nº 9/ ste jaargang / 27 april 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER

Transcriptie

1 nº 9/ ste jaargang / 27 april 2012 TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER OPENING EERSTE HUISHOUDELIJKE NEREDA-ZUIVERING IN EPE EVILIM ZIET MARKT VOOR INDUSTRIEWATER WEER GROEIEN STAND VAN ZAKEN NATIONAAL HYDROLOGISCH INSTRUMENTARIUM IS EEN STUWWAL MODELLEERBAAR?

2 NATIONAAL NEREDA ONDERZOEKS PROGRAMMA De nieuwe Nereda-zuivering in Epe is een innovatie van Nederlandse bodem waar we trots op zijn. Een uniek samenwerkingsverband van publieke en private partners zorgt voor de nieuwe maat in waterzuivering: schoner, duurzamer, compacter en goedkoper. Op 8 mei 2012 te Epe opent Zijne Koninklijke Hoogheid Prins van Oranje Willem Alexander s werelds eerste Nereda praktijkinstallatie voor het zuiveren van huishoudelijk afvalwater. Voor bezoek en informatie over het openingsprogramma van 8 tot en met 12 mei, kijk op:

3 Nereda Na de introductie van de membraanbioreactor staat de zuiveringswereld opnieuw aan de vooravond van een belangrijk nieuwsfeit: de officiële ingebruikname van de eerste Nereda-installatie die huishoudelijk afvalwater in Epe gaat zuiveren. Waterschap Veluwe heeft hiermee een wereldprimeur. Prins Willem-Alexander opent de installatie op 8 mei. Het grote verschil met de bestaande zuiveringsinstallatie is de geringe ruimte die Nereda nodig heeft. Bij deze zuiveringsmethode draait het vooral om areoob korrelslib. DHV, STOWA en de waterschappen verwachten er veel van. Zij zien Nereda ook als een goed voorbeeld van een innovatie die zowel in Nederland als daarbuiten succesvol zou kunnen worden geëxploiteerd. De kosten van deze zuivering liggen volgens de betrokkenen veel lager dan bij een reguliere zuiveringsinstallatie. Die kosten vormden bij de membraanbioreactor een probleem. Nu draagt Waterschap Veluwe een deel van de risico s van de installatie in Epe. De opbrengsten van de export van de Neredatechnologie naar het buitenland kan daarentegen geld opleveren voor STOWA, een opmerkelijk feit in de zuiveringssector. Peter Bielars H 2O tijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen Officieel orgaan van Stichting tot uitgave van het tijdschrift H 2O en haar participanten: - Koninklijk Nederlands Waternetwerk - Vewin - Kiwa Water Holding BV Uitgever Rinus Vissers Redactie Peter Bielars (hoofdredacteur) Michiel van Zaane Jacques Geluk Postbus 122, 3100 AC Schiedam telefoon (010) fax (010) h2o@nijgh.nl Bezoekadres: Stationsplein 2, Schiedam Redactiesecretariaat Dora Pompe Redactieadviesraad Jos Peters (voorzitter) (DHV) Jan Hofman (KWR Watercycle Research Institute) Daphne de Koeijer (gemeente Rotterdam) Johan van Mourik (SKIW) Joris Schaap (Aequator) André Struker (Waternet) Cees Verkerk (Vewin) Advertentieverkoop Roelien Voshol (010) Brigitte Laban (010) Mediaorder Carola Sjoukes (010) fax (010) inhoud nº 9 / / Officiële opening eerste huishoudelijke Nereda-zuiveringsinstallatie Helle van der Roest, Jacques Leenen en Gert Verwolf 6 / Waterschap Veluwe en DHV dragen samen de risico s van Nereda Douwe Jan Tilkema, Patrick Blom, Hugo van Gool en George Onderdelinden 10 / Verdienen aan waterveiligheid? 14 / Evilim ziet markt voor industriewater weer groeien 17 / De stand van zaken rond het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium Wim de Lange, Jacco Hoogewoud, Ab Veldhuizen, Geert Prinsen en Jarno Verkaik 20 / Viewer Rijkswaterstaat presenteert rekenresultaten NHI Jojanneke van Vossen, Jeroen de Koning, Francien van Luijn en Geert Prinsen 22 / Natuurlijk defosfateren van oppervlaktewater in Blaricum Niels Lenting, Roel Trijbels en Eric Baars 6 14 Abonnementenservice (010) (van 9.00 tot uur) abo@nijgh.nl fax (010) Abonnementsprijs 113,- per jaar excl. 6% BTW 149,- per jaar voor buitenland 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW Abonnementen gelden voor één jaar en worden zonder tegenbericht automatisch verlengd. Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken voor het aflopen van de abonnementsperiode te geschieden aan bovenstaand postadres. Druk en lay-out DeltaHage grafische dienstverlening, Den Haag Copyright Nijgh Periodieken B.V., 2012 Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever / Internationale neerslagradarcomposiet gereed Arnold Lobbrecht, François Clemens en Thomas Einfelt 28 / Waternetwerken 33 / s Werelds eerste huishoudelijke Neredapraktijkinstallatie presteert beter dan verwacht Robin Kraan, Cora Uijterlinde, Ruud van Dalen en Mark van Loosdrecht 36 / Ontwerpvoorbeeld en -grondslagen van de Nereda-technologie Bart de Bruin, Helle van der Roest, Philip Schyns en Mathijs Oosterhuis 40 / Is een stuwwal modelleerbaar? Jolijn van Engelenburg, Teun Spek en Annemieke van Doorn 43 / Agenda 44 / Meettechniek voor online sturing Nereda 36 Bij de omslagfoto: Op de rwzi in epe is de eerste Nereda-installatie gebouwd die huishoudelijk afvalwater zuivert. Deze zuivering werkt met aeroob korrelslib en zuivert volgens DHV en Waterschap Veluwe goedkoper dan een standaard zuiveringsinstallatie. De installatie neemt veel minder ruimte in (zie pagina 4 t/m 8, 33 t/m 39 en 44 en 45).

4 Officiële opening eerste huishoudelijke Neredazuiveringsinstallatie Prins Willem-Alexander opent op 8 mei s werelds eerste huishoudelijke Neredapraktijkinstallatie in Epe. Deze installatie vormt een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van de Nereda-technologie, aldus de betrokkenen. De naam van de waternimf staat voortaan niet alleen meer voor de mooie dochter van zeegod Nereus, maar ook voor een nieuwe (wereld)standaard in afvalwaterzuivering. Met de specifieke eigenschappen van aeroob korrelslib wordt afvalwater duurzamer en compacter gezuiverd tegen aanmerkelijk lagere investeringen en operationele kosten. De Nederlandse watersector koos voor een unieke samenwerking om de ontwikkeling van de Nereda-technologie ter hand te nemen. Dat wil niet zeggen dat de voorbereiding altijd over rozen ging. Integendeel, het geloof in de potenties van de technologie werd regelmatig op de proef gesteld. Maar door de samenwerking heeft de Nederlandse watersector haar internationaal erkende positie opnieuw waargemaakt. Als deze samenwerking zich voortzet, gaat de ontwikkeling van Nereda en die van andere innovaties nog jaren door en kunnen hiervan internationaal de zoete vruchten worden geplukt, aldus Waterschap Veluwe, DHV en STOWA. In 1999 spraken Mark van Loosdrecht (TU Delft) en Helle van der Roest (DHV) voor het eerst over de toepassing van de wetenschappelijke resultaten met aeroob korrelslib. De principes van granulatie waren met ondersteuning van STW onderzocht. Globale berekeningen voor toepassing op praktijkschaal lieten een positief beeld zien en STOWA raakte geïnteresseerd. Een studie in combinatie met verder laboratoriumonderzoek leverde een bevestiging van het eerder genoemde resultaat. Bovenal bleek het mogelijk om voor het eerst met afvalwater uit de praktijk aerobe korrels te produceren. Bijna tien jaar nadat de TU Delft begon met fundamenteel wetenschappelijk onderzoek werd korrelslib zo serieus genomen dat met ondersteuning van STOWA in 2003 op de rwzi Ede het eerste pilotonderzoek kon beginnen. Na ruim een jaar toegepast onderzoek en met wetenschappelijke reacties kwam zicht op de eerste granulatie tot korrelslib, toen het noodlot toesloeg. Verkeerde communicatie over een aanpassing aan de reactor en een verkeerd afgestelde slibspiegelmeter zorgden ervoor dat het weglopen van korrels uit de installatie enige tijd onopgemerkt bleef. Dankzij doorzettingsvermogen van de betrokken medewerkers en het geloof van de STOWA-begeleidingscommissie werd het onderzoek op eigen kosten voortgezet. Een half jaar daarna werd een technologische doorbraak bereikt. Op basis hiervan werd het Granular sludge Sequentially operated BatchReactor-systeem tot Nereda gedoopt, een naam die door DHV is vastgelegd. Bovendien kreeg de Nereda-technologie op basis van de op rwzi Ede verkregen resultaten haar eerste Vernufteling -prijs. Vele andere prijzen zouden volgen. Voorbeeld van een succesvolle innovatie? Het Nederlandse bedrijfsleven heeft nooit optimaal gebruik gemaakt van de kennisvoorsprong die van 2000 tot 2005 in Nederland werd opgebouwd met de MBR-technologie. Met die ervaring in het achterhoofd is eind 2005 gesproken over een andere benadering bij de verdere ontwikkeling van de Nereda-technologie. Een benadering die de watersector meer zou kunnen opleveren bij de exploitatie ervan. Zou Nereda het voorbeeld van een succesvolle innovatie kunnen worden? DHV, TU Delft, STOWA, technologiestichting STW, de Vereniging voor Energie, Milieu en Uitreiking op 3 juni 2008 in Brussel van de European Business Award for the Environment: v.l.n.r. Merle de Kreuk (TU Delft), Andreas Giesen en Helle van der Roest (DHV), Jacques Leenen (STOWA) en Douwe Jan Tilkema (Waterschap Veluwe). Startdocument uit 16 november Het netwerk staat symbool voor samenwerking. 4 H 2 O /

5 actualiteit Water (VEMW), het Netherlands Water Partnership (NWP) en het ministerie van Economische Zaken hebben vastgesteld dat een bijzondere strategie zou moeten worden gevolgd om de vinding om te kunnen zetten in een succesvol product voor de internationale watermarkt. Deze strategie gaat uit van een technologie-ontwikkeling in relatief korte tijd en gelijktijdige realisatie van praktijkreferenties om buitenlandse concurrentie voor te blijven. Het bezit van patenten alleen is onvoldoende om een voorsprong te behouden; het gaat vooral ook om de opbouw van toegepaste kennis. Zowel de watersector als de landelijke overheid zegden hun medewerking toe. Vijf waterbeheerders (het Hoogheemraadschap van Rijnland, Waterschap Hollandse Delta, Waterschap Rijn en IJssel, Waterschap Veluwe en Waterschapsbedrijf Limburg) bleken bereid om samen met STOWA, TU Delft en DHV in een Nationaal Nereda Onderzoeksprogramma (NNOP) deel te nemen. Ook werd gesproken over een garantiefonds om risico s van een snelle marktintroductie af te dekken. Voor de realisatie van de Nereda-installatie in Zuidland kwam dit fonds evenwel te laat. Het bestuur van Waterschap Hollandse Delta wilde eventuele financiële risico s niet doorsluizen naar de belastingbetaler. De ervaringen op pilotschaal (Ede, Aalsmeer, Hoensbroek, Epe en Dinxperlo) met de jonge technologie waren nog gering en veel kennis moest nog worden opgedaan. Gouden driehoek In maart 2007 wordt de NNOP-overeenkomst getekend, waarin onder meer gedefinieerde projecten, geheimhouding en kennisoverdracht, financiering en aansprakelijkheid zijn omschreven. De gouden driehoek tussen overheid, wetenschap en bedrijfsleven is daar gesmeed. Toch ging het pad daarna niet altijd over rozen. De resultaten van de pilotonderzoeken (STOWA-rapport ) waren in eerste instantie hardnekkiger dan gehoopt. Zo moest jarenlang de aandacht op korrelvorming worden gericht en kwam pas later door toepassing van specifiek ontwikkelde procesbesturing de effluentkwaliteit aan bod. Daar waar in eerste instantie N totaal = 10 en P totaal = 1 mg/l moeilijk haalbaar bleken, wordt anno 2012 gesproken over MTR-kwaliteit (N = 2,2 en P - 0,15 mg/l). Een andere hobbel bleek het onvermogen om onmisbare wetenschappelijke ondersteuning te organiseren. Jarenlange discussies hierover weerhielden medewerkers van de TU Delft er niet van kennis verder uit te bouwen en toegepast onderzoek te blijven ondersteunen. Merle de Kreuk koppelde de werelden van universiteit en adviesbureau aan elkaar. Zij mocht voor haar werk verschillende prijzen in ontvangst nemen. Een laatste hobbel betrof het ontbreken van voldoende financiële middelen, ondanks de bijdragen van Agentschap NL. De bouw van twee demo-installaties in Nederland als opschalingstap tussen pilotonderzoek en praktijkinstallatie kon om financiële redenen geen doorgang vinden. DHV zag zich Het zuiveringsresultaat van aeroob korrelslib. genoodzaakt deze installaties in Zuid-Afrika en Portugal te bouwen om de opschalings-risico s te reduceren. Het bleek een diepte-investering om het momentum in de ontwikkeling vast te kunnen houden. Overigens werden ook ervaringen bij enkele kleine, eerder gerealiseerde industriële installaties in Nederland bij de risicoanalyse benut. Ondanks deze hobbels zijn het de waterschappen Veluwe, Rijn en IJssel en het later toegetreden Regge en Dinkel die op basis van de goede pilotresultaten besluiten om een Nereda-praktijkinstallatie te gaan bouwen. Waterschap Veluwe werpt zich op als de belangrijkste partij. Het ontbreken van het genoemde garantiefonds dwingt dat waterschap én DHV verder na te denken over risicobeheersing. In het ontwerp van rwzi Epe worden maatregelen genomen met als ultieme stap om bij falen van de korrelslibtechnologie de installatie om te bouwen naar een conventionele actief slibinstallatie. Andere technische maatregelen worden genomen om mogelijkheden ten aanzien van verdere energiebesparing en effluentkwaliteit te onderzoeken. Voor de rwzi Epe bleken de contractuele aspecten lastiger in te vullen. Uiteindelijk kozen Waterschap Veluwe en DHV voor een UAVGC-contract, waarin naast de snelle realisatie van de nieuwe installatie, integraal ook de opleiding van waterschapsmedewerkers en het beheer en onderhoud werden geregeld. Met DHV als hoofdaannemer is conform Europese richtlijnen, de aanbestedingsplicht doorgelegd naar marktpartijen. Met deze nieuwe vorm van publiek-private samenwerking zijn door de partijen uitstekende ervaringen opgedaan. Een korte bouwtijd, hoge kwaliteit en significant lagere kosten zijn het resultaat. De rwzi Epe met een capaciteit van v.e. en kubieke meter per uur is gerealiseerd voor een totale investering van circa 15 miljoen euro (inclusief BTW) en levert garanties voor een effluentkwaliteit zoals die in Nederland nog niet eerder werd vereist. Buitenlandse toekomst? Na het succes van Epe zullen in Dinxperlo en Vroomshoop de volgende twee installaties gerealiseerd worden. Beide zullen nieuwe toepassingen van de Nereda-technologie laten zien. Zo wordt rwzi Dinxperlo gecombineerd met een publieke kunstzinnige watertuin, die het effluent zal revitaliseren. Rwzi Vroomshoop zal de eerste hybride uitvoering van de Nereda-technologie zijn. Inmiddels is de nationale interesse voor de technologie dusdanig toegenomen, dat ook waterbeheerders buiten het NNOP-verband de mogelijkheden voor toepassing bestuderen en in dit kader soms al tot besluiten komen. Ook de fundamentele ontwikkeling van de productie van bio-plastic uit korrelslib biedt verrassende mogelijkheden, die passen in de toekomstvisie van de Nederlandse watersector. Sinds enkele jaren wordt de verdere uitrol van de technologie naar het buitenland ter hand genomen. De belangstelling is groot en biedt de Nederlandse watersector grote mogelijkheden. Nederland heeft wereldwijd faam opgebouwd in de ontwikkeling van innovatieve technologieën, zoals de UASB en de Carrousel; Nereda volgt in deze traditie. Jaren geleden is met met STW, TU Delft en STOWA afgesproken dat inkomsten uit het buitenland ook naar hen zullen terugvloeien. Hiermee wordt het mogelijk het Nederlandse innovatierad draaiende te houden en nieuw fundamenteel en applicatie-onderzoek te beginnen. De Nederlandse watersector staat aan de vooravond van een nieuwe episode in haar luisterrijke bestaan. Door de handen ineen te slaan kunnen we hieraan een nieuw succesvol hoofdstuk toevoegen. Helle van der Roest (DHV) Jacques Leenen (STOWA) Gert Verwolf (Waterschap Veluwe) H 2 O /

6 Waterschap Veluwe en DHV dragen samen de risico s van Nereda 's Werelds eerste huishoudelijke Nereda-praktijkinstallatie in Epe is aanzienlijk goedkoper dan het conventioneel actief slibproces. De betrokken partijen besparen op zowel de investeringskosten als de operationele kosten door onder meer veel minder energie en chemicaliën te gebruiken. De bijzondere contractvorm, waarbij Waterschap Veluwe en DHV samen de risico s dragen, is eveneens van belang. Deze samenwerking werkte sterk kostenbesparend, betogen Douwe Jan Tilkema en Patrick Blom van Waterschap Veluwe en George Onderdelinden en Hugo van Gool van DHV. Als op 8 mei de officiële opening plaatsvindt van de Nereda-installatie in Epe, is het amper zes jaar geleden dat het Nationaal Nereda Onderzoeksprogramma (NNOP) begon. Doel daarvan was om in korte tijd door middel van een publiek-privaat samenwerkingsverband meerdere Nereda-praktijkinstallaties voor de zuivering van huishoudelijk afvalwater te realiseren en de technologie gereed te maken voor uitrol naar het buitenland. bedrijf Limburg. Waterschap Regge en Dinkel trad in een later stadium toe. Tot de oprichting van dit NNOP bestond op grond van de vinding van het zuiveringsproces met behulp van korrelslib aan de TU Delft, alleen nog op pilotschaal ervaring met het nieuwe zuiveringsconcept. Zoals wel vaker met duurzame concepten die in laboratorium en in proeffabriekjes blijken te werken, is de echte test de fase van verdere opschaling en commercialisering. Om tot een werkelijke wasdom van de gouden driehoek tussen wetenschap, overheid en bedrijfsleven te komen, zijn partijen nodig die elkaar vertrouwen en gezamenlijk risico s willen benoemen en dragen. Alleen op deze wijze In het NNOP participeren uitvinder Mark van Loosdrecht van de TU Delft, STOWA, DHV en de waterschappen Veluwe, Rijn en IJssel, Rijnland, Hollandse Delta en Waterschapskan een veelbelovend innovatief concept leiden tot een succesvol exportproduct van de BV Nederland. Unieke contractvorm Waterschap Veluwe en DHV ontwikkelden voor de eerste huishoudelijke Neredapraktijkinstallatie een unieke wijze van contractvorming. Het waterschap besloot in 2008 de Nereda-installatie te willen bouwen als vervanger van de na ruim 40 jaar afgeschreven conventionele waterzuiveringsinstallatie in Epe ( v.e. en kubieke meter per uur). Het waterschap en DHV sloten daartoe een uitgebreid contract (ontwerp en uitvoering). DHV beschikt over De ondertekening van het contract tussen Waterschap Veluwe en DHV. 6 H 2 O /

7 achtergrond Plaatsing van de leidingbrug voor de drie Nereda-reactoren in Epe. De nabehandelingsinstallatie in aanbouw. de patenten van het samen met TU Delft ontwikkelde Nereda-proces. Er waren op het moment van het tekenen van de intentieverklaring in 2008 alleen een eerste ontwerp inclusief enkele tekeningen beschikbaar. De goede resultaten van het pilotonderzoek dat sinds 2006 op Epe werd uitgevoerd, en de positieve zakelijke afweging waren de aanleiding voor Waterschap Veluwe om groen licht te geven voor dit project. Het contract omvatte naast het integrale ontwerp en de realisatie van de installatie het tijdelijk beheer en onderhoud van de installatie en de opleiding van medewerkers van het waterschap. Niet alleen procestechnologen, procesoperators en monteurs van Waterschap Veluwe maar ook de andere betrokken waterschappen werden in de gelegenheid gesteld om een uitgebreid scholingstraject te doorlopen. Risico s afdekken Een dergelijk technologisch voorhoedeproject is niet zonder risico s. Voordat het bestuur van Waterschap Veluwe een positief besluit nam, wilde men uiteraard garanties over de beheersing van de risico s zoals uit de pan rijzende bouwkosten. In dat kader zijn afspraken gemaakt over een terugvalscenario, waarbij de Nereda-zuivering kan worden omgebouwd naar een conventionele zuiveringsinstallatie. Dit terugvalscenario is H 2 O /

8 opgesteld voor als zich gaandeweg de bouw of na ingebruikname onoverkomelijke problemen met de kwaliteit van het te lozen effluent zouden voordoen. Om te voorkomen dat door het afprijzen van de risico s het projectbudget zou worden overschreden, stelde Waterschap Veluwe zich niet op als opdrachtgever in de traditionele zin van het woord maar als een volwaardige partij in het project. Het was bereid een deel van de risico s te dragen. Hoewel beide partijen door de opzet van het contract belang hadden bij het welslagen van de realisering, is een stevig robbertje onderhandeld over de afdekking van de risico s. Zo zou in het noodscenario waarbij de Neredainstallatie zou worden omgebouwd tot een conventionele installatie, niet alleen DHV voor de kosten opdraaien, maar zou ook Veluwe haar deel betalen. Het feit dat de Nereda-installatie sowieso significant goedkoper zou worden dan een conventionele actief slibinstallatie vormde hiervoor de rechtvaardiging. De burgers in het lozingsgebied van Veluwe zijn goedkoper uit, en in het slechtste geval even duur vergeleken met de situatie waarin het waterschap direct voor de standaard technologie had gekozen. Europese aanbesteding De totale geschatte projectsom bedroeg circa 20 miljoen euro aan investeringen. Hiervan was aanvankelijk circa 14 miljoen euro gereserveerd voor de kale bouwkosten. Het probleem van de Europese aanbesteding - zoals bekend noodzakelijk voor projecten groter dan vijf miljoen euro - moest nog worden opgelost. Om aan deze opgave te voldoen, is een speciale constructie ontworpen, die externe juristen toetsten op rechtmatigheid. Door eerst de uitzonderingsclausule toe te passen, die geldt voor unieke technologie (het door DHV gepatenteerde Nereda-proces) kon Waterschap Veluwe één op één een contract met DHV sluiten voor de projectrealisatie en was een standaard UAV-GC-contract mogelijk. Door het gehele bouwproject vervolgens in twaalf afzonderlijke percelen met elk een eigen bestek te verdelen, vond vervolgens op al deze onderdelen de Europese aanbesteding plaats. Het waterschap heeft hiermee als overheid de aanbestedingsplicht verlegd naar de private partij DHV. Via de Europese aanbesteding was bovendien zicht op het krijgen van scherpe marktprijzen. Door de gekozen contractvorm en de bijbehorende risicoverdeling is de kale bouwsom van 14 naar minder dan twaalf miljoen euro gedaald. Bovendien was er slechts één aanspreekpunt, namelijk de hoofdaannemer DHV. Doordat Waterschap Veluwe zijn nek uitstak, kon de commercialisering van het Neredaproces in een hoger tempo verlopen. In het NNOP-samenwerkingsverband hebben ook Rijn en IJssel en Regge & Dinkel besloten om de Nereda-technologie op respectievelijk de rwzi s Dinxperlo en Vroomshoop toe te passen en zijn er verschillende waterbeheerders buiten het NNOP die eveneens Het ontvangwerk voor de perforatieroosters. de mogelijkheden nader bekijken. Waterschap Veluwe en DHV hielden elkaar scherp door ook op de kleinere risicoposten een bonus-malus-regeling te zetten. Als in de bouw kwalitatief goede, maar goedkopere elementen konden worden aangeschaft, dan deelden beide partijen in de winst. Dat ging niet ten koste van de kwaliteit. Voor kritische elementen zijn onderhoudscontracten afgesloten voor de eerste tien jaar. Ook draaiden beide partijen op voor een eventueel verlies door tegenvallers, in een wisselende verhouding naarmate het verlies groter of kleiner was. Meevallers Waar in een normaal opschalingstraject van pilot- naar praktijkinstallatie er altijd een zeker recht op ellende is, noteerde de realisering van Nereda in Epe meevaller op meevaller. Beide partijen verdeelden een half miljoen euro door besparingen in de bouwkosten. Anderzijds is vermoedelijk mede door deze constructie nog nooit zo snel een innovatieve technologie van pilotschaal naar commerciële praktijkschaal ontwikkeld. De realisatie verliep sneller dan van te voren voor mogelijk was gehouden. Het lijkt er daarom op dat Nereda niet alleen een hoge effluentkwaliteit kan produceren dat zonder problemen kan worden geloosd op de gevoelige Dorpsbeek in Epe, maar ook lagere exploitatiekosten kent doordat minder energie en minder chemicaliën nodig zijn. Voor Waterschap Veluwe levert het project en passant een belangrijke bijdrage aan de MJA3-afspraken over klimaatdoelen. Daarmee profileert het waterschap zich als een maatschappelijk verantwoorde onderneming. Sterker nog, deze manier van werken tussen overheid en marktpartijen is een voorbeeld van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Waterschap Veluwe en DHV menen dat een dergelijke innovatieve wijze van contractvorming op basis van partnerschap en een gedegen risicobeheersing dé manier is om innovatieve watertechnologieën in Nederland van de grond te krijgen, óók in het door bezuinigingen gekenmerkte tijdsgewricht. De overheid moet niet wachten op een uitontwikkelde innovatie van een marktpartij. En de marktpartij moet niet wachten op subsidies, proefprojecten en klanten. Douwe Jan Tilkema en Patrick Blom (Waterschap Veluwe) Hugo van Gool en George Onderdelinden (DHV) zie ook pagina 33 t/m 39 en pagina 44 en H 2 O /

9 Beheer op afstand Inter Act is het bedrijf achter TeleControlNet, een op WEBscada gebaseerde SaaS-dienst. TeleControlNet biedt de volgende mogelijkheden: Beheer, bediening en bewaking van installaties en apparaten op afstand via internet. Weergave van dynamische processchermen, trends en rapporten die worden ingericht naar uw wensen. Toegang waar en wanneer u maar wilt en alsof het een lokale SCADA-interface betreft. Werken in een eigen afgeschermd domein op internet, via een beveiligde verbinding. Neemt u gerust contact met ons op voor meer informatie of een (vrijblijvende) demonstratie! Inter Act industrial automation B.V. Dijkgraafweg 16, 7336 AT Apeldoorn P.O. Box 1011, 7301 BG Apeldoorn Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) info@interact.nl TANKS SILO S AFDEKKINGEN GASOPSLAG FUNDATIE ADVIES ONTWERP UITVOERING >>>>> Professionele Monostore tanks geven Nereda alle ruimte! tanks en silo s type Gewapend betonnen tanks; monoliet gestort toepassing Drinkwater, afvalwater, slib, enz. afmeting Diameter en hoogte tot 40 m. situering Bovengronds of ingegraven; ook in grondwater bouwtijd Zeer korte bouwtijd (speciale bekisting) ervaring Al meer dan tanks gebouwd Tankbouw in beton en staal Monostore feliciteert Waterschap Veluwe met deze fantastische installatie! MONOSTORE Carlsonstraat CA Kampen t. +31 (0) i.

10 Verdienen aan waterveiligheid? Samen verdienen aan waterveiligheid luidde de titel van het congres van het Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid op 12 april in Nieuwegein. Slechts een 50-tal mensen kwam af op dit congres, dat inmiddels al - telkens in een iets andere vorm - jarenlang georganiseerd wordt. De conclusies van de vorige editie (het belang van strategische innovaties, het weghalen van bestuurlijke grenzen, rekening houden met de betaalbaarheid van plannen en het benutten van de mogelijkheden die de waterketen biedt) zijn nog steeds relevant, aldus dagvoorzitter Peter van Rooy. Chris Kuijpers (DG Ruimte en Water van het ministerie van Infrastructuur en Milieu) begon bescheiden. Volgens hem staat het waterbeleid in Nederland enigszins los van de politieke werkelijkheid. Buiten de watersector wordt alleen gesproken over de bestuurlijke drukte, verwijzend naar de telkens terugkerende discussie over het voortbestaan van de waterschappen als aparte overheidsorganisatie. Toch was Kuijpers tevreden. De inspanningen van de afgelopen decennia hebben geleid tot Ruimte voor de Rivier, de Maaswerken, plannen voor vernieuwing van de Afsluitdijk, hoogwaterbeschermingsprogramma s (het tweede is voor 80 procent gerealiseerd en het derde is in voorbereiding), een steeds betere toetsing van de waterkeringen, een nieuwe Deltacommissie met een Deltafonds (tot 2028 twaalf miljard euro) en een Deltaprogramma. Voor de laatste zwakke plek langs de kust (de Hondsbossche Zeewering bij Petten) gaat de overheid een zandige oplossing kiezen, zo maakte Chris Kuijpers in Nieuwegein bekend. Dit betekent dat voor de dijk in zee ongeveer zeven miljoen kubieke meter zand gestort zal gaan worden om de golfslag te verminderen. De asfaltdijk steekt enigszins uit en verstoort daardoor het zandtransport langs de kust. De aansluiting op de duinen verslechtert hierdoor. De aanleg van de Afsluitdijk. Een overstroming van de A2 bij s-hertogenbosch zou momenteel enorme economische schade opleveren. Volgens Chris Kuijpers zijn nieuwe veiligheidsnormen noodzakelijk. Nu wordt nog uitgegaan van de kans dat het water over een dijk slaat. Met de ruimtelijke inrichting achter de dijk en de waarde van wat daar aan gebouwen en infrastructuur staat en ligt, houdt de huidige normering nauwelijks rekening, evenals met de mogelijkheid dat de dijk zelf verzwakt kan raken. Wat volgens hem ook nodig is, is externe integratie van water. De interne integratie binnen de watersector loopt, maar samenwerking tussen de sector, de overheid, de markt en kennisinstellingen vraagt nog heel wat tijd. Meerlaagsveiligheid wordt in dit kader steeds belangrijker. Hierin speelt de ruimtelijke ordening een grotere rol. Verlaging kosten Peter Glas, voorzitter van de Unie van Waterschappen, zat duidelijk in een verdedigende rol. Hij benadrukte dat steeds minder Nederlanders herinneringen hebben aan de watersnoodramp in Het huidige gevoel van veiligheid is volgens hem daarom bedriegelijk. Kan die waterveiligheid gekoppeld worden aan ruimtelijke opgaven en nieuwe verdienmodellen? De basis vormt de toetsing van de waterkering op haar weerstand tegen overstroming of bezwijking. Maar we hebben ook te maken met de noodzaak van een kostenreductie van de hoogwaterprogramma s. De budgetten moeten we beter gaan benutten. Volgens Glas gaat het bij nieuwe verdienmogelijkheden om vergaande samenwerking (publiek-privaat) tot en met de rol van private financiering in het beheer en onderhoud. Een andere vraag is volgens de Unie-voorzitter of met de dijk ook andere maatschappelijke opgaven te dienen zijn. Omdat Nederlanders zich veilig voelen voor overstromingen, gaan steeds meer mensen in de lage delen van het land wonen. Daar wordt ook steeds meer geïnvesteerd. Het gevolg is dat een eventuele overstroming een onacceptabele schade zal aanrichten. Geschat wordt dat de ramp van 1953 nu 100 tot 200 miljard euro schade zou aanrichten. De ontwrichting 10 H 2 O /

11 verslag zou ook groter zijn dan in 1953 en de wederopbouw zal ook langer duren. Glas stelt nog steeds de betrouwbaarheid van de keringen voorop. Maar de tijd dat we konden zeggen blijf van de dijk is wat mij betreft voorbij. We willen meedenken met wat er dan nog wél kan of hoe het ook ánders kan. Omdat in de toekomst de rivierafvoeren en het getij zullen veranderen (door zeespiegelstijging en menselijke ingrepen), zal de belasting op de waterkering in het algemeen toenemen. De omvang van de dijk zal moeten meegroeien met deze ontwikkelingen. Er moet dus een zekere speelruimte voor die waterkeringen zijn. Aan de Hollandse en Zeeuwse kust is echter nu al te weinig ruimte beschikbaar. Dit geldt ook voor steden en dorpen langs de rivieren. Het kost de waterbeheerders steeds meer moeite om de primaire waterkering te vrijwaren van bebouwing. Aldus Peter Glas. Woningen langs de Westeinderplas kregen het zwaar te verduren tijdens een storm in januari Meer ruimte voor de IJssel bij Deventer (links de toekomstige situatie en rechts de huidige situatie). De waterschappen willen desondanks meedenken over multifunctionele dijken. Koppeling van veiligheid aan andere doelen betekent volgens de Unie dan wel ook meebetalen. Een euro uit het Deltafonds en een euro ergens anders vandaan levert wellicht drie of vier euro maatschappelijk rendement. De waterschappen hebben op 2 april jl. de eerste twee innovatiecontracten getekend, voor deelname in de consortia Building with Nature en Flood Control. De markt Volgens Jan Bout van de Topsector Water is het aan de markt om met geld en ideeën te komen. Veel Nederlanders in het westen van het land weten nog steeds niet dat ze onder NAP leven en werken. De kans op overstroming moet in de planologie meegenomen worden. Adaptief bouwen, paalwoningen, terpen. Zal de eigen verantwoordelijkheid voor waterveiligheid een grotere rol gaan spelen? Kunnen we ons de kans op overstroming nog wel blijven permitteren? Die vragen zijn niet nieuw, maar nu er minder geld voorhanden is en het klimaat verandert, zijn de omstandigheden wel anders dan bijvoorbeeld 20 jaar geleden." Geld verdienen? De markt wil zo weinig mogelijk normen. De markt wil geld verdienen. Bedrijven zeggen last te ondervinden van de verschillende visies van de verschillende ministeries en andere rijksdiensten. Ook het verschil tussen beleidsmensen en handhavers en uitvoerende ambtenaren speelt de markt parten. Samen met een overheid geld verdienen aan een project lijkt alleen mogelijk als alle partijen hun middelen bundelen en het eventuele risico gezamenlijk willen nemen. Tot die conclusie kwamen de meeste deelnemers aan de rondetafelgesprekken over concrete waterveiligheidsprojecten aan het einde van het congres in Nieuwegein. H 2 O /

12 achtergrond Onduidelijkheid over status legionellapreventie Even leek het er op dat er duidelijkheid zou komen in de regelgeving met betrekking tot de toepassing van alternatieve technieken voor legionellapreventie in leidingwater. Die zou er komen met de invulling van artikel 9 van de Regeling legionellapreventie in drinkwater en warm tapwater (Rlp). Tijdens het legionellacongres van ISSO/LOPL vorig jaar november hielden de ambtenaren van het ministerie van I&M en de VROM-Inspectie (nu Inspectie L&T) echter de lippen stevig op elkaar over die invulling die betrekking heeft op de volgorde van de toe te passen beheersmaatregelen. Nog geen week later lekte delen uit de voorlopige concepttekst van dat artikel uit via het RIVM. Het betreft een presentatie van de VROM-Inspectie die een paar dagen na het ISSO/ LOPL-congres plaatsvond op een bijeenkomst voor drinkwaterbedrijven. Tijdens het ISSO/LOPL-congres kwam de geruchtenstroom op gang dat er problemen zijn met de Europese regelgeving en de toepassing van koperionen in combinatie met drinkwater. Dat zou grote gevolgen hebben voor de toepassing van koper-zilverionisatie als legionellabeheersmaatregel, terwijl het College voor toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) al voor diverse systemen een toelating heeft afgegeven. Inmiddels is ook al een systeem gecertificeerd op grond van BRL K De congresgangers werden echter niet geïnformeerd over de problemen met de Europese regelgeving. Ruim een maand later maakte het ministerie van I&M in een brief bekend dat op grond van de Europese Biocidenrichtlijn en de Wet gewasbeschermingsmiddelen en biociden de werkzame stoffen koper- en zilverionen voor gebruik in drinkwater moeten zijn opgenomen in annex I van de richtlijn. Die stoffen moeten daarvoor een beoordelingsprocedure doorlopen. Voor zilverionen loopt deze procedure, voor koperionen is enige tijd geleden de beoordelingsprocedure opgestart, maar niet voltooid. Dit heeft tot gevolg dat koperionen met ingang van 1 februari 2013 niet meer toegepast zouden mogen worden als biocide in drinkwater. Na overleg tussen het ministerie van I&M, het Ctgb en een aantal leveranciers van koper-zilverionisatie is een reparatieplan opgezet met onder meer het spoedig indienen van een dossier koperionen bij een lidstaat en vervolgens een (tijdelijke) aanvraag voor toelating. Die zal dan vanaf 1 februari 2013 tot in ieder geval 2016 moeten kunnen gelden als voortzetting van de al verleende toelating. Zodra koperionen als werkzame stof in de bijlage van de Europese Biocidenrichtlijn is opgenomen, zullen de leveranciers bij het Ctgb een nieuwe toelating aanvragen, opdat de installaties ook na 2016 mogen worden geplaatst en gebruikt. Stapeling van regels Daags voor het legionellacongres afgelopen februari op de vakbeurs VSK (georganiseerd door SDU) werd de volledige tekst van concept-artikel 9 van de Regeling legionellapreventie in drinkwater en warm tapwater (Rlp) door het ministerie van I&M ter commentaar verspreid en kon worden opgenomen in één van de lezingen. Het is een nadere uitwerking van artikel 44 van het Drinkwaterbesluit, dat een aantal voorschriften bevat voor de volgorde van te nemen beheersmaatregelen. Bij het opstellen van artikel 9 is ook rekening gehouden met artikel 20 van de Drinkwaterregeling, dat een aantal voorwaarden bevat voor het gebruik van biociden in drinkwater. De criteria in concept-artikel 9 Rlp zijn op zich helder, maar de voorgeschreven procedure maakt de mogelijkheden voor het toepassen van elektrochemisch- en chemisch beheer in de praktijk er niet makkelijker op. Tijdens het congres op de VSK werd er op gewezen dat het Drinkwaterbesluit het thermisch, fysisch en fotochemisch beheer weliswaar als gelijkwaardige beheervormen ziet voor legionellapreventie in leidingwater, maar dat de voorwaarden die aan de toepassing van deze beheervormen worden gesteld, sterk uiteen lopen. De apparatuur voor fysisch en fotochemisch beheer moeten zijn gecertificeerd op grond van BRL K ; voor fotochemisch beheer moet men ook beschikken over een toelating van het Ctgb. Voorschriften op grond van het Bouwbesluit 2012 maken bovendien een onderscheid in toepassing voor nieuwbouw en bestaande bouw. Daarbij speelt ook nog een beleidsbrief van het toenmalige ministerie van VROM van oktober 2008 een rol. Die brief gaat over fysisch beheer in relatie tot thermisch beheer. Nu geen invoering artikel 9 Rlp Eind maart werd bekend dat naar aanleiding van het uitgebrachte commentaar op de concepttekst van artikel 9 Rlp het ministerie van I&M heeft besloten om de invoering ervan thans niet door te zetten. Belangrijke overweging is dat uit het commentaar duidelijk is geworden dat de tekst van het concept op gespannen voet staat met het Drinkwaterbesluit, met name de in artikel 36 opgenomen norm van 100 kve/l en de procedure beschreven in artikel 44. Met het wegvallen van deze belangrijke pijlers in het voorgestelde artikel 9 heeft volgens het ministerie de bepaling geen bestaansrecht meer. Besloten is daarom om van de in artikel 44 opgenomen mogelijkheid om nadere regels te stellen, voorlopig geen gebruik te maken. Het ministerie laat verder weten dat bij controle en toezicht de aandacht zal worden gericht op een goede uitvoering van artikel 44, eerste tot en met derde lid, van het Op het nationaal congres van TTVL over sanitaire technieken, dat op 14 juni plaatsvindt in de Flint in Amersfoort, staat de legionellapreventie in leidingwater op het programma. Voor het congres zijn Hans de Vries van de Inspectie L&T (projectleider Legionella) en Hans van Wolferen (TNO, en rapporteur van ISSO-publicatie 55.1) gevraagd om meer duidelijkheid te verschaffen. Aan bod komen verder lezingen over de riolering nu en in de toekomst en veiligheid met drinkwaterinstallaties. Drinkwaterbesluit. Daarin staat in welke situaties mag worden overgegaan op elektrochemisch dan wel chemisch beheer. Dat is voor elektrochemisch beheer het geval als blijkt dat thermisch, fysisch of fotochemisch beheer naar het schriftelijke en gemotiveerde oordeel van het bedrijf, bedoeld in artikel 37 en 38 van het Drinkwaterbesluit, redelijkerwijs niet mogelijk is. Datzelfde geldt voor chemisch beheer als blijkt dat elektrochemisch beheer redelijkerwijs niet mogelijk is. In de artikelen 37 en 38 van het Drinkwaterbesluit staat dat het bedrijf op basis van BRL 6010 gecertificeerd moet zijn. Voor de gecertificeerde adviesbedrijven is nu een belangrijke rol weggelegd. Op welke locaties elektrochemisch dan wel chemisch beheer onder voorwaarden mag worden toegepast, staat niet in artikel 44 van het Drinkwaterbesluit. Daarvoor moeten nu de betreffende toelatingen van het Ctgb worden geraadpleegd. Dat maakt het allemaal niet eenvoudig. Indien daar op basis van de ervaringen bij controle en toezicht aanleiding toe is, kan in de toekomst worden overwogen om alsnog aan artikel 9 Rlp een invulling te geven, stelt het ministerie. Filter op het tappunt Begin april circuleerde een memo van de Inspectie L&T over het gebruik van een filter op het tappunt als beheersconcept voor legionellapreventie. Naar verluidt zou het om een concepttekst gaat, maar de memo is als zodanig niet gekenmerkt. De memo is geschreven omdat leveranciers van fysische technieken en adviseurs voor prioritaire instellingen in de praktijk onduidelijkheid ervaren over het gebruik van Point of Use (POU)-systemen. In de memo wijst de Inspectie L&T erop dat bij het ontbreken van 12 H 2 O /

13 een beheersconcept van de fysische techniek voor POU de beheersbaarheid in de leidingwaterinstallatie van Legionella onvoldoende is. Volgens de Inspectie L&T is de kans groot dat de leidingwaterinstallatie niet wordt gereinigd. BRL K schrijft reiniging alleen voor voor de nageschakelde installatie. Daarvan is bij POU-systemen geen sprake. Het gevaar dat hierbij optreedt, is dat groei van Legionella in de leidingwaterinstallatie niet wordt geremd en zelfs kan toenemen. De Inspectie L&T gaat er vanuit dat de beheersbaarheid dan onvoldoende is. Het apparaat is niet voorzien van een alarmfunctie op de werking. Bij het opstellen van de BRL is daarmee geen rekening gehouden. Deze BRL is opgesteld toen de wet er nog niet was. De Inspectie L&T adviseert daarom de BRL aan te passen op het voorgestelde gebruik van POU-systemen. De Inspectie L&T laat weten dat bij controles van collectieve installaties handhavend wordt opgetreden als een apparaat niet is voorzien van een certificaat op basis van BRL K Een POU-systeem in de vorm van een filter op een aerosolvormend tappunt wordt als tijdelijke maatregel geaccepteerd gedurende de periode totdat met beheersmaatregelen is aangetoond dat een besmetting in de installatie is opgeheven. actualiteit Pharmafiltersysteem officieel in gebruik genomen Kroonprins Willem-Alexander heeft op 11 april het Pharmafilter officieel in gebruik genomen. Dat gebeurde in het Reinier de Graaf Gasthuis in Delft. Het Pharmafilter zorgt voor afvalverwerking én afvalwaterzuivering. Het systeem vermindert de hoeveelheid medicijnresten in het afvalwater tot beneden de detectieliemiet. Het Pharmafilter vermaalt het ziekenhuisafval en voert het af naar de riolering. Zowel het afval als het afvalwater worden op het terrein verwerkt en gezuiverd van medicijnen en andere gevaarlijke stoffen. De vermalers staan op de plaats van de traditionele bedpanspoelers en op plaatsen waar afval ontstaat. Op de verpleegafdelingen is de metalen bedpan vervangen door biologisch afbreekbare po s, gemaakt van aardappelschillen. De gebruikte bedpannen worden vermalen. Daarnaast verwerkt de vermaler vrijwel alle afval en spoelt die door de bestaande riolering. Het afval bevat specifiek ziekenhuisafval (naaldenbekers, naalden, gebruikte bloedproducten, gebruikt verbandgaas, etc.) en etensresten, verpakkingen etc. Op het ziekenhuisterrein staat een installatie die het vaste afval vergist en ontsmet, waarbij biogas wordt geproduceerd. Alle afvalwater wordt gezuiverd en ontdaan van medicinale reststoffen. Behalve schoon afvalwater levert Pharmafilter het Reinier de Graaf ook besparingen en milieuvoordelen op: liter warm water minder per jaar, geen heffing voor het afvalwater, een halvering van de afvalkosten en geen liftbewegingen meer evenals vrachtwagentransport van drie containers per week. Het systeem zorgt er bovendien voor dat verpleegkundigen minder contact hebben met potentieel besmette voorwerpen op de verpleegafdeling en hygiënischer en sneller kunnen werken. Kroonprins Willem-Alexander neemt het Pharmafilter officieel in gebruik (foto: Frank van der Burg). Nog veel vragen te beantwoorden De vragen over legionellapreventie in leidingwaterinstallaties zijn nog talrijk. De ontwikkelingen in de afgelopen maanden heeft dat aantal verder doen stijgen. Even was er de hoop dat met de nieuwe wet- en regelgeving voor drinkwater het allemaal wat eenvoudiger zou worden. Maar het pakket van voorschriften en regels voor legionellapreventie is helaas te complex geworden. Door het verwijzen naar verschillende (wets) artikelen en documenten die vervolgens weer naar andere (wets)artikelen en documenten verwijzen, is het voor de mensen in de praktijk op de huidige manier de wet- en regelgeving nagenoeg niet meer te volgen. Er moeten diverse verbanden tussen verschillende (wets)artikelen en documenten gelegd worden. Tijdens de congressen van ISSO/LOPL en VSK zijn ook vragen gesteld over het clusteren van leidingdelen en componenten in de risicoanalyse. Over de mogelijkheden hiervoor in relatie tot de voorschriften in de Rlp worden door het LOPL en ISSO voorstellen uitgewerkt die, na overleg met de Inspectie L&T en de certificatie-instellingen (die geaccrediteerd zijn voor BRL 6010), worden opgenomen in de herziene ISSO-publicatie 55.1, waaraan wordt gewerkt. Will Scheffer H 2 O /

14 Evilim ziet markt voor industriewater weer groeien Evilim Industriewater in Echt levert waterdiensten aan de industrie in Limburg en omgeving. Voor de productie van proceswater, de zuivering van afvalwater en het hergebruik van effluent bouwt (en onderhoudt) het bedrijf, dochter van drinkwaterbedrijf WML en Evides Industriewater, installaties op maat bij waterverbruikende bedrijven. Met succes. Klanten blijven en de markt trekt - tegen de stroom in - zelfs weer wat aan. Joep Geurts vertrekt per 1 mei als manager operations, Cock Mudde vervangt hem. ontzorgen de klant, weet Cock Mudde inmiddels. Wij Vaak hebben bedrijven wel budget voor productiemiddelen maar niet voor een nieuwe afvalwaterzuivering. In plaats van de oude nog een beetje krakend in bedrijf te houden, kunnen wij de investering overnemen, de installatie bouwen en eventueel onderhouden. We berekenen daarvoor een prijs per vervuilingseenheid of, in het geval van proceswater, per kubieke meter. Het voordeel voor de klant is dat de installatie niet meer op zijn productie- maar op zijn exploitatiebudget drukt. Je zou zeggen dat het vooral in deze tijd van economische crisis, waardoor bedrijven voorzichtiger zijn, veiliger is voor bedrijven om waterdiensten te huren. De klant zelf is onze grootste concurrent, omdat die continu - crisis of niet - de afweging maakt tussen zelf doen en uitbesteden. Kopen en zelf beheren is op den duur goedkoper, maar als een bedrijf financieel geen ruimte heeft een installatie te bouwen en beheren is dat gunstig voor ons, voegt Joep Geurts toe. Eind jaren 90 is door de toenmalige e-water Group het clusterproject Maastricht opgetuigd, gedeeltelijk met Europese subsidie. Geurts: De directie van WML zag industriewater als een potentiële tak van sport die zou kunnen bijdragen aan de continuering van de omzet. De e-water Group ging in 2002 samenwerken met papierfabrikant Sappi Maastricht en Ciba. Op een gegeven moment was de vraag of WML nieuwe investeringen moest doen of moest gaan samenwerken met een partij die ervaring had met grootschalige projecten. Dat is Evides Industriewater geworden. In 2009 is uit de e-water Group Evilim Industriewater ontstaan. Nu optimaliseren we die samenwerking. De gaande en komende man bij Evilim: links Joep Geurts, rechts Cock Mudde. Mudde: Uitbesteden tot het beter gaat is een sterk punt, maar garandeert niet dat we projecten binnenhalen. Aan de andere kant zijn er alweer een paar aardige vooruitzichten. De markt trekt wat aan, bedrijven breiden uit en hebben meer industriewater of afvalwaterzuiveringscapaciteit nodig. Het is volgens Geurts een kwestie van de markt enthousiast benaderen en de promotie verbeteren. Er is in Limburg een duidelijke markt. Qua aantallen bedrijven is in deze regio voldoende potentie om groei mogelijk te maken. Het gaat erom dat de klant weet dat Evilim er is op het moment dat hij of zij ons nodig heeft. Als een bedrijf eenmaal binnenboord is, blijf het meestal. De meeste contracten zijn inmiddels weer met tien jaar verlengd. Eigenwijs Evilim onderscheidt zich van andere aanbieders doordat het, evenals de moederbedrijven WML en Evides Industriewater, naar eigen zeggen een eigenwijze benadering heeft, de niches opzoekt en het maatwerk levert dat grotere concurrenten niet kunnen bieden. Naast de Albert Heijn moet er ook een delicatessenzaak zijn, zegt Geurts. Wanneer je in deze regio commerciële industriewaterprojecten in de markt wilt zetten, moet je dat kleinschalig, op de MKB-manier doen. Met korte lijnen en weinig 14 H 2 O /

15 achtergrond overhead. Dat is onze sterkte. We hebben hier, behalve Chemelot, geen grote industrie, zoals in Zuidwest-Nederland waar Evides actief is. De markt is hier compleet anders. De klant kan meepraten, maar moet er op kunnen vertrouwen dat hij op tijd het water krijgt in de kwaliteit die hij verlangt. Als er een probleem is, zetten we een tankwagen in, de klant merkt het niet eens, aldus Geurts, die benadrukt dat in de contracten geen boeteclausules zijn opgenomen. Natuurlijk zijn er afspraken gemaakt over de tijd waarbinnen de storingsdienst aanwezig moet zijn. Als de demiwaterinstallatie uitvalt, zorgen we voor de tijdelijke levering van een ander soort water, bijvoorbeeld drinkwater, afhankelijk van het soort toepassing en het productieproces. Mudde wijst op het belang van het benaderen van klanten volgens hun eigen cultuur. Onze projectmanager Monique Willems komt hier vandaan. Verder huren we mensen in, ook van WML, dat eveneens onze administratie verzorgt. De accountmanager die bij bedrijven langsgaat, is ook van WML. Als een project vorm krijgt, gaan we er samen naartoe. Samen willen we als waterbedrijf uitstralen dat men voor alles wat met water te maken heeft, bij ons terecht kunt. Of het nu drinkwater is of proces- of afvalwater. Een mooi voorbeeld van industriewaterzuivering is het project dat de e-water Group jaren geleden als intermediair en uitvoerder in gang zette. Papierfabriek Sappi en pigmentfabriek Ciba (nu BASF) hadden beide een grote stroom afvalwater die ze zelf biologisch wilden zuiveren. De papierfabriek had echter te veel koolstof en te weinig nitraten in het afvalwater om dat goed te kunnen doen. Bij Ciba was het precies andersom. Wij hebben nieuwe apparatuur neergezet om die afvalstromen samen te voegen en te combineren, waardoor het afvalwater van de één dat van de ander reinigt. Maatwerk Evilim produceert diverse waterkwaliteiten op basis van design, build, finance, operate- (DBFO)-contracten met behulp van bewezen Joep Geurts komt uit de energiesector en heeft industriële gasinstallaties in de regio Eindhoven geïnspecteerd. Na een studie bedrijfskunde werd hij binnen hetzelfde bedrijf informatie-analist, Hij ervoer dat werk op den duur als te beperkend. Na zich begin jaren 90 als projectmanager te hebben beziggehouden met de realisatie van warmtekracht-installaties, werd hij technisch accountmanager bij Nutsbedrijf Regio Eindhoven. In 2000 ben ik als projectmanager in dienst getreden van e-water Group en in 2003 na een reorganisatie directeur geworden. Ik was eindverantwoordelijke voor de e-water Group, die een 100 procent dochter werd van WML, aldus Geurts, die per 1 mei gebruik maakt van de FUR (flexibele uittredingsregeling nutsbedrijven). Vanuit de energietechniek heb ik intussen een andere kijk op water gekregen, zeker vanwege de techniek die erbij komt kijken. Ik vind water superinteressant. Cock Mudde is afgestudeerd aan de TU Delft op drinkwaterbereiding. Daarna heb ik gewerkt voor een Belgisch bedrijf dat ketels met waterbehandelingsinstallatie maakte voor de industrie en de Nederlandse markt op wilde. Vervolgens ben ik bij Norit productmanager (actieve kool in de waterbehandeling) en verkoopmanager geweest. Zeven jaar later werd ik vanwege mijn commerciële vaardigheden aangenomen bij het Amerikaanse bedrijf Reheis, dat grondstoffen maakt voor de cosmetische en farmaceutische industrie. In 2000 trok de waterwereld weer. Als projectmanager kon ik aan de slag bij Aqualink: een dochterbedrijf van Waterleiding Maatschappij Overijssel (WMO), dat zich vooral bezighield met industriewater. Parallel begon toen ook bij WML de e-water Group als specialist in de optimalisering van zakelijke waterhuishoudingen, met als uitgangspunt totaal waterbeheer voor de klanten. Nadat WMO en de waterbedrijven van Friesland en Gelderland waren opgegaan in Vitens, heb ik daar als projectmanager Vitens Industriewater onder mijn hoede gekregen. In 2009 kwam er een nieuwe directie, die besloot de industriewatertak op te heffen. Dat reorganisatieproces is nu in de eindfase beland. WML, dat zijn industriewatertak juist wilde versterken, was inmiddels gaan samenwerken met Evides Industriewater in Evilim, dat bestaande projecten van de e-water Group voortzet en zich daarnaast richt op de ontwikkeling van nieuwe industriewaterprojecten in Limburg. Toen ik hoorde dat Joep Geurts, die ik al kende uit mijn industriewaternetwerk, zou vertrekken, heb ik direct gesolliciteerd. technologie, zoals ionenwisseling en/of membraanfiltratie. Daarbij zijn de wensen van de klant leidend. Geurts: Het liefst doen we alles en ontzorgen we de klant volledig, maar een bedrijf kan er ook voor kiezen zelf bijvoorbeeld bepaalde onderhouds- en beheertaken uit te voeren. We kunnen in principe elk onderdeel van de DBFOconstructie ook separaat leveren, behalve financiering; we zijn geen bank. Kortom: maatwerk, maar met standaard oplossingen. We ontwerpen zelf geen demiwaterinstallatie, maar zetten een geijkt systeem in dat we vervolgens waar nodig aanpassen. In het kader van de ombouw, renovatie en uitbreiding van de Clauscentrale leverde Evilim begin vorig jaar een (tijdelijke) demiwaterinstallatie om het chemische reinigingsproces voor de nieuwe ketelinstallatie en de opstart van turbines te ondersteunen. Geurts: Dat was een voorbeeld van de snelheid waarmee we kunnen reageren: niet oeverloos engineeren maar aanpakken en doen. Een andere succesfactor is volgens Geurts en Mudde het feit dat Evilim is gelieerd aan Waterleiding Maatschappij Limburg. Geurts: Dat was in het begin niet duidelijk genoeg bij de klanten. Nu beschouwen ze ons als even degelijk en betrouwbaar. Dat is een groot voordeel. Mudde: Zonder die relatie zouden we een groot aantal klanten minder hebben. Aanvankelijk had Evides Industriewater het idee dat ze in Limburg ook grote projecten zoals in Europoort konden opzetten, maar nu Joep Geurts weggaat en ik zijn taken overneem, passen ze hun beleid wellicht aan door kleinere projecten eerder te steunen en er de voordelen van te zien. Spreiding zorgt bijvoorbeeld voor minder afhankelijkheid. WML en Evides kunnen de wisseling aangrijpen om nog meer energie in Evilim te stoppen. advertentie VISION ON SUSTAINABILITY Water & Waste Water Technologies Recycling Waste to Energy Complete turnkey oplossingen Montage, opstart en after sales Ontwerp, engineering en productie Volledige proces garanties Wereldwijd meer dan 2200 referenties Nijhuis Water Technology Dinxperlo HQ - Cairo - Chicago - Hamburg - Hong Kong - Jakarta - Kendal UK - Moscow - Warsaw H 2 O /

16 DutchWaterSector Dutch WaterSector In cooperation with: For an overview of the Dutch water sector, see pages 4-28 For business partners, see pages For and index of addresses, see pages A Nijgh Periodieken BV publication, also publisher of H2O :42:53

17 achtergrond De stand van zaken rond het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium Het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium (NHI), het landsdekkende grond- en oppervlaktewatermodel van Nederland dat wordt ingezet voor zowel landelijke beleidsstudies als operationele toepassingen in droge perioden, is afgelopen jaar aangepast en verbeterd 1). Tot eind dit jaar ligt de nadruk daarbij op de landelijke schaal. Daarna moet het NHI uitgroeien naar een systeem dat men ook kan gebruiken voor de onderbouwing van grote besluiten in de regio. In feite moet het NHI het 'condensatiepunt' worden voor de hydrologische kennis in Nederland. Het moet zorg dragen voor een landelijke consistentie bij landelijke en regionale analyses. In het NHI participeren momenteel de waterschappen, de drinkwaterbedrijven en het Rijk. De provincies haken zeer waarschijnlijk binnenkort aan. Vorig jaar zijn veel verbeteringen doorgevoerd, waaronder expliciete modellering van zoute wellen, in sommige regio s een grotere dynamiek van de freatische grondwaterstanden, een verdere differentiatie in bodemtypen en een verbetering van de verdeelsleutels die de districten aan het landelijke waterverdelingsnetwerk koppelen. Afb. 1: Boven een voorbeeld van een beter rekenresultaat met NHI 2.2 in vergelijking tot NHI 2.0: de wateraanvoer naar het Twentekanaal bij Eefde. Onder het knooppunt Eefde in het Distributiemodelnetwerk. Tijdens de beoordeling afgelopen najaar bleken de berekende aan- en afvoer van water bij de hoofd- en nevenkranen in het hoofdwatersysteem aan de landelijke gestelde criteria voor het oppervlaktewater te voldoen; de simulatie van de regionale af- en aanvoeren moet echter nog verder worden verbeterd. De dynamiek van de freatische grondwaterstanden voldoet aan de landelijk gestelde criteria, maar verdient nog regionale aanscherping. De stijghoogten van het diepe grondwater voldoen voor de ondiepe lagen aan de landelijke, als ruim beoordeelde, criteria. De zoutbelasting vanuit de ondergrond is significant verbeterd, maar wordt nog niet goed genoeg berekend. Nationaal Hydrologisch Instrumentarium Het NHI bestaat uit een aantal aan elkaar gekoppelde modellen die als ruimtelijk in elkaar geneste systemen kunnen worden beschouwd. Het model voor de onverzadigde zone (MetaSWAP) beschrijft de relatie tussen het landoppervlak en de atmosfeer (denk aan neerslag en verdamping) en genereert de watervraag van het land in de vorm van beregening. Als veel water verdampt, onttrekt deze zone water aan het grondwater in de verzadigde zone via capillaire opstijging. Als het lang en hard regent, zakt het water door deze zone naar het grondwater. Met MODFLOW worden grondwaterstanden, inzijging en kwel berekend. De verzadigde en onverzadigde grondwaterzone wisselen water uit met de sloten en beken van het regionale oppervlaktewatersysteem, die zijn gemodelleerd met MOZART. De regionale wateren wisselen H 2 O /

18 vervolgens weer water uit met het hoofdwatersysteem en belangrijke regionale wateren. Deze uitwisseling wordt nu nog gemodelleerd met het Distributiemodel en medio dit jaar uitgebreid met een model gebaseerd op SOBEK. Met het Distrubitiemodel wordt de waterverdeling berekend in het landelijke netwerk, dat daartoe is geschematiseerd in een netwerk van knopen en takken (zie afbeelding 1). Gerealiseerde verbeteringen in 2010 en ),3) Oppervlaktewater In diverse regio s is geconstateerd dat de waterverdeling op knooppunten in het landelijke netwerk van het Distributiemodel niet correct is geschematiseerd. Daarom zijn de aan- en afvoeren op belangrijke locaties in het oppervlaktewatersysteem verbeterd. Het district Friesland is opgedeeld in een aantal kleinere districten op basis van informatie van het waterschap. Ter verbetering van de zoute kwelverdeling zijn de districten voor enkele diepe droogmakerijen in West- Nederland opgedeeld. Voor de Maas is het waterverdelingsnetwerk uitgebreid van Sint Pieter tot Monsin in België, stroomopwaarts van de aftakking van het Maas-Albertkanaal. Dit sluit beter aan bij de scenario s voor klimaatstudies, die doorgaans voor Monsin worden gegenereerd en niet voor Sint Pieter. Bij de schematisatie van wateraanvoergebieden werd in MOZART een onderscheid gemaakt in drie soorten gebieden: peilbeheerst, vrij afwaterend en vrij afwaterend met wateraanvoer. Bij regionale analyses bleek dat diverse gebieden in de praktijk niet fungeren als vrij afwaterend gebied met wateraanvoer, maar als peilbeheerst gebied: het peil wordt volledig met stuwen geregeld. Daarom zijn deze gebieden nu ook als peilbeheerste gebieden geschematiseerd. Dit levert in de nieuwe versie betere resultaten op in vergelijking met de metingen. Grondwater In NHI 2.2 is de ruimtelijke resolutie van de hoeveelheden neerslag en verdamping vergroot: van de 33 KNMI-hoofdstations (in NHI 2.0) naar gridcellen van één bij één kilometer, waarbij deze hoeveelheden door het KNMI zijn geïnterpoleerd op basis van de combinatie van gegevens van de KNMIstations en het vrijwilligersnetwerk (samen ongeveer 300 stations). Voor de modellering van zoutfluxen en zoute kwel zijn in 2011 drie stappen in gang gezet. Als eerste stap zijn in de modelconcepten de zoute wellen (in diepe droogmakerijen) expliciet gemodelleerd. Dit levert in de berekeningen door het jaar heen een constante zoutvracht op en in de zomer, bij weinig neerslag, een relatief hoge zoutconcentratie. Dit beeld komt beter overeen met de werkelijkheid dan de oude modelconcepten waarbij de zoutvracht (zoute kwel) in het oppervlaktewater werd berekend als gemiddelde over (te) grote gebieden. Als tweede stap wordt de zoutconcentratie in de ondergrond, die in de berekening aan de verticale waterflux wordt toegekend, beter berekend; zowel de metingen zelf als de rekenmethode voor het interpoleren van zoutgehaltes naar de locaties van de fluxen zijn verbeterd door het gebruik van regionale modeldata. De derde stap is de bovengenoemde fijnere schematisatie van het oppervlaktewater in MOZART, waardoor rekenresultaten beter met metingen vergeleken kunnen worden. Hoe goed presteert het NHI nu? NHI 2.2 is beoordeeld (getoetst) door rekenresultaten met metingen te vergelijken, aan de hand van criteria voor acceptabele verschillen tussen metingen en rekenresultaten 4). Op basis van deze beoordeling zijn mogelijke verbeteringen gedefinieerd. Aan- en afvoer hoofdwatersysteem voldoen NHI 2.2 voldoet aan de gestelde criteria voor de hoofd- en nevenkranen in het hoofdwatersysteem. Daarbij zijn enkele kanttekeningen gemaakt over de grote inlaten van het hoofdwatersysteem naar regionale systemen. De simulatie van de regionale af- en aanvoeren moet echter nog verder worden verbeterd. De peilen die NHI 2.2 berekent voor IJsselmeer, Markermeer en randmeren zijn voor 2003 plausibel; de peilverschillen tussen metingen en berekeningen zijn gering. Schematisatie voor zout nog te grof De zoutbelasting vanuit het diepe grondwater bepaalt de doorspoelbehoefte van het oppervlaktewater en de zoutschade voor de landbouw. De ruimtelijke resolutie van de NHI-resultaten is op dit moment nog onvoldoende om hiervan een goede inschatting te kunnen maken. Een goede vergelijking met metingen in het oppervlaktewater kan nog niet worden gemaakt door tekortkomingen in zowel de beschikbare metingen als het niet goed aansluiten van de meetpunten op de de knooppunten van het landelijke distributiemodel. Hoewel NHI 2.2. door de verbeterde modellering van zoute wellen en aparte districten voor de diepe droogmakerijen is verbeterd ten opzichte van vorige versies, worden regionale zoutverschillen nog te veel uitgemiddeld binnen de MOZARTdistricten. Geen directe aanleiding aanpassingen verdamping en beregening Het rekenresultaat voor de verdamping is beoordeeld door deze te vergelijken met metingen van drie verschillende methoden: metingen op specifieke locaties, waterbalansen van deelstroomgebieden, en satellietwaarnemingen. De resultaten van NHI 2.2 voldoen voor twee van de drie meetmethoden aan de gestelde criteria voor de verdamping en voor de derde net niet. Er is (nu) geen directe aanleiding om de verdampingsberekening in het NHI landsdekkend te verbeteren. Er is daarmee nog niet aangetoond dat het model nu voldoende gedifferentieerd droogtestress berekent. De NHI-rekenresultaten voor de beregening voldoen, dankzij de goede samenwerking met regionale overheden, ruim aan de criteria die zijn gesteld ten aanzien van de schattingen voor Noord-Brabant (2003 en 2006) en Flevoland (2006). Meer ruimtelijke variatie bodemeigenschappen noodzakelijk Hoewel de berekende verdamping voor het landelijke beeld aan de criteria voldoet, worden de resultaten voor een aantal regio s door regionale waterbeheerders niet herkend. De berekende verdamping voor kleibodems (te groot) en zandbodems (te klein) verschillen te weinig van elkaar. Deze foute inschatting werkt door in de berekende wateraanvoer in (droge) zomers. Daarom is, in overleg met de regionale waterbeheerders, de ruimtelijke variatie in bodemeigenschappen al iets aangepast. De huidige set van 21 bodemtypen binnen NHI blijkt te beperkt om de ruimtelijke variatie in verdamping goed te kunnen beschrijven. Daarom zal dit jaar het aantal bodemtypen worden uitgebreid. Grondwaterdynamiek moet beter Uit de beoordeling blijkt dat de resultaten van NHI 2.2 voor het landelijke beeld aan de gestelde criteria voor de gemiddelde hoogste (GHG) en laagste (GLG) grondwaterstand voldoen (zie afbeelding 2 als voorbeeld). De waardes voor GHG en GLG geven de grondwaterspiegel weer, de bovengrens van het verzadigde (freatische) grondwater. De dynamiek van de freatische grondwaterstanden (het langjarige verschil tussen de waarden voor GHG en GLG) voldoet aan de landelijk gestelde criteria, maar voldoet niet in diverse, voor de zoetwaterverdeling relevante, regio s. Dit jaar volgt de beoordeling van het NHI aan de hand van strengere criteria dan die van Naar verwachting zal NHI 2.2 hier niet aan voldoen en is verdere verbetering van de modellering van freatische grondwaterstanden nodig. Zo zorgen kleischeuren er voor dat water snel vanuit de onverzadigde naar de verzadigde zone kan doorstromen. In het NHI wordt het effect van deze scheuren nog niet in de modelberekening meegenomen. Het resultaat is dat voor de wortelzone gerekend wordt met water dat feitelijk al naar een diepere laag is weggezakt. Daarmee wordt het vochttekort en dus de watervraag onderschat. Daarnaast kan de dynamiek van het freatische grondwater worden verbeterd door rekening te houden met hysterese. Dit houdt in dat bodems minder vocht vasthouden als een bodem snel nat wordt gemaakt dan wanneer dit geleidelijk gebeurt. Het NHI berekent ook de stijghoogten in zes diepere watervoerende pakketten; deze voldoen voor de bovenste lagen aan de gestelde landelijke, als ruim beoordeelde, criteria. Voor de diepste twee lagen voldoet het NHI nog niet. Er moet meer rekening gehouden worden met het effect van dichtheidsvariatie door zout bij de vergelijking van meting en berekening en verbeteringen in de diepe onttrekkingen. 18 H 2 O /

19 achtergrond Afb. 2: De landelijke beoordeling van het NHI-rekenresultaat voor de gemiddelde laagste grondwaterstand: het aantal peilbuizen met metingen per gemodelleerd gebied (links) en het percentage van de NHI-rekenresultaten waarvoor het verschil met de metingen acceptabel is (aan de criteria voldoet) (rechts). Verbeteringen in 2012 De verbeteringen aan het NHI die binnenkort in versie 3.0 zullen worden doorgevoerd, richten zich op de verbetering van de modellering van de hydrologie, het aantoonbaar voldoen aan aangescherpte criteria, het organiseren van het beheer en onderhoud van het instrumentarium én het versterken van de coördinatie tussen betrokkenen. De verbeteringen van de modellering van de hydrologie moeten leiden tot een hydrologisch adequaat model. Adequaat betekent dat de dynamiek van de grondwaterstanden zo goed wordt berekend dat de watervraag bij normale en droge omstandigheden kan worden bepaald. Het betekent ook dat de zoutconcentratie voldoende betrouwbaar wordt berekend om vast te stellen hoeveel water nodig is voor doorspoeling met het oog op de zoutschade van de landbouw. Het NHI moet landsdekkend aantoonbaar voldoen aan criteria die her en der zullen worden gedifferentieerd (vast te stellen binnen het Deltaprogramma), zodat regionale partijen vertrouwen hebben in de uitkomsten voor landelijke zoetwaterstudies. Het integrale modelinstrumentarium zal dit jaar samen met de regio worden gekalibreerd op specifieke punten en vervolgens worden getoetst aan criteria die worden vastgesteld in het kader van het Deltamodel. De resultaten hiervan zullen worden gerapporteerd. Deze rapportage zal na 2012 jaarlijks worden geactualiseerd. NHI zal in 2013 en daarna worden gebruikt voor de besluitvorming in het Deltaprogramma en daarvoor verder worden verbeterd. Door de inzet van SOBEK in NHI 3.0 kan een koppeling met waterkwaliteit (temperatuur, zout) worden gemaakt en zullen de effecten op maatschappelijke belangen, zoals de vaardiepte voor de scheepvaart, beter kunnen worden bepaald. NHI als open instrumentarium voor heel Nederland Behalve de bovengeschetste ontwikkeling wordt NHI ook omgebouwd tot een open en transparant instrumentarium. Iedere hydroloog kan dan de invoer en uitvoer opvragen en bekijken via internet. De procedures voor databewerking en berekeningen zullen ondersteund worden door een open versiebeheersysteem. Dit zal in de loop van 2012 grotendeels worden opgeleverd. Wim de Lange, Jacco Hoogewoud, Geert Prinsen en Jarno Verkaik (Deltares) Ab Veldhuizen (Alterra) NOTEN 1) Delsman J. en G. Prinsen (2008). Oppervlaktewater in het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium. Stromingen nr. 4, pag Nederlandse Hydrologische Vereniging. 2) Hoogewoud J. et al. (2011). NHI-toetsing. Ontwikkeling en toepassing van methode voor toetsing van NHI 2.1, inclusief vergelijking met NHI ) Hoogewoud J. et al. (2011). NHI 2.2. Beschrijving van de veranderingen en toetsing in NHI ) Hoogewoud J. et al. (2011). NHI 2.2-toetsing. Toepassing van de toetsingsmethodiek op NHI 2.2, inclusief vergelijking met NHI 2.1. H 2 O /

20 Viewer Rijkswaterstaat presenteert rekenresultaten NHI De viewer waterverdeling is een toepassing op internet van Rijkswaterstaat voor de ontsluiting en analyse van modelresultaten van het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium (NHI). Rijkswaterstaat krijgt met de viewer inzicht in de samenhang van de watersysteemdelen in het geheel, waardoor ook het beleid en maatregelen een betere samenhang krijgen. Rijkswaterstaat gaat de viewer gebruiken bij het beantwoorden en onderbouwen van vragen voor beleid en beheer voor toekomstig waterbeheer. De analyses leveren ook informatie op voor de verbetering van het NHI. Voor regionale waterbeheerders is het belangrijk om op de hoogte te zijn van dit instrument, omdat hiermee vragen sneller en duidelijk beantwoord kunnen worden. De stuw bij Driel, belangrijk voor de waterverdeling in Nederland. In de laatste 20 jaar hebben verschillende gebeurtenissen geleid tot de wens tot een beter inzicht in het watersysteem in Nederland. Zo was er de wateroverlast rond de grote rivieren van 1995 en de droge zomers van 2003 en Daarbovenop komt de onzekerheid over klimaatverandering. Rijkswaterstaat wil weten wat het kan verwachten van het watersysteem in de komende 100 jaar. In 2005 is besloten tot een bundeling van kennis in het Nationaal Hydrologisch Instrumentarium (NHI), een gezamenlijk initiatief van Alterra, Deltares, Planbureau voor de Leefomgeving, Rijkswaterstaat en STOWA, waarbij later ook de waterleidingbedrijven zich aansloten. Eén van de doelstellingen van het NHI is toegankelijkheid; het model moet open, reproduceerbaar en inzichtelijk zijn. De resultaten van NHI waren tot nu toe echter moeilijk toegankelijk voor Rijkswaterstaat. Hierdoor was het lastig om modelresultaten en de achterliggende gegevens gericht te controleren en verbeteren. Bovendien bleven de toepassingsmogelijkheden binnen Rijkswaterstaat relatief onbekend en onbenut voor het beantwoorden en onderbouwen van vragen uit de regio, onderzoeks- en beleidsvragen. Daarom ontwikkelde Rijkswaterstaat de viewer, samen met Deltares en Nelen & Schuurmans. Met de viewer waterverdeling is het mogelijk regionaal in te zoomen. Hiermee kan Rijkswaterstaat haar vragen over de (toekomstige) werking van het watersysteem beter beantwoorden en onderbouwen en tegelijk de NHI-modelresultaten controleren, waardoor het instrumentarium weer verbeterd kan worden. Rijkswaterstaat krijgt ook inzicht in de samenhang van de watersysteemdelen in het geheel, waardoor het beleid en maatregelen een betere samenhang krijgen en gemakkelijker samenwerking kan worden gezocht. De viewer is vooral gericht op resultaten in het hoofdwatersysteem en uitwisseling met regionale watersystemen bij huidig beleid en beheer in zowel de huidige situatie als bij toekomstige klimaatscenario s. 20 H 2 O /