Het verbaal van dr. Wilhelmus Hammonius, syndicus van de stad Groningen I

Transcriptie

1

2

3 Het verbaal van dr. Wilhelmus Hammonius, syndicus van de stad Groningen I

4

5 Het verbaal van dr. Wilhelmus Hammonius, syndicus van de stad Groningen DEEL I Getranscribeerd en van aantekeningen voorzien door Jan van den Broek RHC Groninger Archieven 008

6 008, RHC Groninger Archieven, Postbus 0040, 9700 RM Groningen ISBN (digitaal) ISBN (gedrukt)

7 Inhoudsopgave Ten geleide Tekst Synopsis 4 Glossarium 67 Index 77 Gebruikte afkortingen 9

8

9 Ten geleide De hiernavolgende transcriptie is in eerste instantie voor eigen gebruik gemaakt. Ze stelt me in staat gemakkelijk de weg te vinden in een bron die van groot belang is voor mijn onderzoek naar de geschiedenis van Groningen en Groningerland gedurende het laatste kwart van de zestiende eeuw. Daarbij gaat het mij vooral om de verhouding tussen het gewest Stad en Lande enerzijds en de koninklijke regering te Brussel en haar vertegenwoordigers in het noorden anderzijds. De aantekeningen van syndicus Wilhelmus Hammonius zijn zowel naar vorm als naar inhoud echter ook van betekenis voor allerlei andere soorten van onderzoek. Dat is de reden waarom ik, vooruitlopend op de publicatie van verdere studies over het genoemde onderwerp, deze geannoteerde bewerking van Hammonius verbaal alvast toegankelijk wilde maken voor andere belangstellenden. Zoals in vele Duitse steden, werd ook in Groningen de hoogste ambtenaar syndicus genoemd. Deze functionaris wordt in het Hollandse doorgaans als raadpensionaris aangeduid. De syndicus was de rechtsgeleerde adviseur van het stadsbestuur, had een ruime kennis van vreemde talen en was bekend met de usances van het Hof. Als zodanig was hij verantwoordelijk voor de contacten en correspondentie met hogere regeringsinstanties en voor de buitenlandse betrekkingen. De jurist Wilhelmus Hammonius aanvaardde zijn ambt in juli 587. Hij volgde dr. Johan de Gouda op, die door de koninklijke regering in Brussel was benoemd tot luitenant-stadhouder in Stad en Lande. Hierdoor was De Gouda na de stadhouder, die hij bij diens afwezigheid verving de hoogste vertegenwoordiger geworden van koning Filips II in het gewest. De functie van stadhouder werd in deze jaren vervuld door kolonel Francisco Verdugo. Deze was formeel ook s konings gouverneur in Westerlauwers Friesland, maar dat gebied was in deze jaren reeds in handen van de opstandelingen. Verder maakten Drenthe, Overijssel en de heerlijkheid Lingen deel uit van het gouvernement Frisia, aan het hoofd waarvan Verdugo stond. Ofschoon Groningen de hoofdstad was van zijn ambtsgebied, hield stadhouder Verdugo zich niet zo vaak in de stad op. De reden daarvan was dat de hertog van Parma, die te Brussel aan het hoofd stond van de regering en belast was met het opperbevel over het leger, de ervaren kolonel veelvuldig nodig had voor operaties buiten Frisia. Over de persoon van Hammonius is niet veel meer bekend dan wat kroniekschrijver Abel Eppens over hem schrijft. Volgens deze bron heette zijn vader Jacob Eversz en werd hij opgevoed bij Joest Louwensoen te Peize. Hammonius was volgens Eppens een openbaere Jesuit en net zoals zijn opvoeder den Jesuitschen secte ingesmolten. De bewoordingen waarmee het Groninger stadsbestuur hem in 587 uitnodigde om als syndicus in stadsdienst te treden, doen vermoeden dat Hammonius uit de Ommelanden kwam. De heren van Groningen noemden hem hun landgenoot, wiens deught, hoochgeleert- und erfharentheit hun waren aanbevolen. Ze spraken het vermoeden uit dat hij het prettig zou vinden om naar het AE II 46v en 7. Ingeboeren landtsman.

10 noorden te komen, omdat, ieder mens niet alleen een natuurlijke neiging, maar ook een verplichting heeft om behalve God en zijn ouders ook zijn vaderland te dienen. Wellicht wijst de door Hammonius gevoerde achternaam op zijn geboorteplaats, hetgeen niet verwonderlijk zou zijn voor een jongeman die in verband met zijn opleiding zijn geboortedorp heeft moeten verlaten. We zouden dan kunnen denken aan het Fivelgoër dorp t Zandt. De Latijnse vorm Hammonius is afgeleid van het Griekse woord µµος (hammos) dat zand betekent. Eppens duidt Hammonius overigens niet aan met zijn academische naam, maar met het gewone Sandt, de naam waaronder Hammonius broer Assuerus door het leven ging. Het feit dat Eppens de stadssyndicus Willum Sandt noemt, zijn geboorteplaats niet vermeldt en zijn vader Jacob Eversz bij voor- en vadersnaam aanduidt zonder verdere toevoeging, zou erop kunnen wijzen dat de kroniekschrijver en Eversz elkaar kenden en bij elkaar in de buurt hebben gewoond. Eppens woonde op Eekwerd bij Wirdum, een vijftal kilometers ten zuidoosten van t Zandt. Voordat hij in 587 naar Groningen kwam, was Wilhelmus Hammonius secretaris van de graaf van Öttingen. 4 Zijn Zuid-Duitse praktijkervaring is zichtbaar in zijn taalgebruik, dat zeker aanvankelijk een sterk Hoogduitse inslag vertoont. Geleidelijk verkleurt zijn taal van Hoogduits naar het in Groningen gesproken Nederduits ( stathalter wordt stadtholder ). Hammonius geeft ons een gedetailleerde inkijk in de besluitvorming binnen de colleges die in de jaren het gewestelijk beleid bepaalden. Terwijl officiële archiefstukken de onderzoeker meestal in het ongewisse laten over de overwegingen die tot een bepaald besluit hebben geleid, vertelt hij ons precies hoe de verschillende acteurs dachten en wat voor stemming er onder de heren van Stad en Lande heerste. Opmerkelijk is ook de aandacht die hij besteedt aan het gedrag en de uitlatingen van enkele hoofdrolspelers, in het bijzonder luitenant-stadhouder De Gouda en kolonel Verdugo. Meer dan eens noteert hij in zijn aantekeningen zelfs complete dialogen. Daarom is Hammonius verbaal ook vanuit taalkundig oogpunt interessant. Men vindt hier voorbeelden van zestiende-eeuwse Nederduitse spreektaal, compleet met uitdrukkingen en zegswijzen, waaronder er vele zijn die ook door ons nog altijd worden gebruikt. Het zal geen verwondering wekken, dat Hammonius in zijn verbaal veel aandacht schenkt aan hetgeen hijzelf als woordvoerder van de stad Groningen of van Stad en Lande te berde bracht. De syndicus maakte zijn aantekeningen immers vooral om tegenover zijn superieuren verantwoording af te kunnen leggen van zijn handelen. Ofschoon Hammonius notities dus een ambtelijk doel dienden, ontbreekt het persoonlijke element ook niet op die plaatsen waar hij het optreden van anderen beschrijft. Door zijn woordkeus laat hij duidelijk blijken wat hij denkt over de personen en gebeurtenissen die hij beschrijft. 4 Brief van 0 februari 587 (MA II 490v-49). Bij hun inschrijving aan een universiteit was het gebruik dat studenten hun naam verlatijnsten en ook hun herkomst in het Latijn aangaven. In geen van de zgn. matrikels van Westeuropese universiteiten heb ik de naam van Wilhelmus Hammonius of Willem Zandt aangetroffen. AE t.a.p. Öttingen ligt halverwege de lijn Ulm-Neurenberg, een kleine 70 km ten noorden van Augsburg.

11 Hammonius kwaliteiten werden niet alleen door zijn eigen heren en opdrachtgevers, de stadsbestuurders van Groningen, gewaardeerd. Stadhouder Francisco Verdugo, die over het algemeen weinig sympathie voelde voor de zelfbewuste Groningers, had vertrouwen in hem en de hertog van Parma beschouwde hem als een veelbelovend diplomaat. De laatste voorspelde hem zelfs een carrière in s konings dienst. Zover is het echter niet gekomen, want Hammonius bleef Groningen trouw. Hij bleef dat zelfs nadat prins Maurits en graaf Willem Lodewijk de stad hadden veroverd en Groningen bij de Verenigde Nederlanden hadden ingelijfd (juli 594). Het katholieke stadsbestuur werd toen weliswaar vervangen door andere, gereformeerde en andere voor de veroveraars acceptabele, magistraten, maar dezen deden meteen een beroep op de goed-katholieke Hammonius. Ze begrepen dat er ook in de nieuwe constellatie niemand was die de stedelijke belangen beter kon verdedigen dan hij. Hammonius succesvolle optreden wekte in anti-groningse kringen echter zoveel tegenstand, dat hij zich in de Nederlanden niet langer veilig voelde. Om die reden vertrok hij in 598 met zijn gezin naar Beieren, om opnieuw in dienst te treden bij zijn eerdere werkgever, de graaf van Öttingen. Het eerste deel van Hammonius aantekeningen begint met zijn ambtsaanvaarding in juli 587 en eindigt in februari 589, kort voor de aanvang van het bestuurlijke jaar Het gaat echter vrijwel uitsluitend over 588. Dat komt doordat hij nog geen maand na zijn aantreden, halverwege augustus 587, door de autoriteiten van Stad en Lande samen met enkele andere gezanten naar het Hof werd gestuurd. De afgevaardigden keerden eerst op 7 januari 588 weer in Groningen terug. Ongetwijfeld zal Hammonius ook tijdens zijn verblijf in den vreemde aantekeningen hebben gemaakt van de handelingen van dit gezantschap, maar deze zijn niet bewaard gebleven. De syndicus heeft de recto-zijden van zijn protocol zelf gefolieerd met fol., fol. enz. Middenboven op dezelfde bladzijden schreef hij steeds het jaartal van het lopende jaar. In de transcriptie is de nummering weergegeven door middel van vetgezette folionummers, die tussen teksthaken zijn geplaatst. Hammonius jaartalaanduiding is weggelaten. In plaats daarvan is bij alle aantekeningen een volledige datum tussen teksthaken opgenomen. In de linkermarge heeft Hammonius soms aantekeningen gemaakt omtrent het onderwerp van de betreffende notities. Een aantal van deze marginalia heeft hij later toegevoegd om het terugvinden van deze passages te vergemakkelijken. Bij het transcriberen is de interpunctie en het gebruik van hoofd- en kleine letters enigszins aangepast aan de hedendaagse gewoonten. Er is geen poging gedaan om de annotatie consequent in te richten. Het gevolg is dat ze nog enigszins de oorspronkelijke opzet van deze bewerking analyse voor eigen gebruik verraadt. Henri Lonchay, ed., Commentario del coronel Francisco Verdugo de la guerra de Frisa (Brussel 899) 6 en RVH 5v en 4v (Jan van den Broek, ed., Aantekeningen van dr. Wilhelmus Hammonius over zijn handelingen als gezant van Stad en Lande van Groningen naar de hertog van Parma (mei-november 589) (Groningen 008) 6 en 4). Zie hieronder, p. 9. Daar vindt men ook de namen van de heren die namens Stad en Lande naar het zuiden waren geweest.

12 Men vindt er opmerkingen over de tekst van het originele manuscript, voorstellen voor de interpretatie van woorden en passages, enige inhoudelijke toelichting op Hammonius aantekeningen en verwijzingen naar andere bronnen. Toegevoegd zijn een synopsis, waarin een beknopt overzicht gegeven wordt van de inhoud van het verbaal, een glossarium en een index. Jan van den Broek Groningen, december 007

13 Tekst

14 Aanhef van het prothocoll ofte verbal van dr. Wilhelmus Hammonius, syndicus van de stad Groningen (Groninger Archieven, T00 inv. nr.., fol. 0v, bovenzijde)

15 [Schutblad] Prothocollum ofte verbael van den 0 ten julii anno 587 bis ad Petri ad Cathedram anno 589 [0v] Prothocoll ofte verbal van alle propositien ende handlungen up gemeene lantsdagen ofte andere versamblungen van den verordenten dusser Stat ende Omlanden van Groeningen, oick mede van andere besoignen, bij dem heere statholder Verdugo ende voerts bij den heren borgermeisteren ende raedt up den raethuyse alhijr gescheet, gehandlet ofte gesproecken, duer mij, dr Wilhelmum Hammonium, der vorsz. stat sijndicum, ofte in mijne jegenwoerdicheit, anvangende up den 0 en dach julii anno 587 ende sick endigende up Petri ad Cathedram anno 589. In des erntfesten hern borgermeisters Johan Wifringen pant. 4 [0 juli 587] Lunae den 0 en julii 587. Maendach den 0 ten julii anno 587 bin ick upgemelter syndicus umtrent 9 uhren voer den middach van den edlen erntfesten borgermeisteren ende raedt der vorsz. stat up den raedthuyse gevordert, alwaer koemende heft der erntf. heer Johan Wijffring, domals borgermeister in der tijt, mij angesecht, derwijlen mijne commission ende revers 5 nae geholdene underredinge ende bewilligung hinc inde 6 upgerichtet ende bevestiget, were des erb. Raedts meninge, dat ick in achtervolch desselben dusser stat den lijfflijcken eedt solde presteren, wellichs ich toe doene mij guetwillich erboeden. Daerup alsbald nae afflesung gemelter mijner commission Willem Amsinck, doerwaerder, mij den eedt gestaevet ende daermit in de bedienunge des syndicats ampt ingetreden. Quod ut felix sit ac faustum, Deum optimum maximum devota mente precor Latijn: tot de feestdag van St Petrus stoel ( februari). In Groningen is St. Petersdag ad Cathedram van oudsher de dag waarop jaarlijks de nieuw gekozen raad voor het eerst in functie treedt. Het is dus het begin van het bestuurlijke jaar. De verordenten van Stad en Lande van Groningen waren het dagelijks bestuur van het gewest. Dit college bestond uit vertegenwoordigers van het stadsbestuur en enkele vooraanstaande Ommelanders waaronder met name ook kloosteroversten die in 580 met het stadsbestuur en stadhouder George van Lalaing de kant van de Spaanse koning hadden gekozen. Francisco Verdugo werd geboren te Talavera de la Reina (Toledo) en ontving op juli 58 van de prins van Parma een voorlopige benoeming tot stadhouder en kapitein-generaal van Friesland, Groningen, Overijssel en Lingen (RF 58., HJK 580). Per juli 585 werd zijn aanstelling definitief. Deze aantekening staat in de marge. Zie voor Hammonius aanstellingsbrief en zijn renversaal rvr 958 (RF 587.). Latijn: over en weer, van weerszijden. Latijn: Dat dit gelukkig en voorspoedig zij, bid ik met vrome geest de goedgunstigste en allergrootste God. Hammonius kwam op juli 587 te Groningen aan (DA 696). Zie voor Hammonius ambtsaanvaarding de aantekeningen van secretaris Egbert Alting onder 0 juli 587 op dezelfde pagina. Op juli kreeg Hammonius zijn commissie overhandigd en werden hem vier kannen wijn aangeboden (DA 697).

16 [] [4 juli 587] Up vrijdach den 4 sten julii anno etc. 587 seindt die verordneten van den Ummelanden bij ein erb. Rath uff dem raethausz erschinen und anmeldung gedaen dat die Lantschaft nochmaln begerete, man wölle sich entlich verglijcken wegen der verschickung etlicher uuth Statt und Landen, nach dem königlichen hove zu Sein Alteze; ten anderden, dat die instruction upgericht und die saecke up dat allereerste int werck gerichtet mochte werden. Darup in bijwesent der hern hovetluyden besloeten, dat uuth des Konigs Kamer in der hovetluiden nahmen der edel und gestrenge Jochum Ubbena, ritter etc., durch ein schrijvent umb morgen sich in die statt zu verfuegen solde gefordert und alsdan begroetet werden, dat seine gestrengheit der Statt und Landschaft zu guetem mede nae Hoffe te reijsen bewilligen wolte. Dat gedaen, soll wijder gehandlett und beschloeten werden. Die instruction belangendt ist dem syndico der stat und dem hern official Krite 4 zu vertigen 5 anbevohlen. Eodem die ist beschloeten dat von den hern hoevetluiden ein mandat in genere 6 solte uutgaen an alle carspeln, dat von den landen so bueten den karspeln gebruicket worden gene fruchten gepassert oder weggelaeten solden worden, eer dan die schattungen darvon ganszlich entrichtet und bethaelt weren. [6 augustus 587] Am donnerstag den 6 den augusti anno etc. 587 ist uff dem rathhausz bey Statt und Landen, auch in gegenwart der hern hovetluyden, beschlossen das, nachdeme einhelliglich veraccordiert das [v] etliche von Statt und Landen wie oben vermelt zu Seine Hocheit sollen geschickt werden, wie dan sollichs von dem hern stathalter auch geraethen, also solle man Sein Genaden 7 begruessen umb breve van Zijne Hoogheid of Sein Alteze : Alexander Farnese, prins, vanaf eind 587 hertog, van Parma (549-59). Alexander Farnese was in de jaren gouverneur-generaal van de Nederlanden. De hovetluyden of hoofdmannen zijn de vier oud-burgemeesters die, onder voorzitterschap van een door de regering te Brussel benoemde luitenant, het hoogste bestuurlijke en rechterlijke college vormden in de provincie Stad en Lande. De Hoofdmannenkamer en in het bijzonder de Luitenant vertegenwoordigden het gezag van de koning en de centrale regering in het gewest. De invloed van de koning (of liever: van de Brusselse regering) was in Stad en Lande zeer gering. Het recht om de voorzitter van de hoofdmannenkamer te mogen benoemen was een van de weinige bevoegdheden die de koning hier had. De titel van deze voorzitter ( luitenant ) verwijst naar het feit dat deze functionaris optreedt als lieutenant (letterlijk: plaatsbekleder) van de stadhouder des konings in het gewest. Tot het ambt van stadhouder werd meestal een lid van de hoge adel benoemd. Deze edelman combineerde het stadhouderschap van Stad en Lande meestal met dezelfde functie in andere, naburige provincies. Onder Filips II waren Jean de Ligne, graaf van Aremberg, en George de Lalaing, graaf van Rennenberg, stadhouder. De kolonels Caspar de Robles, heer van Billy, en François de Verdugo traden eveneens als stadhouder op maar, werden niet van meet af aan officieel tot stadhouder benoemd. Overigens betekent stadhouder natuurlijk ook weer plaatsvervanger. Bedoeld is dat de betrokken functionaris optreedt in naam van de gouverneur-generaal over de Nederlanden, die te Brussel resideert en op zijn beurt de hoogste plaatsbekleder van de koning in de Nederlanden is. De Hoofdmannenkamer. Johannes Krite of Krijthe was pastoor te Westerwijtwerd en officiaal in de Ommelanden. Hij trad op als syndicus of diplomatiek secretaris van de Ommelanden. Middelhoogduits: klaarmaken. Latijn: algemeen, in algemene zin. Een mandaat is een bevelschrift van de Hoofdmannenkamer. Met Sein Genaden wordt stadhouder Verdugo bedoeld. 4

17 recommendatien an Seine Hocheit, item an den grave van Manszfeldt und anderen hoffhern. Zum andern ist am selbigen tag ein request abgelesen so Sein Gen. zu presentieren, darinne gebetten das Sein Gen. die verordnunge thun wolte, wan die schantzen einmal wol und taugentlich gemacht, das alsdan die soldaten schuldich solten sein dieselben geburender massen zu erhalten. Hiertzu seindt verordnet der prelatt von Osterwerum, official Johannes Krite, borgermeister Evert Ulger, Johan Jarges, ratsher, und ich, syndicus. Obgesetzte puncten seindt durch die verordnete Sein Genaden eodem die zwischen vier und funff uhren nach mittemtag proponiert. Daruff Sein Gen. desz ersten puncten halber geantwort dat sie es nit gerahten hetten, jedoch wel approbirt und für rathsam gehalten; 4 aber dieweil der weg jetziger zeit so gar unsicher, auch das inconvenient warumb biszhero von Sein Alteze kein gelt möchlich geschickt, gänszlich geassopiert, 5 so zweiffelte Sein Gen. niet, man solte inner kurtz gelt alhero verordenen etc. Uff dises ist durch den syndicum gereplicirt, es ware albereit bei Statt und Landen beschlossen, auch die gesandten genominiert; 6 darum bloszlich des begeren Sein Gen. wolten die breve van recommendation gnedich vergunnen. Sollichs ist alsbaldt von Sein Gen. bewilligt. Den andern puncten belangende ist apostill uff die requeste erfolgt. [] 7 [4 juli 587] Am vrijdach den 4 en julii anno etc. 587 seindt nachvolgende puncten meinem gen. hern François de Verdugo, stathaltern etc., durch mich, syndicum, in presentia desz hern burgermeisters Upkena und desz ratshern Johan von Deest, ausz bevelch eins erb. Raths underthanig angebracht: - Erstlich, das desz hern burgermeisters Egberti Upkena sohn, Luirt Upkena, binnen der stat Deventer were gearrestirt worden ter instantie van den erffgenamen van z. Peter Dois diew[elche] etlycke renthen van der statt alhier te ontfa[ngen] heft, 8 pretendirende das solliches van Luirt Upk[ena] weil er van Gronnigen ist bezahlt und erstatte[t] solte werden. Und wan solliche arrestatie unbil[lich,] begerete ein erb. Rath dat Sein Gen. gedachten burgermeisters supplication, darinnen er umb gnedige voerschrift an die Rath van Deventer supplicirt, mit gnaden annehmen und solliche voerschrift gnedig vergunnen Graaf Peter Ernst van Mansfeld was s konings gouverneur in Luxemburg en plaatsvervanger van Alexander Farnese als landvoogd van de Nederlanden. Hiëronymus Eminga was commandeur van de Johannieter commanderij in Oosterwierum (Heveskesklooster). De kloostergebouwen zijn in 58 in brand gestoken door Staatse troepen die in Oterdum een schans aanlegden. De kloosterlingen hebben daarna hun toevlucht genomen in het Oosterwierumer huis in de stad (het latere Ommelander huis in de Schoolstraat). Een raadsheer Johan Jarges is niet bekend. Waarschijnlijk bedoelt Hammonius Albert Jarges. Verdugo heeft niet aangeraden een gezantschap te zenden, maar vindt het wel een goed idee en is bereid aanbevelingsbrieven mee te geven. De problemen die er de oorzaak van waren dat er geen geld uit Brussel kon komen zijn opgelost. Als gezanten van Stad en Lande waren aangewezen: hoofdman Joachim Ubbena, burgemeester Johan Wyfring, Taco Haringius, proost van Heiligerlee, Abeko van Ewsum en dr. Wilhelmus Hammonius. De rechterrand van deze pagina is beschadigd. Hierdoor zijn de laatste woorden van de regels dikwijls niet of nauwelijks te lezen. De aangevulde letters zijn tussen vierkante haken geplaatst. Over de vorderingen van de erfgenamen van Peter Doys, deken te Deventer, bevinden zich talrijke stukken in het stadsarchief. 5

18 wolten, damit das arrest relaxirt und Upkena uff freijen voethen moege gestelt werden. Sijn Genaden haben die gebettene furschrift bewilligt, mit vermelden, wan schon die arresta[tie] den rechten gemesz, zweiffelten sij dennocht nit, die van Deventer solten Iren Gen. so vil zu gefallen thun und das arrest relaxiren. - Zum anderden ist Iren Gen. ein supplication van denen uuth dat Woldt-Oldeambt übergeben und gebeden, dieweil daselbste alle daege allerley knechten auch vreijbuiter durchzogen, so worden sij mit unleidenlycke uncosten van zerung, fuehren, garden und andern beschwerden überladen, unang[esehn] das sij ire geburende contribution zu den lehnungen wochenlich geben. Darumb were gleichsfals eins erb. Raths bitten und begeren, das Sein Gen. inen von dat Woldt- Oldeambt offene patent[en] 4 [v] gnedig mittheilen wolle, das alle knechten die dar doertrecken mochten uff ire eijgene costen zehren sollen und die dorffer ungemolestirt lassen. Sijn Genaden haben die gebettene patenten zu geben bewilligt. [ augustus 587] Sambstag den en augusti hatt der her stathalter Verdugo einem erb. Rath ein brieff zugeschickt so Seiner Genaden von dr. Antonio Hoffschlach, der lantschaft Munster cantzlern, zugeschriben, darinne er, doctor, verclaert das die regierunge vom stift Munster zufriden ist das angefangen deep oder faert durch ir lant bisz in die Eems graben zu lassen. Allein sol von Sein Gen. ein man inen zuerschickt worden, der sich uff solliche sachen verstiende; alsdan wolten sij die gelegenheitt versichtigen lassen und weitters mit Sein Gen. handlen. Und dieweil beij ein erb. Rath ein solliche person gefunden, hab ick ausz bevelch eins Raths Iren Gen. sollichs vermeldet, mit bitt ime ein schreiben an die von Munster mit zu geben. 5 Daruff Sein Gen. sich guetwillich erbotten. 4 5 Het is niet altijd duidelijk hoe de afkorting Irē moet worden opgelost. Genade is een vrouwelijk woord, maar de persoon die als zodanig wordt aangeduid (Verdugo) is een man. Wanneer Hammonius voluit schrijft, komen in de derde naamval alle mogelijkheden voor: Irer Genaden (geheel vrouwelijk), Irem Genaden of Iren Genaden (mannelijk). In deze transcriptie is ervoor gekozen om Irē Gen. weer te geven als Iren Gen., tenzij de door Hammonius gebruikte afkorting zeker de vrouwelijke vorm suggereert. Burgemeesters en raad schreven op augustus 587 een brief aan het stadsbestuur van Deventer om vrijlating van de jonge Upkena te bepleiten (MH I ). De soldaten werden door de plaatselijke bevolking onderhouden. Het geld dat zij kregen werd lening genoemd. In principe was het de koning die hen moest onderhouden. Omdat er geen of onvoldoende geld uit Brussel kwam, had de gewestelijke overheid erin toegestemd dat het gewest zelf, bij wijze van voorschot of lening, het benodigde geld zou opbrengen. Omdat Stad en Lande zelf onvoldoende geld in kas hadden, moesten de ingezetenen uiteindelijk voor het onderhoud van de soldaten opdraaien. De bedragen die zij betaalden werden contributies genoemd. Een patent is een open brief, een door een autoriteit afgegeven certificaat. In dit geval gaat het om een schriftelijke verklaring die de bezitter moet vrijwaren van vorderingen van de kant van de doortrekkende soldaten. Men was al enkele jaren bezig een scheepvaartverbinding tussen Groningen en het Sticht Münster te maken. Dit was nodig omdat de Staatsen zich in 58 te Oterdum hadden genesteld en van daaruit de Groninger handelsvaart en bevoorrading via de Eems belemmerden. Zie voor dit onderwerp ook P.J. van Winter, Westerwolde Generaliteitsland (Assen 948) 6 evv. De in deze passage bedoelde deskundige is de landmeter Cornelius Adgerus, die op 8 augustus 587 aan burgemeesters en raad schriftelijk verslag uitbracht van zijn bevindingen (rvr 09.0). 6

19 [8 augustus 587] Sambstag den 8 augusti anno etc. 587 ist beij ein erb. Rath ein concept eins mandats, die uutfuerung der wahren uuth den Olden Ampten belangende, so von hern dr. Johan Gouda, gewesenen syndico, verfast, gelesen und nach gehaltener communication beschlossen das die sache zu suspendiren, bisz das der edel und gestrenge Joachim Ubbena, ritter, und gemelter doctor zusamen kömen und entlich sich vergleicheten, welcher gestalt das königliche octroije das stapelrecht belangent zu verstehn, und ob es uff das Oldampt zu extendiren. [ augustus 587] Mitwochen den ten beij dem hern stathalder abermaln angesuecht umb verfertigung der breve van recommendation an Seine Altese et aultres seignieurs, und haben Sein Gen. sich verclart dieselbige alsbald depescheren zu lassen. [] Eodem die haben Sein Gen. von mir begert ein erb. Rath an zu zeigen das sein begeren, man wolle daselbste hinder der alten statmauer ein musterplatz umb die pferdt zu bereiten mit santt bestroeyen und an beiden enden beschliessen. Solches wie obstehet ist ein erb. Rath von mir relatirt, aber von demselben in deliberation gezogen. Eodem die haben etliche gesanten der Munsterische kauffleuten die gewisse renten uber dise stat haben, sich in offenem Rath beschwert das solliche renten nun ein zeitlang unbezahlt; zudeme weil die renten in enckede reinsgulden nach inhalt der handtverschreibung zu betzalen were irer aller bitt und versuech, dieselbige renten Dr. Johan de Gouda is op september 575 als syndicus bij de stad Groningen in dienst getreden. In 585 vertrok hij naar het Hof om pas in januari 588, met een benoeming tot luitenant-stadhouder op zak, weer naar de stad terug te keren. Dr. Wilhelmus Hammonius was zijn opvolger. De vraag of het stapelrecht, dat oorspronkelijk alleen voor de Ommelanden gold, ook van kracht moest zijn in het Oldambt was een heikel punt. Doede Tjarks, richter en plaatsvervangend ambtman in het Wold-Oldambt, en Hemmo Harckens hadden als gemachtigden van het Oldambt op maart 580 dus kort nadat de stad Groningen samen met stadhouder Rennenberg in het conflict tussen de Staten-Generaal en Filips II de zijde van de koning hadden gekozen ( maart 580) de Unie van Utrecht aangenomen (rvr 60.). Daardoor was een vreemde situatie ontstaan. De stad Groningen oefende de overheidsrechten uit in het Oldambt, maar deze stadsjurisdictie hoorde nu bij het vijandelijke kamp. Een jaar later besloten burgemeesters en raad het stapelrecht van toepassing te verklaren op het Oldambt (DA 58, juni 58). Voortaan moesten de Oldambtsters, net als de Ommelanders, al hun produkten te Groningen verhandelen. In samenhang met dit dit bevel kregen de ingezetenen de opdracht om de wegen en watergangen in de stadsjurisdictie te verbeteren, opdat het handelsverkeer tussen Groningen en het Oldambt gemakkelijker kon verlopen. Op verzoek van het Groninger stadsbestuur had Filips II op oktober 58 te Lissabon een akte doen uitgaan waarin hij o.a. het stapelrecht van Groningen bevestigde (rvr 66). Dit stuk was in 58 door burgemeester Joachim Ubbena en syndicus dr. Johan de Gouda uit Portugal meegebracht. In lijn met het in 58 ingezette beleid stelde het stadsbestuur zich op het standpunt dat dit octrooi ook van toepassing was in het Oldambt. In 587 constateerde men echter dat het privilege werd genegeerd en dat de stad groot nadeel ondervond als gevolg van het optreden van enige moetwilligen aldaer. Het stadsbestuur en de hoofdmannen besloten daarom het koninklijke privilege in alle kerken van het Oldambt opnieuw te laten afkondigen ( juli 587, DA 695; rvr 955). Het is de vraag of dit besluit ook werkelijk is uitgevoerd, want de raad besloot op 8 augustus 587 de kwestie in handen van Ubbena en De Gouda te stellen. Zoveel is echter zeker, dat ook een man als Abel Eppens weet heeft van het voornemen van de Groningers om het Oldambt aan het stapelrecht te onderwerpen. Hij meldt dat de Oldambtsters zich tot Verdugo, Parma en zelfs de koning wendden om onder deze maatregel uit te komen. De stadhouder nam het voor hen op, zoals hij ook de Ommelanders, vanwege de dure tijd, toestond om in strijd met het stapelrecht buiten Groningen om handel te drijven. Volgens Abel Eppens was Verdugo van mening dat de politieke stellingname van Groningen helemaal niet gebaseerd was op aanhankelijkheid aan de koning, maar dat de stad er alleen maar op uit was om Groningerland te onderdrukken (AE II 4). De lezing is onduidelijk. Dit is wel de gangbare term. 7

20 zu betzalen in sollichen reins fl. oder in dem weert wie sye jetzt ganckbar. Daruff inen zur antwort gegeben, das man ausz dem raedt darzu verordnen wölle die eerstes tags mit inen diser sachen halben solten handlen. [ augustus 587] Donnerstag den en augusti beij dem hern statthalter gewest mit Berent Mahler und sein schwager, und unsz beclacht das ime, des Mahlers schwager, sambt seinem gesellen van den carrebins 4 ausz Oetmersum beij Bungerbrugge 5 etlich leinwat genommen und den fuerleuten die pferdt auszgespannen, gerantzoniert und alle gewalt getriben. Sijn Gen. verclaerten sich daruff zu willen verschaffen damit es gerestituirt. Eodem die wider anmahnung gethan van Haske Wabbens schiff, so der leutenant Petrosa ime genommen. Daruff Sein Gen. sich verclart zu wollen verschaffen das das schiff gerestituirt, jedoch soll ein erb. Rath ime, Petroza, ein ander bestellen. Eodem an Sein Gen. gesollicitirt das der thetter, so [ ], 6 veltweifel zu Mitwolda, ermorde[t] end von dem drossat zu Wedde 7 geleidt bekommen, mochte angetastet und ime sein recht, das ist mit dem schwert gestraffet worden. Daruff auch gnedige antwort gegeben und dem secretario 8 bevohlen solches zu schreiben an den drossat vors. [v] [4 augustus 587] Freitag den 4 den augusti ist ausz bevelch der hern burgermeistern und raedt der stat, oick mit belevent der verordneten van den Ummelanden, dem capitein Petroza durch mich angezeigt, das ime am statt des schiffs so er (Petroza) Haske Wabbens abgenommen, ein ander verschaffen und erstes tags verordnen wolten Bedoeld zijn Rijnse guldens. Ook over het langlopende geschil met de Münsterse schuldeisers bevinden zich in het stadsarchief talrijke stukken. Op 7 augustus 587 volgde overleg tussen de Münsterse gezanten en de raadscommissie. Men werd het niet eens, maar de gasten werden getracteerd op 6 kannen wijn (DA 700). De kwestie van de betaling van deze renten zou jarenlang slepende blijven. Karabiniers van het koninklijke leger. De brug over de Dinkel bij Beuningen, tussen Denekamp en Oldenzaal. Beuningerbrug is de naam van een nog bestaand gehucht ter plaatse. Hier is ruimte opengelaten, kennelijk om de naam van de vermoorde sergeant-majoor later in te vullen. Wedde en Westerwolde waren een heerlijkheid die in het bezit was van de graven van Aremberg. Namens hen trad te Wedde de drost Matthias Ort op. Bedoeld is Verdugo s secretaris, Peter Sucquet. Op 0 augustus 587 vertrok Hammonius als lid van het gezantschap van Stad en Lande naar het hof (DA 74). Van dit gezantschap is geen reisverbaal bewaard gebleven. 8

21 [7 januari 588] Anno 588 Den 7 en januari anno etc. 588 seindt die hern gesandten, nemblich borgermeister Joachim Ubbena, ritter, borgermeister Johan Wifringk, Taco Haringius, probst zu Schilwolda, Apco von Euszum und ick weder vom hove alhier zu Grönningen angekoemen. Und were der 9 eiusdem ad referendum gedestiniert, aber vanwegen das etliche van den verordenten der Omlanden beij dem rapport solten sein, welliche dartzu schriftlich muessen ersuecht werden, is solchs auszgestelt bisz uff afftermontag den 6 ten eiusdem. [0 januari 588] Den 0 sten eiusdem hab der borgermeister Wifrinck und ich rapport gedaen belangendt etliche stuck so mir neben gemelten hern burgermeister allein anbevohlen gewest, und dem secretario Alting die originele acta von den Olden Ampten uberantwort. Eodem seindt zweij Spangier van dem leutenant Mendo vor einem erb. Rath gewest mit eim schreiben von dem hern stathalter Verdugo, dieselbe ersuecht 000 mudde haver ausz der stat zu mögen fuehren. Daruff ime 00 allein bewilligt und darnach dem stathalter geschreben, das solchs ungeratsam, dan es ein theurne 4 wolte causieren, neben das unter solchem schein ein grosser voerkauff leichtelych konte geübt worden. 5 [ januari 588] Den hat graff Fridrich 6 von dem Berg einen von adel im Rath geschickt und die hern fragen lassen, wie es zu halte mit den knechten soe ausz der schantz Nyhausz 7 verlauffen, ob sy zu Mithausen 8 eder anderstwo zu Osterwerum zu legen. Ime geantwort, das men nach dem mittag an Sein Genaden wurde schicken. Eodem nach mittag isz der prelat zu Adwert, 9 Johan Thedema, Johan von Ballen, beede hovetmans, Apco von Euszum, Albert Jarges, ratsher, official Krite und ich beij gemeltem grave gewest, unsz beclacht uber haubtman Von der Santen knechten zu Northorn, das deselbe vile foullen getriben; item das die zu Nijenoert vil holtz abgehowen. Sijn Genaden haben versprochen darinne zu remedieren Latijn: om verslag te doen. Het Ms. had aanvankelijk hat. Zie rvr 806. Duurte. Voorkoop is de handel in waren buiten de reguliere markt om. De minuut van deze brief d.d. van 6 januari 588 bevindt zich in MH I v. Hammonius heeft hier eerst abusievelijk Harmen geschreven. Deze naam is doorgehaald. Herman van den Berg is een broer van Frederik. Nieuwenhuis is een schans aan het Oterdumermaar, even ten zuiden van Oterdum. Meedhuizen. Johannes Greven. 9

22 [4] [ januari 588] Den sten seindt die hern hoevetmannen sambt den verordenten der Omlanden beij eim erb. Rath uff dem rathausz gewest. Daselbste zweij puncten geproponiert, nemblich derweiln das generael rapport von den gesandten ausz gehörte ursache eingestelt bisz uff afftermontag den 6 huius und doch möglich enige brieff von Seine Hoch. mochten vor der hant sein an unsen genedigen hern stathalter Verdugo, darinne ime beij aventur sachen anbevohlen, welliche kein auszstell können erleijden ob nit geraden das solliche brieff weggeschickt worde; zum anderen, damit man vorgedachten grave Fridrich der knechten halben antwort gebe, wa dieselbe zu legen, zu Osterwer[um] oder Mithausen oder anderstwo. Vom ersten puncte is beschlossen das obgesagte brieff Sein Gen. solten worden uberschickt neben einer missive an Sein Gen. haltende, und sollichs alsbald mir anbevohlen. Daruff ich abgegangen und den brieff gestelt, nit wissendt wat des andern punten halben geconcludiert. [ januari 588] Den sten mir von ein erb. Raht ein brieff zugeschickt, von borgermeister[n] und raht zu Bremen geschick[t], darinne sij ersuecht restitutie etlicher tonnen herings die irer borger etliche einem schiffman 4 von Amelant eingegeben und alhijr genommen. Derursachen ich grave Fridrich angesprochen, derselbige mich zu dem audientier Westendorp 5 gewisen. Von deme mir geantwort, der hering seij bon pris erkant ausz ursach das sie in feintlichen bodem, als nemblich in ein Ammelandisch schipff, ertapt worden. Derowegen ich ein schreiben an die von Bremen gestelt, das ein erb. Rath alhier sich mit disen und gleichen kriegshandlungen nit habe zu bemuehen, excusierendt sich derhalben wol fruntlich mit erpietung gueter nachbarlichen freuntschaft. 6 [6 januari 588] Den 6 ontrent 0 uhren voer mittentag hab ich vor Stat unde Landen rapport gedaen von alle unsen handlungen zu Bruessel beij werende commissie, und seint alle apostillen und missiven doer den secretarium Popco Everardi offentlich gelesen Wellicht gaat het om het aanpakken van Niezijl en Oterdum, waartoe zich op dat moment, als gevolg van de vorst, een goede gelegenheid voordoet (MH I v). Ook hier heeft Hammonius eerst per ongeluk Harmen geschreven en dit later verbeterd. De door Hammonius aan Verdugo geschreven brief d.d. januari 588 ten geleide van de missive van Parma is te vinden in MH I v. Het Ms. is onduidelijk; er kan ook schiffmeister bedoeld zijn. Dr. Georgien van Westendorp was afkomstig uit Vollenhove. Hij was in de jaren syndicus van de stad Groningen geweest en had daarna zitting gekregen in het Hof van Friesland. In 580, nadat Friesland in Staatse handen was overgegaan, was hij naar Groningen gevlucht, waar hij door stadhouder George van Lalaing tot raadsheer werd benoemd. Zie voor de tekst van deze brief Hammonius brievenprotocol (MH I ). 0

23 [4v] [7 januari 588] Den 7 sten sinnen die hern hoevetmannen sambt den verordenten uff dem rathausz weder bijsamen gewest und daselbste beschlossen, das ohne verzug an den hertzogen zu Parma zu schreiben seij und Ire Hocheit umme weittere hülff underthenig an zu mahnen. Darbeij ist auch unser gnediger her stathalter zu ersuechen, das sein genaden in hunc eundem finem unsz an Ire Hocheit wölle gelieben furbittlich zu verschreiben. Eodem ist der her prelat von Selwart, burgermeister Evert Ulger, Cuert van Iselmuiden und Frerich Moystein, ratsher, neben dem official Krite und mir verordent den heren Joachim Ubbena, der bij dem rapport seines schadens halber am fuesz nit hat konnen erscheinen, wie auch den ankomenden leutenant 4 irer gehabte muhe in abgelauffener commission vonwegen Stat unde Landen zu bedancken. Solchs alsbald incontinenti vor mittag verrichtet. [ februari 588] Den februarii sint die hern hoeftluyden, der prelat von Adwert sambt dem official wider bij einem erb. Raht gewest, daselbsten die brieff an Zijn Hocheit, 5 grave von Manszfeldt, 6 wie auch an den hern presidenten Pamele, Richardoth und d Assonleville 7 gelesen und approbirt. Domaln hab ich geproponirt das des hern leutenants meining seij noch darmit still zu stehen bisz uff ankumpst des hern stathalters Verdugo, aber conclusum, man solte fortfahren. Daruff ich und der official wider an den leutenant gegangen, ine gebetten auch zu willen schreiben wie zuvor. [4 februari 588] Den 4 ten ist die Lantschaft wider uff dem rathausz beij eim erb. Raht gewest und etliche stucken oder supplicationes abhoren willen, aber der tag auszgestelt bisz uff kunftigen mitwochen, den 0 huius. Eodem ist beschlossen, das der official und ich wider an hern graff Fridrich solten gehen, unsz beclagen über die muetwillen so des 8 Otto van der Sandte knechten theten, wie zuvor auch beschehen. Sollichs haben wir nae dem mittentag gethan omtrent uhren, und zur antwort von Sijn Genaden gehabt, das die huszluyden erst dem haubtman solten clagen, dan er entschuldigte sich das ime nichts darvan bewust. Inval er alsdan die muetwillige nit straffede were alsdan guet rath Latijn: tot ditzelfde doel. Henricus van Lontzen. Deze voornaam is niet duidelijk te lezen. Wellicht wordt niet Cuert, maar Evert bedoeld. Dr. Johan de Gouda. Zie voor de minuut MH I 5v. Zie voor de minuut MH I 7. Willem van Pamele, heer te Gotthem, was sinds 0 februari 58 hoofdpresident van de Geheime Raad en de Raad van State, welke functie hij bekleedde tot zijn dood op januari 59; de Bourgondiër Jean Richardot, heer van Berlay, en Christophe d Assonville, heer te Haulteville, waren lid van de Geheime Raad en de Raad van State en adviseurs van Parma. Zie voor de minuut van de brief aan Pamele: MH I 9. De lezing is onzeker.

24 [5] Eodem ist bei eim erb. Rath beschlossen weiln Johan von Dulmen und Gerrijt Jorijs von dem richter zu Dorthmundt, Gorgen van Barssen, ausz instantie von Henrich Melman und Gerrijt Kramer, borgeren aldaer, sub poena perpetui silentii gecitirt gewest uff den darden martii erstkumpstig vor gericht binnen Dorthmunt zu erscheinen das durch eyn schrijvent in burgermeistern und rahts nahme sollichs zu ande[r]n, dargegen zu protestire[n] und in keinen weegen zu gestatten. Sollichs schreiben hab ich alsbald verfertigt etc. Eodem ist von einem frembden cooffman ein requeste vor einem erb. Rath presentirt, waerin er versocht enige twijback, so er in tonnen alhero gefuehrt, bij stucken te vercoepen, item enich peck etc., ofte sollichs in die schantzen zue fuehren und aldaer uut te schlijten. 4 Die talmans mit den boumeistern van den gilden sint daeruff gefragt, aber beschlossen das sollichs nit geschehen konte, allein möge ers ins grosz verkoffen. [5 februari 588] Den 5 is schrijvent van burgermeisteren und raedt zu Deventer alhero ankommen neben einer certification des schulteis, das die arresta gerelaxirt. 5 Daruff die botter soe alhijr ter contrarie in arrest angehalten auch ledig gelassen. Es hatt aber der burger von Deventer, dem der botter zustendich, umb entrichten seiner uncosten gesupplicirt. Solchs ime abgeschlagen, in betrachtung das Upkena sohn und unser ander borger auch uncosten gedaen binnen Deventer. Und ist mir bevohlen den gantzen casum an dr. Peter Cornet 6 nach Bruessel zu berichten. Sollichs ich gedaen, neben zusendung aller copien hirtzu dienstich. [6 februari 588] Den 6 mir neben den ratshern Albert Jarges und Ulger Ulger anbevohlen ein ordonantie zu machen voer t vendel van den jungen gesellen, daerbij nehmende den artijckelsbrieff van den gemeinen borgeren. Sollichs uff naemiddaege gethan, und hab ich daruff die ordinantie schriftlich verfast. 7 [8 februari 588] Den 8 ist ein schipper von Emden, Johan Noirman genant, mit certificatie van ein Rath und drossart aldaer voer Rath erschijnen, und angehalten das sein schiff mit allerhand wahren als seltz, olij, haselnoot etc., wellichs von [5v] haubtman Christoffer Jurgens knechten an den Delffzijl ingehaelt, mochte vrijgelassen worden umme darmit nach Emden zu fahren etc. Ist bewilliget, und bin ich mit dem Zie DA 70 (6 maart 588) met de verwijzingen in voetnoot. Ook in 590 nog vermeldt Hammonius deze zaak in zijn protocol, daar samen met de kwestie van Berend Malers zwager. Latijn: op straffe van eeuwig zwijgen (op verbeurte van het recht om een eis te stellen). Zie voor de minuut MH I v. Het Groninger stapelrecht impliceerde dat het vreemde kooplieden verboden was detailhandel te drijven. De arrestaties en beslagleggingen te Deventer zijn door de delegatie van Stad en Lande ter sprake gebracht in Brussel. Het onderwerp komt voor in het rijtje punten dat Egbert Alting op 8 januari 588 noteerde bij zijn aantekening over de terugkeer van het gezantschap (DA 74). Zaakwaarnemer van het Groninger stadsbestuur aan het Brusselse hof. Zie voor deze ordonnantie ook DA 76 d.d. februari 588. Er is uit deze tijd ook een register van ordonnanties en publicaties (rvr.). De ontwerp-ordonnantie van de hand van Hammonius bevindt zich in het stadsarchief onder rvr 00 (RF zjed 5).

25 schiffman [an] den hern graff Fridrich von dem Berge gegangen, Irer Genaden eins erb. Raedts meininge verstendiget. Derselbe daerinne consentirt und an den hoptman deszwegen geschriben wie auch ein erb. Rath gedaen. Eodem hab ich von desz hern leutenants wegen sein excusz gedaen das er beszhero nit hat konnen rapporteren, und angezegt das er sein commissie wölle furdragen lassen uff dingstag den XVI den huius. [0 februari 588] Den 0 den sindt Stat und Landen up dem rathausz beisamen gewest, daselbste Johan Arents, redger desz edelen Roleff van Munster, oick von wegen der gantzen gemendt zu Sawert und Winssum und von gantz Ubbinge, begert das men sie erledigen solle von den soldaten so daselbste ligen. Ist beschlossen das die noch een wenich solden gedult draegen. Man hat auch zur selbigen zeit vil geredet von abschaffung der saulvegarde, 4 doch entlich abgeredet das man noch solde ansehen bisz so lang der newe leutenant sain commissie gepresentirt hette. Eodem seint etliche supplicationes von dem official Krite furgebracht, aber nihil daruff geordnet. Allein ist dem pastor zu Farmsum een verguetzing ex gratia ve[r]willigt. Eodem hat die weduwe von z. Harmen Wijnbrugge 5 een requeste gepresentirt, bittendt das von achthundert gl. achterstellige renten vom jar 79 von der Lantschaft bezalt, so ir z. man von t convent von Adwert gekoft und dasselbige zu beleninge der soldaten hadde uffgebracht; begerde darumb der prelaet von Adwer[t] ine daervon zu frijen und zu verwilligen das die Lantschaft solchs moge bezalen. Ist auch in bedencken gezogen. [ februari 588] Den ten hatt der her leuttnant een generael rapport gethan von allen seinen handlungen a die sui abitus; 6 und hab ich darbeij in notam zu nehmen 7 das von Muntbrot 8 (Fuggerischen factor) die verschreibung von f mit quitung erloset und in handen des rentmeisters gestelt wurdt De lezing is niet helemaal zeker. Idem. Ubbega, het gebied tussen Adorp en Winsum. Via Ida Onsta was Roelof van Munster, hoofdeling te Duursum, in het bezit gekomen van het huis te Sauwerd (OBS 4). Roelof van Munster was kwalijk tevreden over de bezetting van zijn huis te Sauwerd met s konings soldaten (HJK 6). Een sauvegarde is een schriftelijke verklaring van een bevelhebber ten bewijze van het feit dat de toner de verschuldigde bijdrage tot onderhoud van de troepen had betaald. De Staatsen bedreigden de plattelandsbevolking met brandschatting. De bedreigde boeren konden de aangekondigde verwoesting afkopen door een bedrag aan geld te betalen. Het koningsgezinde bestuur, bestaande uit de verordenten van Stad en Lande, zag met lede ogen toe hoe de eigen bevolking de vijand onderhield, en wilde graag een eind maken aan deze praktijk. Het was echter duidelijk dat de gevolgen van een rigoureus optreden ertegen desastreuze gevolgen zou hebben, niet alleen voor de betrokken boeren, maar ook voor het koningsgezinde bestuur zelf. Harmen Wijnbrugge was rentmeester der Ommelanden geweest in de periode Latijn: vanaf de dag van zijn vertrek. Zie DA 76 sub dato. Het verslag betreft de periode van ongeveer ½ jaar waarin De Gouda aan het hof verbleef. In de marge: NB. Deze persoon komt elders voor als Montprat.

26 Item zu gedencken das die incorporatie von Appingedams cloester beij Seine Heiligheit confirmirt wurdt. [6] Eodem ist Dubbelt, der bott, mit brieff aen Zijn Hocheit und an den heren president Pamele und Richardoth, auch Assonleville, Cosmo, Verreijken abgefertigt, und hab ime domaln een veerdubbelte ducat behendigt umb her dr. Cornet zu geben pro arrha. 4 Demselben auch sine besstallungsbrieff 5 in forma einer missive zugeschickt; auch informatie besonder gegeben vonwegen des arrests deren von Deventer. 6 [ februari 588] Den ten ist der leutenant wider beij eim erb. Rath gewest, daselbste der alte Rath sambt taelmans, geswoernen und bowmeisters von [den] gilden versamlet, und von inen allen cum repetita relatione a se gestorum 7 mit dancksagung urlaub genommen und schriftlichen abschidt begert, wellicher ime verwilligt. 8 Ehe und zuvor aber sollichs gescheit, hab ich vor inen allen auch capitulariter und perfunctorie 9 gerepetirt was in jungster commission, so wol der generaln als particulier, von den gesandten were verrichtet; auch entschuldigung gethan warumb sie beij dem gehelen rapport nit berueffen gewest, nemblich das sollichs gescheet seij umbdas ein erb. Raedt erst hatt willen vernehmen das rapport von dem leutenant. [6 februari 588] Den 6 den ist ein Lantsdach verschriben gewest und sint erschinen vil prelaten, hovelingen, pastoren und eijgenarffeden. Daruff ist her Johan von Gouda, der rechten doctor und gewesener syndicus diser statt, erschinen mit einer königlichen commission, das Seine Matt ine den staet von leutenant allergenedichst gegeben, 0 und ist gedachter her geseten under dem jungsten hoevetman in plaetz desz syndici. Die commissio ist von dem secretario Popco Everardi verlesen und geconferirt gegen einer alten commission von z. Johan d Mepsche, gewesenen leutenant. Darnach ist gemelter her auszgangen und nach disem beij Statt und Landen beschlossen das er anzunehmen und ime een congratulation geschehen solle. Daruff wider eingerueffen und oben beij dem presidierenden borgermeister gesetzt worden. Und hab ich vonwegen Statt und Landen ime gecongratulirt und alsbald nach Zie ook de aantekening van Egbert Alting op 8 januari 588 (DA 75). Dit was een van de punten die in het rapport van de gezanten aan de orde kwamen. Men had bedacht dat de goederen van het voormalige Augustijnenklooster te Appingedam konden worden aangewend ter bekostiging van een jezuietencollege in de stad Groningen. Voor de verandering van de bestemming van deze goederen was pauselijke bevestiging nodig. In deze jaren stond paus Sixtus V aan het hoofd van de Kerk van Rome. De Italiaan Cosmo Massi was secretaris van Alexander Farnese, Louis Verreijken bekleedde de functie van audiencier (hoofd van de administratie). Zie voor de tekst van deze brieven ΜΗ I 5v, 0v. Deze transcriptie is stellig onjuist, maar het is onduidelijk wat hier bedoeld wordt. De tekst van deze brief staat in ΜΗ I 4 ev. en is daar gedateerd op 8 januari 588. Zie voor de tekst van deze brief d.d. 6 februari 588: ΜΗ I v. Latijn: met een herhaald relaas van zijn handelingen. Zie voor de minuut van deze ontslagbrief rvr Latijn: hoofdstuksgewijs en volledig. In het stadsarchief bevindt zich onder nummer rvr een afschrift van deze akte van benoeming d.d. 8 september 587. Johan de Mepsche bekleedde de functie van luitenant-stadhouder in de jaren

27 gehaltenem actu sint die hern hoevetlu[yden], burgermeisteren, sambt den prelaten und etzliche hoevelingen mit gedachten heren zur malzeit gegangen und herlich getractirt worden. [6v] [7 februari 588] Den 7 den sindt der her leutenant und hoevetmannen sambt prelaten und hoevelingen uff dem rathausz beij einem erb. Rath gewest, alwar geproponirt durch den official Krite, das von notten weren enige mittel zu suechen umb wider die dycken zu slaen, und ob nit geraden das enige gecommittirt mit Johan Rengers toe Helm, wellicher verheissung gethan etwas guets mit dem fort Oterdum zu schaffen, zu unterreden ob mit enig gelt der feindt darausz zu bringen seij. Aber ist unrathsam befunden darin etwas zu beschliessen, dan sollichs mueste in gehaimb geschehen. Es were aber der beste weg das man mit gewalt daran setzede. Darumb veraccordirt an den stathalter Verdugo diszfals wider zu schreiben. 4 Man hatt daselbsten auch anmeldung gedaen von den sauulegarden; 5 jedoch von den hern leutenant und hoevetmannen angenohmen in diser sache zu thun was möglich. Eodem ist der official Krite post decessum praelatorum etc. 6 wider einkommen beij einem erb. Rath und gesagt, man solte heut een brieff von 000 daeler, haltendt uber 7 Harmen Sickinga, bei der kertzen verkauffen, 8 wellicher doch zu last von Stat und Landen mueste bezahlt worden. Da dan eins erb. Raths wille were, mocht man dartzu verordnen das derselbige in Statt und Landen nahme angekaufft wurde, dan solte derselbe von einen particulier person angekoft worden stunt zu besorgen das der alsdan zu vollen wölle bezahlet sein. Sollichs ist von eim erb. Rath bewilligt. [ februari 588] Den sten bin ich mit dem rathsher Gijsbert Arents zu grave Fridrich von dem Berge ausz bevelch eines erb. Raths gegangen, und Irem Gen. angezeigt, das ein erb. Rath gewisse kuntschaft hette das der feindt in Oterdum grossen mangel habe am suessen wasser, und das sie nichts könten einkriegen, es were dan von der Knöcke, 9 dan recht über nach Embden konten sie nit kommen. Darumb wolte ein erb. Rath Ire Genaden gebetten haben allen vleisz anzuwenden, damit durch enige jachten inen die zuefahrt von der Knocke wurde abgestrickt, 0 und alsoe sehen ob das fort mit einichen mitteln zu bekommen seij. Ire Gen. haben geantwort, sie wolten schreiben an die haubtleut Reiszwijck und Christoffel Jurgens, das sie sollichs thetten. etc Latijn: officiële handeling. Lees: om mit. Enkele heren moeten worden aangewezen om met Johan Rengers in onderhandeling te treden. Johan Rengers to Hellum was een van de meest actieve Ommelander Staatsgezinden. Hij was Ommelander gedeputeerde geweest en moest in 580 in ballingschap gaan. In 594 keerde hij terug. Zie de minuut d.d. 8 februari 588 in MH I v. Verschrijving voor saulvegarden. Latijn: na het vertrek van de prelaten en anderen. Met de anderen zijn de niet-geestelijke Ommelander verordenten bedoeld. Het gaat om een rente die ooit door Harmen Sickinga gekocht is, een rente dus ten gunste van Sickinga. Voorgesteld wordt om de rente terug te kopen en op die manier van de betalingsverplichting af te komen. Bij de kaars verkopen betekent: openbaar bij opslag verkopen. De Knock is de zuidwestelijke punt van Oost-Friesland. De lezing is niet helemaal duidelijk ( abges?rickt ). 5