel daarvan is in landbouwkundig gebruik. In de veenweidegebieden, bij elkaar zo n hectare in Noorden West Nederland, bestaat het landgebruik voornamelijk uit grondgebonden melkveehouderij (De Vries, 2004). Het veen wordt ontwaterd, waardoor zuurstof in de bodem dringt en het organisch materiaal wordt afgebroken en als CO 2 naar de atmosfeer verdwijnt. Het gevolg is dat de veenbodem daalt. Met de ontwatering van veen is een vicieuze cirkel van voortdurende bodemdaling en peilaanpassing ontstaan (fig. 1). Om huidig agrarisch gebruik te kunnen blijven faciliteren zijn met een zekere regelmaat peilaanpassingen noodzakelijk, omdat het maaiveld daalt en de drooglegging vermindert; als gevolg daarvan oxideert weer meer veen en zakt het maaiveld weer verder. De snelheid van de bodemdaling is met name afhankelijk van de ontwateringsdiepte en het type veenbodem (Kwakernaak et al., 2010). Een drooglegging van 60 cm mv is regulier in de westelijke veenweidegebieden. Daarbij is de maaivelddaling van veenbodems ongeveer 1 cm per jaar; klei-op-veenbodems zakken ongeveer 0.5 cm per jaar. Bij een hogere waterstand (20 cm mv) zakken veenbodems cm per jaar (J. van den Akker, pers. meded.). Een overzicht van de belangrijkste maatschappelijke en ecologische gevolgen van maaivelddaling (fig. 1): 1. Bijdrage klimaatsverandering: de Nederlandse veenweidegebieden emitteren 4,7 Mt CO2- equivalenten per jaar. Dat staat gelijk aan de jaarlijkse uitstoot van zo n 2 miljoen auto s (Kwakernaak et al., 2010). Het is tevens meer dan 23% van de totale jaarlijkse uitstoot van de Nederlandse landbouwsector, terwijl veenweiden minder dan 10% van de Nederlandse landbouwbodems uitmaken (8% van het landoppervlak van Nederland). Meer dan de helft (53%) van de emissies uit landbouwbodems komt uit veengronden. 2. Verslechtering waterkwaliteit (I): bij veenafbraak komen voedingsstoffen vrij die het oppervlaktewater belasten. Bij conventionele drooglegging mineraliseert jaarlijks kg stikstof per ha en 8-12 kg fosfor per ha (Van den Eertwegh & Van Beek, 2004). Dit zijn hoeveelheden in dezelfde ordegrootte als met bemesting in de melkveehouderij worden opgebracht. Een deel van deze voedingstoffen kan uitspoelen naar het oppervlaktewater. 3. Verslechtering waterkwaliteit (II): veenafbraak leidt tot vorming van bagger in watergangen. Dit leidt tevens tot hoge waterbeheerkosten. Figuur 1. In de veenweidegebieden leidt ontwatering van veen tot een complex van problemen. De vicieuze cirkel van ontwatering, veenoxidatie, maaivelddaling en peilaanpassing staat geïllustreerd met de rode pijlen. (Bewerkt naar Wetterskip Fryslân, 2011). Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

12 4. Verdroging natuurgebieden: door snellere veenafbraak in dieper ontwaterde delen met agrarische functie liggen natuurgebieden als eilanden in diepe veenpolders en droogmakerijken (ongelijkmatige zakking). Wegzijging naar lager gelegen polders schaadt de natuurwaarden in natuurgebieden, omdat gebieden verdrogen of extra water van slechte kwaliteit moet worden ingelaten ( gebiedsvreemd water ). veenweideproblematiek zal in de nabije toekomst alleen maar toenemen. In het klimaatscenario W+ (KNMI, 2006), dat niet als onrealistisch wordt gezien, zal de zeespiegel verder stijgen en de snelheid van de bodemdaling toenemen met 55-70% door langere perioden van droogte en hogere temperaturen in de zomer (Jansen et al., 2009). Bovengenoemde problemen zullen daarmee worden versterkt en sneller leiden tot hogere kosten. 5. Toename waterbeheerkosten: in Friesland is een inschatting gemaakt van de extra kosten voor het waterbeheer als gevolg van bodemdaling. Geschat wordt dat ten opzichte van 2010 de waterbeheerkosten in 2050 met 30% zijn toegenomen. Voor een gebied van ha worden de jaarlijkse meerkosten geraamd op 3.5 miljoen euro in 2050 (Wetterskip Fryslân, 2011). 1 Dit is exclusief schade aan (ondergrondse) infrastructuur, welke in de veenweidegebieden op termijn zal oplopen tot tientallen miljoenen euro s. 1 De extra waterbeheerkosten zullen mogelijk sneller toenemen, omdat bij deze berekeningen geen rekening gehouden is met een toename van de bodemdalingssnelheid door klimaatsverandering (Jansen et al., 2009). 6. Veiligheidsrisico s: achter de dijken dalen de veenpolders jaarlijks gemiddeld 1 cm dieper onder zeeniveau. Tegelijk stijgt door klimaatsverandering de zeespiegel. De relatieve zeespiegelstijging (inclusief bodemdaling) zal in de toekomst alleen maar toenemen, waardoor het risico op/bij overstroming zal toenemen (fig. 2; KNMI, 2006). De urgentie om duurzame oplossingen te vinden voor de Figuur 2. Zeespiegelstijging en bodemdaling leiden in de toekomst tot steeds grotere problemen met betrekking tot waterveiligheid. 12

13 2. Kansen voor natte landbouw (paludicultuur) Paludicultuur komt van de Latijnse woorden palus (wat moeras betekent) en het woord cultura (het verbouwen van gewassen). Als definitie wordt gehanteerd cultiveren van biomassa op natte of hervernatte veenbodems met behoud van inkomsten. Er zijn heel veel verschillende vormen van paludicultuur (fig. 3 en 4). Belangrijkste verschil met reguliere landbouw op veen is dat met natte landbouw (1) het veen behouden blijft en bodemdaling voorkomen en (2) de uitstoot van broeikasgassen en andere emissies wordt gereduceerd. Naast het feit dat inkomsten kunnen worden gegenereerd van natte veenbodem zijn er een aantal andere voordelen aan paludicultuur: netto veenvorming: ondanks oogsten kan ondergrondse biomassa nog steeds veen vormen; versterking van de biodiversiteit en beter behoud van bestaande laagveennatuur; herstel van ecosysteemdiensten: vastleggen van voedingsstoffen, regionale verkoeling etc.; mogelijkheden voor waterberging, piekberging. Figuur 3. Paludicultuur kent vele vormen en toepassingen. Met de klok mee: elzenhoutproductie voor de meubelindustrie; biomassaproductie (bv. riet en rietgras) voor pellets als biobrandstof; waterbuffels kunnen, ook in gematigde streken, worden gehouden voor melk en vlees; cranberry s worden geteeld voor biologische producten. Foto s: Meubelmakerij Kopshout, Hans Joosten, De Stoerderij, Dutch Cranberry Group. Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

14 Figuur 4. Azolla is een watervaren die algemeen voorkomt in het veenweidegebied (l). Als groene meststof is de teelt interessant omdat het in staat is om zelf stikstof vast te leggen uit de lucht en tegelijk grote hoeveelheden fosfor kan op nemen vanuit het water; het hoge eiwitgehalte (20-25%) maakt het ook geschikt als veevoer (r). Foto s: E. Speelman, solraya.blogspot.com In Europa zijn op dit moment circa 200 plantensoorten (en -soortgroepen) geïdentificeerd als potentieel paludicultuurgewas (Abel et al., 2013; Database of Potential Paludiculture Plants). De gebruiksmogelijkheden van deze gewassen lopen uiteen van voedingsgewas, medicijnen, veevoer, brandstof of grondstof voor bijv. constructiemateriaal. Er zijn verschillende soorten die geschikt zijn voor teelt in vernatte veenweiden. Voor de Noord-Hollandse veenweiden zou uit een nadere verkenning moeten blijken welke vormen van paludicultuur geschikt zijn om te telen en economisch interessant zijn. Vooralsnog is in deze rapportage gekozen om bij wijze van voorbeeld een tweetal vormen van paludicultuur verder uit te werken: (1) een variant met lisdodde die geschikt is voor voedselrijke omstandigheden en (2) een variant met veenmossen die meer voor voedselarme omstandigheden geschikt is. Lisdoddeteelt Lisdodde (Typha latifolia en T. angustifolia) komt van nature voor op natte voedselrijke veenbodems. Veenweidebodems die omgevormd worden tot moeras zijn qua voedselrijkdom en waterstand een geschikt biotoop, omdat grote hoeveelheden voedingsstoffen (geaccumuleerde meststoffen) door vernatting beschikbaar komen voor plantengroei (Van de Riet et al., 2013). Biomassa van lisdodde kent veel verschillende hoogwaardige toepassingen: constructieplaat (fig. 5), lijm, voedingsgewas, vezels voor papier en textiel, isolatiemateriaal (fig. 6). Figuur 5. Lisdodde toegepast als grondstof voor diverse constructiematerialen. Foto s: Naporo, Typha Technik. 14

15 Figuur 6. Lisdodde kent verschillende toepassingen voor geluids- en warmte-isolatie. Teelt van lisdodde, droge biomassa, isolatieplaat en toepassing als dakisolatie. Foto s: nwplants.com, Naporo, IKZ.de. Lisdoddes kunnen een hoge productie bereiken van ton droge stof per hectare per jaar (Heinz, 2012; Wichtmann & Schäfer, 2007). In Duitsland en Oostenrijk zijn twee fabrieken die lisdoddemateriaal zouden willen afnemen als grondstof. Een ton droge biomassa levert op dit moment euro op als ruwe stof; na bewerking (splitsen van vezels) ligt dat bedrag op euro per ton droge stof (pers. meded. R. Schwemmer, Naporo Klima Dämmstoff GmbH). De opbrengst is afhankelijk van de kwaliteit van de vezels. Levering van het halffabrikaat heeft als voordeel dat de transportkosten lager zijn doordat het volume afneemt. Met deze opbrengsten is per hectare gemiddeld een potentiële omzet te genereren van euro en euro per jaar, bij de levering van ruwe biomassa respectievelijk het halffabricaat van gesplitste vezels (tab. 1). Een gebied met ha lisdoddemoeras levert voldoende biomassa om de productie van isolatieplaten in een zelfstandige productiefaciliteit te overwegen (pers. meded. R. Schwemmer). Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

16 Tabel 1. Kengetallen van lisdodde: biomassaproductie, opbrengst en potentiële jaaromzet per hectare. Heinz, 2012; Wichtmann & Schaefer, 2007; R. Schwemmer, pers. meded.). Een bijkomend effect van lisdoddeteelt is dat via maaien en afvoeren de bodem zou kunnen worden uitgemijnd. Daarmee kan paludicultuur met lisdodde een tussenstadium vormen voor voedselarmere vormen van paludicultuur of natuur. Ter vergelijking: met een goed ontwikkelde rietvegetatie kan kg stikstof en kg P per hectare per jaar worden verwijderd (C. Fritz, pers. meded.). Daarnaast vindt in waterverzadigde bodem afvoer van stikstof plaats door microbiële denitrificatie. In de zomermaanden kan dit oplopen tot kg stikstof per ha per dag (C. Fritz, pers. meded.). Veenmosteelt (Sphagnum farming) Waar lisdoddeteelt geschikt is onder voedselrijke omstandigheden met oppervlakte- en/of grondwaterinvloed, is de teelt van veenmossen (Sphagnum spec.) meer geschikt onder voedselarme en regenwater-beïnvloedde omstandigheden. Deze omstandigheden kunnen geleidelijk onstaan door (langdurig) uitmijnen of veenvorming door moerasplanten (riet, zeggen, lisdodden). Om veenweiden sneller geschikt te maken voor veenmosteelt kan de voedselrijke en veraarde bovenlaag worden afgegraven of afgeplagd. Dit brengt echter relatief hoge inrichtingskosten met zich mee en betekent bovendien dat fossiel veen eerst wordt afgegraven (verlies van bodemkoolstof ). In het Ilperveld wordt op een voormalig veenweidegrasland onderzocht bij welke plagdiepte de groei van veenmos mogelijk is. In Noord-Duitsland wordt door de Universiteit van Greifswald in het Hankhausermoor (fig. 7) sinds 2011 onderzoek gedaan naar veenmosteelt, de productie- en oogstmethoden en de verwerking tot geschikt substraat (fig. 8; De idee achter de teelt van veenmos als hernieuwbare grondstof is dat hiermee meervoudige doelen worden bediend: naast de emissiereductie door hervernatting wordt het veenmos als duurzaam alternatief voor turf geteelt. Daarmee worden hoogveen-ecosystemen in het buitenland gespaard van turf afgraven, wordt CO 2 -emissie van afgegraven fossiel veen voorkomen en wordt eveneens de emissie die vrijkomt bij transport gereduceerd. Op dit moment worden jaarlijks miljoenen kubieke meters turf gewonnen door hoogvenen af te graven in de Baltische Staten, Scandinavië, Ierland en Duitsland. Nederland alleen al importeert jaarlijks meer dan 4 miljoen m 3 turf voor de productie van potgrond ( De verwachte opbrengsten van veenmosteelt zijn berekend uitgaande van verschillende toepassingen van het geoogste veenmos (tab. 2). Dit is uitgevoerd in vergelijking met reguliere prijs van turf (25 euro/m 3 ), de toepassing van geoogst veenmos in turfvrije bio-potgrond (50 euro/m 3 ) en de toepassing als orchideëensubstraat (600 euro/m 3 ). Daarnaast is de dichtheid van het substraat (20 en 40 kg/m 3 ) als variabele meegenomen in dit overzicht, omdat in de horticultuur men rekent in kubieke meters in plaats van in massa. Tot slot zijn de opbrengsten bepaald voor verschillende productieniveau s; maar uit de pilot in Duitsland blijkt dat de productiecijfers op de veenmosakkers richting 5 ton droge stof per hectare per jaar gaan, dus het optimistische scenario in tabel 2. Uit deze economische analyse blijkt dat bij de huidige gevonden productie (2.5-5 t DS per hectare per jaar) de teelt van veenmos lonend is wanneer het vermarkt wordt als turfvrije bio-potgrond. Uit marktanalyses blijkt dat mensen bereid zijn om meer te betalen ( willingness-to-pay ) voor potgrond vervaardigd uit duurzame grondstoffen. 16

17 Figuur 7. In een proefproject in Duitsland is 4 ha veenweide (Hochmoorgrünland) (l) afgeplagd en geschikt gemaakt voor de teelt van veenmossen (r). Deze veenmosakkers hebben een hoge waterstand, de veenmossen groeien meer dan 5 cm per jaar. De Universiteit van Greifswald onderzoekt hier in een pilot de verschillende productie- en oogstmethoden. Foto s: Bas van de Riet. Figuur 8. Toepassing van veenmos als alternatief turfsubstraat in potgrond in een proef met Kerstster (Pointsettia) (l+m); en als substraat voor de teelt van orchideeën (r). In Nederland staat de Phalaenopsis of Vlinderorchidee met stip op nr. 1 van gekweekte kamerplanten met een jaarlijkse productie van 105 miljoen stuks. Deze worden gekweekt op een substraat van boomschors en veenmos. Foto s: Hans Joosten. Tabel 2. Kengetallen van veenmosteelt: biomassaproductie (droge stof per ha per j) in drie verschillende scenario s, opbrengstcijfers bij verschillende dichtheden van het verwerkte substraat (kg/m3) en bij verschillende vormen van afzet (turf, bio-potgrond en specifiek als orchideeën-substraat. In groen zijn aangegeven de verschillende scenario s waarbij de opbrengsten meer opleveren dan de benodigde investeringen in inrichting, beheer en oogst. Bron: Joosten, Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

18 3. Kansen voor natte natuur Paludicultuur is een vorm van landgebruik waarbij het doel is om opbrengsten te genereren. Bijkomend ligt winst op gebied van veenbehoud en klimaat. Daarnaast zijn er kansen voor natuur, omdat paludicultuurgebieden een prima leefgebied kunnen vormen voor plant- en diersoorten (fig. 9). Naast directe kansen voor natuur door ontwikkeling van leefgebied zijn er ook mogelijkheden om op landschappelijke schaal meerwaarde te ontwikkelen. Door de diepere ontwatering in het agrarisch gebied en de snellere veenafbraak die dat tot gevolg heeft, liggen veel natte natuurgebieden hoger dan hun omgeving. Die situatie conflicteert met instandhoudingsdoelstellingen waarvoor die natuurgebieden zijn aangewezen. Binnen deze gebieden ondervindt de natuur schade door verdroging en vermesting, omdat water wegzijgt naar lager gelegen gebieden en meer gebiedsvreemd water van inferieure kwaliteit moet worden ingelaten. De veelal hoge concentraties aan sulfaat en bicarbonaat kunnen binnen natuurgebieden leiden tot interne eutrofiëring (Smolders et al., 2006), de hoge alkaliniteit tot versnelde veenafbraak, baggervorming en troebel water (Lamers et al., 2006). De omvorming van reguliere veenweiden naar paludicultuur kan bijdragen aan het behoud van natuur wanneer deze gebieden als natte buffers rondom natuurgebieden worden aangelegd (fig. 10). De kansen voor natuur zijn dan de volgende: Weidevogels en moerasnatuur binnen het natuurgebied kunnen beter worden beschermd omdat de wegzijging van water beperkt wordt en minder gebiedsvreemd water hoeft te worden ingelaten; Figuur 9. Op de eerste proeflocatie voor veenmosteelt in Duitsland, die aangelegd is in 2004, hebben zich inmiddels verschillende bijzondere plant- en diersoorten gevestigd. Op de foto: witte snavelbies, ronde zonnedauw, dopheide en lavendelheide. Foto: Hans Joosten. 18

19 Voor bepaalde N2000-soorten, zoals roerdomp en Noordse woelmuis, kan een bufferzone met paludicultuur fungeren als een geschikt (foerageer)biotoop; met aanpassingen aan beheer zijn kansen voor natuur te optimaliseren. Bij vermindering van aantal peilvakken en instellen van een grondwaterstand ten opzichte van gemiddelde maaiveldhoogte onstaat een heterogene drooglegging. Afhankelijk van het gemiddelde ingestelde peil kan zo buiten natuurgebieden, wanneer daar een gradiënt van drooglegging ontstaat van nat-oppervlakkig ontwaterddieper ontwaterd, meer geschikt biotoop ontstaan voor weidevogels. Paludicultuur is tevens interessant als natte verbindingszone tussen natuurgebieden (fig. 11). Een dergelijke invulling van de EHS draagt bij aan de uitwisseling van soorten tussen natuurgebieden; Paludicultuur kan als overbrugging dienen naar inrichting voor natuur: door maaien en afvoeren kan, bij uitblijven van bemesting, een teveel aan voedingsstoffen in water en bodem worden verwijderd (uitmijnen); Met paludicultuur kunnen inkomsten worden gegenereerd uit EHS-gebieden; Soorten die hiervan zouden kunnen profiteren zijn o.a. roerdomp, purperreiger, watersnip, Noordse woelmuis en visotter (fig. 12). N2000 Figuur 10. Door ongelijkmatige bodemdaling in natuurgebieden (blauw) en omliggend agrarisch gebied (groen) ontstaan conflicten door wegzijging van water en noodzaak tot inlaat van meer gebiedsvreemd water (l); gebieden met paludicultuur (paars) kunnen als buffer rondom natuurgebieden fungeren (r), waardoor bestaande natuur beter behouden kan worden. Paludicultuur kan een geschikt leef- en/of foerageergebied bieden voor bijv. moerasvogels. Landschap Noord-Holland - Vernatting voor veenbehoud, carbon credits en kansen voor paludicultuur en natte natuur in Noord-Holland,

20 EHS Figuur 11. Paludicultuur in de Ecologische Hoofdstructuur: natte verbindingszone tussen natuurgebieden. Met maaien en afvoeren van gewas kan paludicultuur een tussenstadium zijn van te ontwikkelen natuur. Figuur 12. Noordse woelmuis (l) en roerdomp (r) zijn soorten die kunnen profiteren van paludicultuur door uitbreiding van biotoop en natte verbindingen. Foto s: Wesley Overman, Landschap Noord-Holland. 20