Beheer verontreiniging is mogelijk

Transcriptie

1 13 Inhoudsopgave Nieuwsbrief Actief Bodembeheer de Kempen Nummer 13, december 2008 De aanpak van zinkassenwegen 2 Triade-onderzoek Dommeldal Hoge eisen aan grondverwerking Het gaat altijd over de portemonnee Sanering tuinen Neer in 2009 Schoonmaak zandvang Achelse kluis Derde meerjarenprogramma in ontwikkeling Beheer verontreiniging is mogelijk De natuur in het Dommeldal is prachtig. Grote delen van dit gebied zijn aangewezen als Ecologische Hoofdstructuur (EHS). De oevers van de beek ten zuiden van Valkenswaard zijn echter sterk verontreinigd met zware metalen. Onzekerheden over de ecologische effecten van deze verontreiniging belemmeren een vlot verloop van de grondtransacties die nodig zijn voor de EHS. Triade-onderzoek moet uitkomst bieden. Personeelswisselingen In een Triade-onderzoek worden 8 zowel de chemische en toxicologische als de ecologische effecten van een bodemverontreiniging onderzocht. ABdK vroeg onderzoeksbureau Grontmij/AquaSense om via zo n uitgebreid onderzoek de mate van veront reiniging en de ecologische risico s in de natuurgebieden langs de Dommel onder Valkenswaard vast te stellen en advies te geven over mogelijke beheermaatregelen. Risicoprofiel Uit de Triade blijkt dat het gehalte aan zink, cadmium en arseen in de bodem langs de beek onder Valkenswaard hier en daar te hoog is. Ook in flora en fauna worden verhoogde gehalten aan zware metalen aangetroffen. Van de zware metalen is cadmium het meest schadelijk voor mens en dier. Het stapelt zich op in de nieren. In de Triade rekenden de onderzoekers door in hoeverre cadmium accumuleert in zinkassen moestuinen waterbodems grondwater landbouwgronden natuurgebieden grondstromen Dommeldal, prachtige natuur maar wel verontreinigd Vervolg op pagina 2 1

2 natuurgebieden Fauna heeft kans op cadmiumvergiftiging Triade-onderzoek naar effecten bodemverontreiniging: Chemische analyses: indirect inzicht in de (potentiële) risico s Biologische analyses: directe waarneming van actuele risico's Veldmetingen naar ecologische effecten: vaststellen van omvang en samenstelling van populaties wormen, kevers en andere bodemorganismen Bioassays (metingen van het effect van stoffen op organismen): actuele toxiciteit vervolg van pagina 1 verschillende voedselketens: bodemvegetatie-woelmuis-steenuil, bodem-wormspitsmuis-steenuil en bodem-gewas-koe. De opstapeling is het grootst bij dieren die veel regenwormen eten zoals vogels en dassen, maar ook in runderen stapelt cadmium zich op. De doorvergiftiging blijkt met cadmium niet in het gehele Dommeldal even groot te zijn. De verontreiniging is zeer heterogeen en er zijn verschillen in opname van cadmium binnen en tussen de verschillende natuurtypen. Wat te doen? Het Dommeldal is en blijft een mooi natuurgebied. Voor de fauna bestaat er echter een risico van cadmiumvergiftiging. Dit speelt vooral in voedselketens waarin de regenworm een belangrijke plaats inneemt. Om dit te doorbreken kan wellicht op sterk verontreinigde plekken het natuurtype worden aangepast. In moeras bijvoorbeeld leven geen regenwormen. Een andere keuze kan zijn om delen van het gebied te laten verruigen waardoor bijvoorbeeld (roof-) vogels en grazers minder snel voedsel vinden. Een volgende optie is het verlagen van de zuurgraad van de bodem, bijvoorbeeld door het bevorderen van kwel. Gewassen nemen bij een hogere ph minder cadmium op. Daarnaast is het regelmatig maaien en afvoeren van begroeiing een mogelijkheid. Waar maaien niet mogelijk is, kunnen runderen worden ingezet voor begrazing. Ze mogen echter niet langdurig op de verontreinigde bodem grazen en hun orgaanvleesmag na de slacht niet in de voedselketen terechtkomen. In het Triade-onderzoek is duidelijk geworden dat mogelijke ecologische risico s van de bodemverontreiniging in de natuurgebieden langs de Dommel ten zuiden van Valkenswaard met gericht natuurbeheer kunnen worden beperkt. De Provincie Noord-Brabant kan de uitkomsten gebruiken bij de verdere besluitvorming en realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur. zinkassen Een groot en duur karwei De aanpak van zinkassenwegen In de eerste helft van 2008 heeft ABdK een pilot uitgevoerd met een nieuwe technologie om zinkassenwegen in de regio te onderzoeken. Uitgangspunt is een lijst van verdachte wegen op basis van een enquête uit 1987 onder 47 gemeenten in Brabant en Limburg. Toentertijd werd 833 kilometer verdachte weg aangemeld. Van de lijst uit 1987 is 158 kilometer open zinkassenweg (zinkassen bloot aan het oppervlak), 492 kilometer afgedekte zinkassenweg (zinkassen later afgedekt met asfalt, klinkers, puin of grind) en 183 kilometer voormalige zinkassenweg (waar vroeger zinkassen lagen). Het saneren van zinkassenwegen is kostbaar en varieert per soort weg. Zo is de sanering van een afgedekte zinkassenweg veel duurder dan de sanering van een open zinkassenweg, Onderzoek van een afgedekte zinkassenweg 32

3 zinkassen omdat hier ook het afdekkende materiaal moet worden verwijderd. De sanering van een zinkassenweg kost al snel enkele tonnen euro s per kilometer. Om een idee te krijgen van de bedragen die gemoeid zijn met het saneren van de zinkassenwegen in het projectgebied, onderzoekt ABdK de verdachte (open en afgedekte) zinkassenwegen. Verificatie van oude wegeninventarisatie In de pilot zijn alle verdachte wegen in de gemeenten Reusel-De Mierden, Eindhoven, Nuenen, Someren, Asten, Cranendonck en Horst aan de Maas geverifieerd. Dat betrof 193 kilometer uit de inventarisatie van 1987 plus circa 20% die de gemeenten later aanmeldden. Voor de verificatie is gebruik gemaakt van radioactiviteitmeting in combinatie met grondradar. Zo kan ter plekke worden gemeten of en hoeveel zware metalen er aanwezig zijn. Tot nu toe valt het aantal kilometers (zinkassen)weg dat voor sanering in aanmerking komt mee ten opzichte van de opgave uit Extrapolatie van de gegevens naar het hele projectgebied levert circa 260 kilometer te saneren zinkassenwegen op: 60 kilometer open en 200 kilometer afgedekt. De komende periode staaft ABdK deze vooraanname door ook in de andere gemeenten van het projectgebied de aangemelde wegen door te meten. In de pilot is al wel duidelijk geworden, dat in gemeenten die dicht bij een (voormalige) zinkfabriek liggen beduidend meer zinkassen in wegen zijn gebruikt dan in gemeenten die verder weg liggen. Inventarisatie relevante zinkassenwegen (vooraanname n.a.v. pilot) open zinkassenwegen in km. afgedekte zinkassenwegen in km. Totaal km Voor het verschil in het aantal kilometers zinkassenwegen tussen de lijst van 1987 en de verificatie van 2008 zijn redenen. Ten eerste zijn er wegwerkzaamheden geweest. Daarbij zijn zinkassen afgevoerd, vermengd met andere materialen en/of afgedekt met andere verhardingssoorten zoals asfalt of klinkers. Ten tweede is de inventarisatie uit 1987 gebaseerd op een schriftelijke enquête en is die uit 2008 gebaseerd op het daadwerkelijk doormeten van de wegen. Bestuurders moeten prioriteiten stellen De hamvraag die straks overblijft is: welke wegen pakken we aan? De kosten zijn hoog; de risico s voor mens en milieu variabel. Zo geven open assenwegen beduidend hogere risico s dan afgedekte zinkassenwegen. Sommige open assenwegen liggen echter in zo afgelegen gebieden dat mensen er nauwelijks aan worden blootgesteld. Daartegenover logen ook hier de zware metalen uit naar de omliggende bodem en komen zo in het grondwater. Verder zijn er verschillende aanpakmethodes. Haal je zinkassen geheel weg of dek je ze tijdelijk en veilig af? Wanneer ga je saneren: zo snel mogelijk of pas als er toch een keer iets in de infrastructuur moet gebeuren? Hoe dan ook, het aanpakken van zinkassenwegen vraagt om prioriteitstelling. Met de inventarisatie van de zinkassenwegen hoopt ABdK bestuurders een eerste opstap te geven (meten=weten) richting beleid. ABdK draagt per gemeente aan hoeveel en wat voor soort zinkassenwegen er in de gemeente zijn, welke risico s ze met zich meebrengen, hoeveel kosten met sanering gepaard gaan en welk rendement verschillende aanpakmethodes opleveren. Met nieuwe technologie worden verdachte zinkassenwegen doorgemeten Themabijeenkomst Zinkassenwegen woensdag 21 januari 2009, uur, in het Philips Stadion te Eindhoven ABdK nodigt de portefeuillehouders milieu van gemeenten, provincies, waterschappen en natuurorganisaties uit voor een gedachtewisseling over het saneren van zinkassenwegen. meer info en/of aanmelden: of mherk@brabant.nl 43

4 zinkassen BSN Bodemsanering Nederland Hoge eisen aan grondverwerking Sinds mei 2008 reinigt BSN Bodemsanering Nederland in Weert voor ABdK de verontreinigde grond die afkomstig is van saneringen op door zinkassen verontreinigde particuliere locaties. BSN heeft deze opdracht voor een jaar gekregen na een Europese openbare aanbesteding van ABdK in april jongstleden. Bedrijfsleider Erik Scherpbier van BSN Bodemsanering Nederland legt graag uit hoe de acceptatie en verwerking van de verontreinigde grond in zijn werk gaat. Voor de verwerking van verontreinigde grond bestaan verschillende reinigingstechnieken: extractief, biologisch, thermisch en immobilisatie. Welke techniek wordt ingezet, is afhankelijk van de soort en mate van verontreiniging. BSN is gespecialiseerd in extractieve (natte) reiniging. Erik Scherpbier van BSN geeft uitleg over de Elke partij verontreinigde grond die verwerkt extractieve verwerking van verontreinigde grond moet worden, krijgt een unieke identificatiecode: het afvalstroomnummer. Voordat een partij grond bij BSN wordt aangeleverd, beoordeelt het bedrijf -op basis van rapporten- de chemische analyse en de fysische kwaliteit van de grond. Neemt BSN de opdracht voor verwerking aan, dan wordt de grond met afvalstroomnummer en begeleidingsformulieren bij het bedrijf aangeleverd. Het overgrote deel van de Bergen grond op het terrein van BSN verontreinigde grond die BSN in ontvangst Bodemsanering Nederland neemt, kan extractief worden gereinigd. Extractieve reiniging Bij extractieve reiniging wordt de grond nat gewassen en gescheiden in puin, ijzer en andere magnetische metalen, slibfractie, organisch afval en zand. Het puin wordt na de reiniging gebroken tot granulaat en hergebruikt in civiele werken, de magnetische metalen gaan naar de (ijzer)handel, het zand gaat als secundaire bouwstof naar de kleine industrie en de civiele techniek, het organisch afval naar de stort. Dan resteert een slibachtige substantie waar niks meer mee te doen is. Deze gaat naar speciaal hiervoor ingerichte stortplaatsen en wordt daar veilig afgedekt. Bij grondverwerking komen heel wat regels en wetten kijken, zoals provinciale regelgeving, de Wet milieubeheer, het Besluit bodemkwaliteit. Ook ABdK stelt aan een bedrijf dat voor ABdK werkzaamheden uitvoert heel wat (kwaliteits)eisen. Deze staan duidelijk vermeld in de omschrijving van een aanbesteding. Alleen bedrijven die aan alle voorwaarden voldoen, kunnen meedingen. Voor de periode juni is het verwerken van ton zinkassen en door zinkassen verontreinigde grond gegund aan BSN Bodemsanering Nederland. Zij schreven in met de scherpste prijs. Klachten: Het gaat altijd over de portemonnee Sinds 2005 saneert ABdK percelen van burgers met een bodemverontreiniging die veroorzaakt is door zinkassen. Inmiddels zijn 392 locaties in de regio klaar. Meestal naar volle tevredenheid van de eigenaar, maar soms zijn er ook klachten. Een bodemsanering in Someren In het algemeen verloopt de samenwerking met burgers goed. Willem van Est, externe (onafhankelijke) directievoerder voor ABdK en Willy Kuppens, één van de aannemers die voor ABdK saneringen uitvoert, kunnen erover meepraten. Zij beginnen elke sanering met een startvergadering met de eigenaar van een locatie. We leggen uit wat er gaat gebeuren, kijken of alles er conform opdracht is, bespreken in welke volgorde en tijd we het werk aanpakken, vertelt Kuppens. We nemen daar ruim de tijd voor, want het saneren van een tuin is niet niks. Los van de rompslomp, inspanning en 54

5 kosten heeft een tuin natuurlijk ook emotionele waarde. We maken een nauwkeurig overzicht van hoe de tuin eruit ziet vóór de sanering en spreken goed door wat weggaat en wat terugkomt. Als de sanering is gestart, houdt Willem van Est toezicht op de werkzaamheden van de aannemer. Hij fungeert als aanspreekpunt voor eigenaar, aannemer en ABdK. Bij problemen bemiddelt hij tussen de partijen. Bij tachtig procent van de saneringen gaat alles probleemloos. Het gros van de mensen is tevreden. Bij de overige 20% moet ik af en toe inspringen. In de meeste gevallen komen we er al pratend uit. Soms zijn mensen niet tevreden. Ontevredenheid kan zaken betreffen als ik mis de oude beuk die opa nog heeft geplant of ik vond mijn oude tuin toch mooier. Soms slaan de planten op de nieuwe grond niet goed aan. Meestal ligt dat niet aan de kwaliteit van de aanvulgrond, want die wordt geleverd met een kwaliteitscertificaat, maar is de structuur van de grond niet goed. Bijvoorbeeld doordat met zwaar materieel over de bodem is gereden. De grond slaat dan vast, wordt te dicht en water loopt niet meer goed af. Ook is het vaak beter om aanvulgrond eerst een tijdje te laten rusten voor er nieuwe planten in te zetten. Maar als we echt problemen hebben, zegt van Est, gaat dat áltijd over de portemonnee. Kuppens knikt bevestigend: Zo is het uitgangspunt dat wij de oude bestrating terugplaatsen. Als dat niet kan, legt ABdK de standaard betonklinker terug. Vinden mensen dat niet mooi, dan kunnen we ook iets anders terugleggen. De meerprijs moeten de mensen dan zelf betalen. Een andere situatie is dat we een deel van een locatie saneren omdat dat verontreinigd is. Willen mensen ook een ander deel opnieuw aanleggen, prima, maar ook hier moeten ze zelf de meerprijs betalen. En in een heel uitzonderlijk geval wordt een verkeerde partij grond geleverd. In dat geval laat ABdK de zaak onderzoeken en de schade herstellen. Garantiecertificaat Bij de saneringen in opdracht van ABdK ligt de verantwoordelijkheid voor de kwaliteit van de aanvulgrond bij de aannemer. In het bestek van ABdK staat dat die grond moet voldoen aan de hoogste norm volgens de bodemgebruikfuncties. De meeste aannemers beschikken zelf over aanvulgrond. Bij het aanbrengen van de grond moeten zij een AP 04-certificaat van een extern keuringsbureau overhandigen aan de directievoerder van ABdK. Dit is een bewijs dat de grond voldoet aan de norm voor multifunctioneel gebruik. Voortgang saneringen aantal saneringen gemeenten Cranendonck 105 waarvan in Budel-Dorplein 80 Someren 89 Weert 40 Bergeijk 35 Reusel-de Mierden 22 Nederweert 18 Valkenswaard 18 Heeze-Leende 17 Bladel 15 her en der 33 Totaal regio 392 Sanering in uitvoering 65

6 moestuinen Sanering tuinen Neer in 2009 In 2003 belde de voorzitter van de dorpsraad van Neer (gemeente Leudal), de heer Mast, naar projectbureau Actief Bodembeheer de Kempen. Hij was benieuwd of ABdK een functie kon vervullen bij de mogelijke bodemverontreiniging van (moes) tuinen langs de Neerbeek. Tuinen langs de Neerbeek Halverwege de jaren negentig van de vorige eeuw trad de Neerbeek tweemaal flink buiten zijn oevers. Door die overstromingen zijn in Neer mogelijk tuinen die aan de beek liggen verontreinigd met zware metalen. Daarom werden eind jaren negentig bodem en gewassen in de tuinen onderzocht, maar de bewoners hoorden er niets meer van. In goed overleg met de dorpsraad kon ABdK de rapporten terugvinden en werd een begeleidingscommissie samengesteld. Daarin namen naast de dorpsraad en ABdK ook de gemeente, de provincie, het waterschap en de GGD plaats. Ze spitten de oude gegevens door en lieten een eerste aanvullend onderzoek uitvoeren in de verdachte tuinen. Na analyse bleven 25 adressen over voor nader onderzoek. Uiteindelijk bleek op 18 percelen de bodem dusdanig verontreinigd te zijn, vooral met cadmium, dat de bewoners werd geadviseerd hun tuin te saneren. Aanvankelijk was het de afspraak om de saneringen tegelijk te doen met de herinrichting van de Tungelroysebeek, waar de Neerbeek een deel van is. Neer zou in 2009 aan de beurt zijn. De werkzaamheden aan de beek lopen echter vertraging op. Daarom is nu besloten dat ABdK een aannemer inhuurt zodat de tuinen toch in het najaar van 2009 worden gesaneerd. Waar nodig wordt de bodem tot een diepte van maximaal één meter afgegraven en van een nieuwe leeflaag voorzien. ABdK, Waterschap Peel en Maasvallei en de gemeente Leudal betalen de kosten. Het eind van de verontreiniging in de tuinen in Neer is daarmee in zicht. De heer Mast reageert desgevraagd: Ik heb de samenwerking als zeer prettig ervaren en het resultaat is goed. Misschien duurde het allemaal wel iets langer dan verwacht, maar dat is niet erg, want er is iets degelijks uit voortgekomen en dat is beter dan hapsnapwerk. Eind goed, al goed. waterbodems Schoonmaak zandvang Achelse kluis In het najaar van 2008 baggert Waterschap de Dommel de zandvang bij de Achelse Kluis uit. Het gaat om circa 3700 kubieke meter verontreinigd zand. Circa 1400 kubieke meter kan waarschijnlijk, na bewerking en reiniging, weer gebruikt worden als secundaire bouwstof. De resterende 2300 kubieke meter is vermoedelijk zo verontreinigd dat het niet meer bruikbaar is. Deze onbruikbare fractie wordt gestort en veilig afgedekt op een vuilstortplaats. Het project kost euro waarvan ABdK 75% voor zijn rekening neemt. 76 De zandvang bij de Achelse Kluis

7 corporate Derde meerjarenprogramma in ontwikkeling Het projectbureau Actief Bodembeheer de Kempen ging in 2001 van start. Voor de uitvoering van activiteiten wordt periodiek een meerjarenprogramma opgesteld. Terwijl het meerjarenprogramma nog volop in uitvoering is, tekenen de contouren voor het programma zich af. De provincies Noord-Brabant en Limburg namen in 1997, in samenwerking met het ministerie van VROM, het initiatief voor de ontwikkeling van het milieuprogramma Actief Bodembeheer de Kempen (ABdK). Zij kozen voor een gefaseerde aanpak. Na de inhoudelijke en organisatorische ontwikkeling werd in 2001 het projectbureau ABdK in Eindhoven geopend. Dit geeft uitvoering aan de deelpakketten van het programma: zinkassen, waterbodems, landbouw, natuur, moestuinen, grondwater en grondstromen. In het eerste meerjarenprogramma ( ) ging het vooral om verder onderzoek naar de ernst van de problematiek op de verschillende terreinen en het zoeken naar mogelijke oplossingsrichtingen. Henri Schouten, projectdirecteur ABdK In 2005 trad Henri Schouten aan als projectdirecteur ABdK. Hij zet de resultaten van het tweede meerjarenprogramma hieronder grofweg op een rij en geeft een blik op de toekomst: Vier projectlijnen In het tweede meerjarenprogramma hebben we vooral pragmatisch gewerkt aan de verdere uitwerking van oplossingsmethoden en aan het concreet verwijderen van bronnen die verontreiniging blijven veroorzaken. In feite werken we langs we vier projectlijnen: 1. Studie, advies en voorlichting gericht op het gebruik van landbouwgronden, moestuinen en natuur. Deze lijn is in 2008 vrijwel afgerond. Op het gebied van zowel landbouw als moestuinen hebben we onderzoeken uitgevoerd en de resultaten bekendgemaakt, onder meer via voorlichtingsbrochures. Het belangrijkste advies is de zuurgraad van Trapsgewijs naar de toekomst de bodem laag te houden door de grond te bekalken (ph > 5,5). Gewassen nemen dan weinig cadmium op. Op het gebied van de natuur is nu bekend dat de droge natuur zich voor een groot deel zelf herstelt. De natte natuur blijft een aandachtpunt voor overheid en natuurorganisaties. 2. Studie en uitvoering op het gebied van de waterkwaliteit en waterbodems. We hebben veel onderzoek gedaan naar de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater. De systeemkennis is daardoor nu op peil. Ook in de uitvoerende zin is veel werk verzet, met name door de waterschappen die al heel wat verontreinigde waterbodems hebben gesaneerd. Daarnaast is een uitgebreid grondwatermeetnet aangelegd waardoor de kwaliteit van het grondwater goed in de gaten kan worden gehouden en beheerd. 3. De uitvoering van saneringen op particuliere terreinen. In 2005 zijn we op 30 locaties gestart met saneren. Dit jaar halen we net als vorig jaar 150 gesaneerde locaties. We hebben de afgelopen jaren een duidelijk protocol en stappenplan ontwikkeld daardoor loopt de motor nu gesmeerd. We liggen volledig op stoom. In 2009 wordt de uitvoering nog verder geïntensiveerd. 4. De sanering van zinkassenwegen. Hiervoor zijn we nog met probleeminventarisatie gaande (zie artikel op pagina 2 en 3). We ronden medio 2009 de verificatie van zinkassenwegen af en verwachten in 2010 te starten met de uitvoering van saneringen. Vervolg op pagina 8 87

8 corporate Zinkassen in de bodem vervolg van pagina 7 Kosten De verwachtte uitgaven voor bedragen 89 miljoen euro. Het meeste geld (76 miljoen euro) gaat naar het saneren van zinkassen bij burgers en het saneren van waterbodems. Deze projecten worden bijna altijd uitgevoerd op basis van cofinanciering. De bijdrage van de probleembezitter (particulier, gemeente of waterschap) is 20 tot 40%, afhankelijk van de situatie. De rest betaalt ABdK. Het geld van ABdK komt voornamelijk van het ministerie van VROM. De provincies Noord-Brabant en Limburg dragen elk 1,25% bij. Daarnaast heeft ABdK een aantal (deel-) projecten kunnen bekostigen uit Europese subsidietrajecten, zoals voor het BeNeKempen-project Binnen ABdK krijgen nu de eerste contouren vorm voor het meerjarenprogramma In deze periode komt de nadruk te liggen op het saneren van zinkassenwegen. Daarnaast blijven we, weliswaar op een lager pitje dan in het huidige meerjarenprogramma, zinkassen bij burgers verwijderen en waterbodems saneren. En voor andere zaken dan saneringen reserveren we een aanvullend, relatief klein, deel van ons budget. Focus op zinkassenwegen De kosten voor het derde programma kunnen we nu alleen nog maar indicatief ramen. De grootste onzekerheid ligt bij het belangrijkste focuspunt: de zinkassenwegen. Daarbij is ons inziens de sanering van de zogenaamde open assenwegen prioritair. Bij open assenwegen liggen de zinkassen nog aan het oppervlak. Hier is sprake van risico s voor de volksgezondheid, verwaaiing en uitloging. Door uitloging wordt de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater aangetast. We weten dat een klein aantal gemeenten relatief veel kilometers zinkassenwegen heeft en dat hier dus een grote opgave ligt. De eerste stap die we nu zetten is de gemeenten helderheid verschaffen over het aantal kilometers zinkassenwegen in hun gemeente. Daarna zullen we met elke individuele gemeente in overleg gaan om tot een plan van aanpak te komen. Op 21 januari gaan we hierover van gedachten wisselen met de portefeuillehouders milieu in ons projectgebied. Colofon AchterGrond is een periodieke uitgave van Projectbureau Actief Bodembeheer de Kempen. Deze nieuwsbrief verschijnt 2 keer per jaar en is door belang stellenden gratis aan te vragen. (Eind)redactie: Ria Otten, ABdK Vormgeving & opmaak: Reclameteam Verhoeven, Eindhoven Fotografie: ABdK (Frank van den Bogaard, Erik Heskes, Willem van Est) en Medusa. Actief Bodembeheer de Kempen Redactieadres: AchterGrond Projectbureau ABdK Postbus 2213, 5600 CE Eindhoven tel: (040) info@abdk.nl Wij wensen u prettige feestdagen! Personeelswisselingen Sinds 1 september j.l. is Erik Heskes bij ABdK in dienst als gemeentelijk coördinator. Hij vervangt Joost Bijlmer die als zelfstandige is begonnen. Per 1 januari 2009 verlaten Myra van Dijk en Lex van Veghel het projectbureau. Zij gaan (terug) naar de Provincie Noord-Brabant. Myra gaat, Erik komt Actief Bodembeheer de Kempen is een gezamenlijk initiatief van: de Nederlandse provincies Noord -Brabant en Limburg, het ministerie VROM, gemeenten in Noord-Brabant en Limburg, het Waterschap de Dommel en het Waterschap Peel en Maasvallei. 18