Ontwerp-wijziging. Uitvoeringsrichtlijn. Historisch timmerwerk geveltimmerwerk afbouwtimmerwerk trappen (URL 4001)

Transcriptie

1 Ontwerp-wijziging Uitvoeringsrichtlijn Historisch timmerwerk geveltimmerwerk afbouwtimmerwerk trappen (URL 4001) versie 1.4 Vastgesteld voor openbare inspraak door het Centraal College van Deskundigen Restauratiekwaliteit op 2 oktober 2015 Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 1 van 86

2 Algemene informatie bij deze uitgave Deze uitvoeringsrichtlijn beschrijft de werkzaamheden bij geveltimmerwerk, afbouwtimmerwerk en trappen ten behoeve van onderhoud en de restauratie van gebouwen. Relatie met BRL 4000 Een bedrijf dat zich wil onderscheiden op het gebied van historisch timmerwerk kan een procescertificaat behalen. Een certificaathouder moet voldoen aan de eisen in deze uitvoeringsrichtlijn en in de Beoordelingsrichtlijn Onderhoud en restauratie van monumenten (BRL ERM 4000). Een procescertificaat kan verkregen worden voor de toepassingsgebieden zoals genoemd onder par Op dit procescertificaat staat of staan de toepassingsgebieden omschreven. Het gaat om de volgende deelcertificaten: - Geveltimmerwerk in het buitenklimaat - Afbouwtimmerwerk binnen en geprofileerd lijstwerk voor het buitenklimaat - Trappen met toebehoren. Het gecertificeerde bedrijf heeft het recht om het logo Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg te voeren. Voorgeschiedenis Deze uitvoeringsrichtlijn heeft de eerdere uitvoeringsrichtlijn Hout in het buitenklimaat van 25 augustus 2003 vervangen. In versie 1.1 zijn enkele preciseringen met betrekking tot de afbakening van verantwoordelijkheden en de doorwerking van de Europese regelgeving (Verordening Bouwproducten) en foto s toegevoegd. In versie 1.2. zijn enkele passages uit hoofdstuk 1 en 5 verwijderd die betrekking hadden op certificering; die passages zijn overgezet naar BRL 4000 en naar par van de URL. Hiermee is de grens tussen URL (norm) en BRL (borging) verbeterd. Verder is het voorwoord geactualiseerd en zijn enkele redactionele wijzigingen doorgevoerd en is de titel gewijzigd in Historische timmerwerk. De richtlijn kwam tot stand onder begeleiding van een werkgroep waarin zitting hadden Eric Hendrik (KIWA), Kasper Burgy (VTR), Glenn Pronk (Vakgroep Restauratie) Arno Schut (RCE), Henry van der Wal (RCE), Bas van Etten (SKH), Stef Cuppens (VTR), Klaas Schoots (auditor), Louis Gerdessen (VAWR), Daan Holtzer (VAM) en Walter de Koning (ERM; voorzitter). Klaas Boeder trad op als rapporteur, die ook de tekeningen leverde. De foto s zijn van Evert-Jan Nusselder. Voor de uitbreiding van het onderdeel trappen werd een begeleidingscommissie samengesteld die bestond uit: Hein de Graaff en Erik Dirksen, trappendeskundigen namens de VTR, Michiel Enderman (restauratie-architect), Lucas van der Ham (Vakgroep Restauratie), René Klaassen (SHR), Arno Schut (RCE), Alwin van Hees (Monumentenwacht Limburg) en Walter de Koning (ERM; voorzitter). Klaas Boeder trad op als rapporteur. De tekeningen van trappen zijn afkomstig uit het boek Trappen van het NRC Beheer Deze uitvoeringsrichtlijn wordt beheerd door de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM). Het Centraal College van Deskundigen (CCvD) Restauratiekwaliteit, ondergebracht bij ERM, beheert deze uitvoeringsrichtlijn inhoudelijk. De actuele versie van deze uitvoeringsrichtlijn staat op de website van ERM () en is op elektronische wijze tegen ongewenste aanpassingen beschermd. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 2 van 86

3 Het is niet toegestaan om wijzigingen aan te brengen in de originele en door het CCvD Restauratiekwaliteit goedgekeurde en vastgestelde teksten met het doel hieraan rechten te (kunnen) ontlenen Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg Vrijwaring Behoudens in geval van opzet of grove schuld, is ERM niet aansprakelijk voor schade die bij de certificatie instelling, het uitvoerende (gecertificeerde) bedrijf of derden ontstaat door het toepassen van deze uitvoeringsrichtlijn of bij het gebruik van de bijbehorende certificaten. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 3 van 86

4 Inhoud 1. INLEIDING Onderwerp en toepassingsgebied Typering van historisch timmerwerk TERMINOLOGIE Algemeen Begrippen en definities Algemene begrippen en definities Specifiek voor deze URL algemeen geldende begrippen en definities EISEN AAN HET PROCES Algemeen Uitgangspunten bij beslissingen over onderhoud en restauratie Restauratiecategorieën Voorbereiding Contractvorming Afbakening verantwoordelijkheden (instapmomenten) Advisering werkzaamheden Opname bestaande situatie Vergunningen en aanvullende eisen Overdracht en garantie Inspelen op onverwachte zaken en vondsten Voorbereidende werkzaamheden op de bouwplaats Ontmantelen van constructies Beschermende maatregelen Vrijkomende delen bewaren Rapporteren (bouwvergaderingen) Vervaardiging in werkplaats/timmerfabriek Algemeen Ingangscontrole hout Schaven Paren Afschrijven en maattolerantie Maken en passen van verbindingen Verwerkingsvoorschriften schilderwerk in werkplaats/timmerfabriek Opsluiten van verbindingen Opslag in werkplaats of timmerfabriek en bescherming Transport naar en opslag op de bouwplaats Keuring vervaardigd geveltimmerwerk Verwerking geveltimmerwerk op de bouwplaats Keuring geleverde onderdelen Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 4 van 86

5 3.5.2 Voorschriften voor uitvoering verbindingen, lijmen, bevestigingsmiddelen nieuw en bestaand Voorschriften voor plaatsing met bouwkundige aansluitingen Vervaardiging en aanbrengen van afbouwtimmerwerk Voorschriften vervaardiging in de werkplaats/timmerfabriek Voorschriften transport en opslag afbouwtimmerwerk op de bouwplaats Keuring geleverde onderdelen Voorschriften voor uitvoering verbindingen, lijmen, bevestigingsmiddelen nieuw en bestaand Voorschriften voor plaatsing met bouwkundige aansluitingen Vervaardiging en plaatsing van trappen Voorschriften voor uitvoeren verbindingen, lijmen, bevestigingsmiddelen nieuw en bestaand Voorschriften vervaardiging in de werkplaats/timmerfabriek Voorschriften transport en opslag (delen van) trappen op de bouwplaats Keuring geleverde trappen of onderdelen Voorschriften plaatsing trappen met bouwkundige aansluitingen Eisen aan het gereedgekomen werk Aantonen prestaties historisch timmerwerk Oplevering Voorschriften voor beheer en onderhoud EISEN AAN HET PRODUCT Algemeen Voorschriften voor de verwerking Resultaten Degelijkheid en functionaliteit Geveltimmerwerk Toepassing houtsoorten Toegestane houtsoorten Keuze houtsoorten Zaagwijze Draadverloop Groeiringbreedte Houtvochtgehalte Combineren van houtsoorten Samengestelde houtdoorsnedes Beoordeling van samengestelde houtdoorsnedes Uitvoering geboste panelen Bevestigingsmiddelen Lijmen (Grond)verfsystemen Vulmiddelen Varia Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 5 van 86

6 4.3. Afbouwtimmerwerk Toepassing houtsoorten Toegestane houtsoorten Keuze meest voorkomende houtsoorten voor afbouwtimmerwerk en lijstwerk Zaagwijze Draadverloop Groeiringbreedte Houtvochtgehalte Combineren van houtsoorten Samengestelde houtsoorten Beoordeling van samengestelde houtdoorsnedes Uitvoering geboste panelen Bevestigingsmiddelen Lijmen (Grond)verfsystemen Vulmiddelen Varia Trappen Toepassing houtsoorten Toegestane houtsoorten Keuze meest voorkomende houtsoorten voor trappen Zaagwijze Draadverloop Groeiringbreedte Houtvochtgehalte Combineren van houtsoorten Samengestelde houtsoorten Beoordeling van samengestelde houtdoorsnedes Uitvoering geboste panelen van borstweringen Bevestigingsmiddelen Lijmen (Grond)verfsystemen Vulmiddelen Varia EISEN AAN KENNIS EN ERVARING Eisen aan kennis en ervaring Machinale houtbewerking Repareren geveltimmerwerk en afbouwtimmerwerk Proeve van bekwaamheid geveltimmerwerk en afbouwtimmerwerk Proeve van bekwaamheid trappen Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 6 van 86

7 Bijlage 1: Keuzetabel restauratiecategorieën bij geveltimmerwerk Bijlage 2: Keuzetabel restauratiecategorieën bij aftimmerwerk Bijlage 3: Keuzetabel restauratiecategorieën bij trappen Bijlage 4: Normatieve details Bijlage5: Repareren van geveltimmerwerk Bijlage 6: Veel voorkomende benamingen bij trappen Bijlage 7: Repareren van trappen Bijlage 8: Op het bedrijf aanwezige documentatie en literatuur Bijlage 9: Proeve van bekwaamheid voor het vervaardigen van geveltimmerwerk Bijlage 10: Proeve van bekwaamheid voor het vervaardigen van trappen Bijlage 11: Vergunningplicht: wetten en verordeningen Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 7 van 86

8 1. INLEIDING 1.1 Onderwerp en toepassingsgebied Deze uitvoeringsrichtlijn heeft betrekking op de voorbereidende en uitvoerende werkzaamheden voor de instandhouding van hout in het buiten- en binnenklimaat. Het toepassingsgebied omvat de volgende delen: 1. Geveltimmerwerk, globaal overeenkomend met Stabu hoofdstuk 30 Kozijnen, ramen en deuren Dit omvat: kozijnen met ramen, deuren, luiken en persiennes. 2. Afbouwtimmerwerk, globaal overeenkomend met Stabu hoofdstuk 45 Afbouwtimmerwerk voor aard- en nagelvaste betimmeringen van wanden zoals lambriseringen, kasten, lijstwerk en binnendeuren. Stabu hoofdstuk 24 Houtconstructiewerk voor alle geprofileerde lijsten voor kroonlijsten, gootlijsten en lijstwerk van dakkapellen en schoorstenen in het buitenklimaat aard- en nagelvaste betimmeringen van wanden zoals lambriseringen, kasten, lijstwerk en binnendeuren 3. Trappen, globaal overeenkomend met Stabu hoofdstuk 32 Trappen en balustraden, Dit toepassingsgebied omvat: trappen met bordessen, balusters, leuningen en alles wat zich op, aan en onder trappen bevindt. 1.2 Typering van historisch timmerwerk Historisch timmerwerk wordt in deze uitvoeringsrichtlijn verdeeld in de volgende onderwerpen: - Geveltimmerwerk in het buitenklimaat - Afbouwtimmerwerk binnen en geprofileerde lijstwerk voor het buitenklimaat - Trappen met toebehoren 2. TERMINOLOGIE 2.1 Algemeen In 2.2 staat een groot aantal begrippen en definities benoemd. Aanvullend geldt: - Voor termen en begrippen in de kwaliteitszorg voor monumenten gelden de termen en begrippen zoals beschreven op de website van de Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM: - Voor de algemene termen en begrippen in de monumentenzorg gelden die zoals beschreven in het boek Bouwkundige termen van Haslinghuis en Janse, 5 e druk, Leiden, Voor termen en begrippen van geveltimmerwerk gelden die zoals beschreven in het boek Kozijnen, ramen, deuren, luiken van Ries van Hemert, NRC Amsterdam, 2 e geheel herziene en uitgebreide druk, Voor termen en begrippen van afbouwtimmerwerk gelden die zoals beschreven in het boek Binnenbetimmering en kerkinterieurs van Ries van Hemert, NRC Amsterdam, 1 e druk Voor termen en begrippen van trappen gelden die zoals beschreven in het boek Trappen van Ries van Hemert, NRC Amsterdam, 1 e druk Voor termen en begrippen bij geveltimmerwerk gelden die zoals beschreven in Katern 3 Termen en definities van NBvT, uitgifte januari Begrippen en definities Algemene begrippen en definities Begrippen en definities zoals onder meer genoemd in de BRL Onderhoud en restauratie van monumenten (BRL ERM 4000): Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 8 van 86

9 Adviseur Deskundige gericht op de instandhouding van het monument ten aanzien van bouwtechnische en/of bouwhistorische aspecten. 1 Architect Bedrijfsopleidingsplan Beeldbepalend gebouw of object In restauratie gespecialiseerde architect 2 die is ingeschreven in het Architectenregister, beheerd door het Bureau Architectenregister (BA) of een daarmee vergelijkbaar register in een lidstaat van de EU. Een periodiek te actualiseren document dat beschrijft welke kennis en kunde binnen het bedrijf aanwezig is, hoe deze kennis en ervaring op peil te houden, uit te wisselen en over te dragen, welke behoeften, tekorten, verbeterpunten en aandachtspunten er bestaan en hoe deze in te vullen, als uitvloeisel van het beleidsplan met de strategische- en operationele doelstellingen van het bedrijf en toegespitst op de bijzonderheden van het uit te voeren restauratiewerk. Een gebouw of object, dat niet als monument is beschermd, maar een kenmerkend onderdeel vormt van een stads- of dorpsgezicht (naar het oordeel van burgemeester en wethouders). Beoordelingsrichtlijn (BRL) Certificaat Certificaathouder Certificatie-instelling Compatibiliteit Competentie Conserveren In deze uitvoeringsrichtlijn is dat de Beoordelingsrichtlijn Onderhoud en restauratie van Monumenten (BRL ERM 4000). De kwaliteitsverklaring zoals deze wordt afgegeven door een door de RvA of in een andere lidstaat van de EU aangewezen accreditatie-instelling erkende certificatie-instelling (CI) aan een certificaathouder De rechtspersoon aan wie het certificaat is afgegeven. De instelling die aan de hand van de uitgevoerde toetsen een certificaat verstrekt aan de certificaathouder. Mate waarin de eigenschappen van het nieuwe materiaal is afgestemd op het bestaande. Een ingreep of behandeling mag geen schade (in technische of esthetische zin) toebrengen aan het aanwezige historische materiaal. De ingreep zelf dient binnen die randvoorwaarden zo duurzaam mogelijk te zijn. Aangetoond vermogen om kennis, vaardigheden en/of houding en persoonlijke kwaliteiten in voorkomende situaties op adequate, doelbewuste en gemotiveerde wijze proces- en resultaatgericht toe te passen. Werkzaamheden aan (onderdelen van) een gebouw om verval te stoppen of dreigende aantasting te voorkomen met als doel het zo veel mogelijk handhaven van de aanwezige verschijningsvorm. Externe kwaliteitsbewaking Een certificerende instelling bewaakt als externe partij of het 1 Bij voorkeur een EMA-adviseur. Adviseurs die erkend zijn op basis van de EMA, voldoen aan de deskundigheidseisen die gelden voor het realiseren van de door ERM voorgestane restauratie-kwaliteit. 2 Bij voorkeur een GEAR-architect. Architecten die erkend zijn op basis van de GEAR, voldoen aan de ambities en uitgangspunten die gelden voor het realiseren van de door ERM voorgestane restauratiekwaliteit. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 9 van 86

10 (EKB) Fabrikant Herbehandelbaar(heid) Hoofdaannemer Imiteren Instandhouding Klein bedrijf Kopiëren Kwalificatie Midden- en grootbedrijf Monument Onderhouden Opdrachtgever systeem van interne kwaliteitsbewaking en de uitvoeringspraktijk van de organisatie aan de eisen van de BRL/erkenningsregeling voldoen Een natuurlijke of rechtspersoon die een bouwproduct vervaardigt of laat ontwerpen of vervaardigen, en dat product onder zijn naam of merknaam verhandelt. Herbehandelbaarheid betekent dat wanneer de behandeling is gedegradeerd tot een niet-acceptabel niveau, het mogelijk moet zijn om een nieuwe behandeling aan te brengen. Een organisatie in het maatschappelijk verkeer die zelfstandig en voor eigen rekening en risico een bedrijf voert, eventueel met inschakeling van onderaannemers. Vervaardigen van een nieuw onderdeel in de oorspronkelijke vorm met gebruikmaking van nieuwe technieken en oorspronkelijke of modernere materialen. het proces van voorbereiding en uitvoering gericht op het fysiek handhaven en laten functioneren van gebouwen of objecten en hun onderdelen door middel van conserveren, onderhouden, repareren, kopiëren, imiteren en verbeteren. Bedrijf dat, gedurende het laatste jaar, een bepaald maximaal aantal mensjaren eigen medewerkers werkzaam heeft in de restauratie van monumenten. Hieronder vallen ook zelfstandigen zonder personeel (zzp) en ondernemers zonder personeel (ozp). Dit maximaal aantal medewerkers wordt in de URL nader gespecificeerd Vervaardigen van een nieuw onderdeel in oorspronkelijke vorm met gebruikmaking van oorspronkelijke technieken en oorspronkelijke of gelijke(soortige) materialen. Bewijs van persoonlijke eigenschappen, opleiding, training en/of werkervaring. Bedrijf dat, gedurende het laatste jaar, een bepaald minimum aantal mensjaren eigen medewerkers werkzaam heeft in de restauratie van monumenten. Dit minimum aantal medewerkers wordt in de URL nader gespecificeerd. Een onroerend goed (gebouw of object) dat als beschermd is geregistreerd door rijk, provincie of gemeente. Onder monumenten vallen ook gebouwen en objecten die voorbescherming als monument genieten. Werkzaamheden aan (onderdelen van) een gebouw of object die in principe worden uitgevoerd met een regelmatige interval en voorzien in een periodiek voorzienbare behoefte, mede met als doel de uitstraling op peil te houden en ingrijpender werkzaamheden te voorkomen. De opdrachtgever van het uitvoerend bedrijf, in het geval van een aannemer is dit doorgaans de principaal in het bouwproces, Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 10 van 86

11 eventueel vertegenwoordigd door zijn architect of adviseur. Ontmantelen Als ontmantelen (of demonteren) worden alle activiteiten aangemerkt waarbij constructies uit elkaar genomen, materialen worden weggenomen of afwerkingen worden afgenomen om zoveel mogelijk te worden hergebruikt Prestatie Proefstuk Projectplan Reconstrueren Renoveren 4 Repareren Restauratie Restaureren Reversibiliteit De mate waarin een eigenschap (bijvoorbeeld sterkte of waterdichtheid) voldoet aan de eis, uitgedrukt in een grenswaarde en gemeten, berekend of beproefd volgens de bij de eis behorende bepalingsmethode. 3 Een representatief voorbeeld op welke wijze het werk wordt geconserveerd, gerepareerd, gekopieerd, geïmiteerd of verbeterd met materialen in de juiste kwaliteit, vorm en samenstelling. Een document dat de planmatige samenhang beschrijft van de specifieke maatregelen, voorzieningen en volgorde van activiteiten die nodig zijn voor de realisatie en de kwaliteitszorg van een project. Het in een vroegere verschijningsvorm terugbrengen. Het vernieuwen van een gebouw om het te laten voldoen aan eigentijdse eisen op het gebied van: veiligheid, functionaliteit, comfort en duurzaamheid (waaronder milieubelasting). Binnen de URL valt daaronder: verbeteren. Plaatselijke herstelwerkzaamheden waarbij zo weinig mogelijk materiaal wordt vervangen, veranderd of toegevoegd met gebruikmaking van oorspronkelijke of modernere reparatiematerialen. In het algemeen het onderhouden, herstellen, aanpassen, verbeteren of in de oorspronkelijke staat terugbrengen van een monument of historisch (kunst)object. Het uitvoeren van herstelwerkzaamheden aan gebouwen met monumentenstatus dan wel met een duidelijke cultuurhistorische waarde, die verder gaan dan normaal onderhoud en tot doel hebben het gebouw in goede staat te brengen met behoud van cultuurhistorische waarden. Binnen deze Uitvoeringsrichtlijn (URL) vallen daaronder: conserveren, repareren, kopiëren en imiteren. Een ingreep moet volledig omkeerbaar zijn. Of het gaat bij de ingreep om een herkenbare toevoeging, die dankzij de herkenbaarheid weer ongedaan kan worden gemaakt. 3 Deze definitie wijkt af van de definitie in de Bouwproducten Verordening (CPR). Wanneer een prestatie conform de CPR wordt bedoeld, dan wordt dit vermeld. 4 Onder renoveren wordt in het algemeen verstaan: het grondig opknappen en moderniseren van oude woningen, gebouwen of wijk. In de restauratiesector wordt renoveren ook wel gebruikt voor het opknappen van historische gebouwen zonder monumentenstatus. Restauratieprojecten bij een monument of cultuurhistorisch belangrijk gebouw omvatten in toenemende mate ook werkzaamheden die als renovatie gekenschetst kunnen worden. Vooral ook wanneer sprake is van ander of intensiever gebruik. Denk aan werkzaamheden rond het isoleren en het gebruik van uit energetisch oogpunt betere installaties. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 11 van 86

12 Scholingsplan Slopen Een periodiek te actualiseren meerjarig document (tenminste voor twee jaar) dat beschrijft welke kennis en kunde bij de certificaathouder aanwezig is, hoe deze kennis en ervaring op peil wordt gehouden en welk tekort aan kennis er is en hoe deze lacune wordt opgevuld. Als slopen worden alle activiteiten aangemerkt waarbij materiaal vernietigd of zodanig verwijderd wordt dat het niet meer of zeer beperkt ter plaatse voor hergebruik in aanmerking komt Uitvoeringsrichtlijn (URL) Verbeteren 5 Vernieuwen Vervangen Voorbescherming Waardenstelling Werkplan Een document met uitvoeringstechnieken, methoden en de technische specificaties van materialen, gebruik van producten, verbindingen etc. Een uitvoeringsrichtlijn valt altijd onder een Beoordelingsrichtlijn en moet altijd in samenhang hiermee gelezen worden. Vervaardigen van een nieuw onderdeel in oorspronkelijke of aangepaste vorm met gebruikmaking van nieuwe technieken en oorspronkelijke of modernere materialen; waarbij de prestaties worden verbeterd ten aanzien van: veiligheid, functionaliteit, comfort en duurzaamheid (waaronder milieubelasting). Het vervangen van het bestaande voor een nieuw vervaardigd onderdeel in een oude vorm. Vernieuwen kan door kopiëren, imiteren of verbeteren. Het door nieuw gelijk(soortig) materiaal vervangen van een totaal aangetast onderdeel dat niet meer te conserveren, te repareren of opnieuw te gebruiken is. Voorbescherming houdt in dat het vergunningenstelsel van de Monumentenwet (voor archeologische monumenten) respectievelijk de Wabo (voor andere dan archeologische monumenten) gedurende de procedure tot aanwijzing als beschermd monument van overeenkomstige toepassing is. Het vaststellen van de cultuurhistorische waarde(n) (monumentale waarden) van gebouw of bouwdeel. De waardenstelling beargumenteert waarom bepaalde bouwdelen het behouden waard zijn. Hierbij worden vijf hoofdcriteria gehanteerd: cultuurhistorische waarden, architectuur- en kunsthistorische waarden, situationele en ensemblewaarden, gaafheid en herkenbaarheid, en zeldzaamheid Een plan van aanpak (omschreven planning en werkwijze) voor in ieder geval de risicovolle en restauratie-specifieke onderdelen van het werk Specifiek voor deze URL algemeen geldende begrippen en definities Aantrede Gedeelte van de traptrede van stootbord tot stootbord; de afstand tussen 5 Zie ook het begrip Renoveren. Renoveren heeft betrekking op het gebouwniveau en verbeteren op onderdeelniveau. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 12 van 86

13 opeenvolgende stootborden; de afstand van voorzijde wel tot voorzijde wel van de volgende trede Achterhout Baarden Balie Balusters Balustrade Bloktrede Boom Boom besloten Boom binnen Boom buiten Bordes Dagkant, dagzijde Dektrede Engelse trap Handlijst Imperiale trap Kantierbord Kardoes De afstand tussen de onderkant van de trede of het stootbord en de onderkant van de boom. Vergelijk voorhout. De profilering van de treden loopt door tot in de spil van de spiltrap Leuning of handlijst op een balustrade Verticaal geplaatste spijlen, die samen een balustrade vormen Rij balusters die een hekwerk vormen tot borstweringshoogte, aan de onder- en bovenzijde verbonden met een voet- en dekstuk. Massieve onderste trede bij monumentale trappen, uitgevoerd in hout, natuursteen of baksteen. Zijkanten van een ladder of trap met een ronde, vierkante of rechthoekige doorsnede Boom waarbij alle treden en stootborden opgesloten zijn in nesten van 10 tot 20 mm diep. Boom die vrijstaat Boom aan de muurzijde is geplaatst Platform of vloer tussen delen of armen van een trap, zie ook traparm Kant van de boom waarin de nesten worden gemaakt. Losse trede, aangebracht op een andere trede ter verbetering van het aanzien of als reparatie van een uitgesleten trede Een wenteltrap waarbij de spil is vervangen door een spiraalvormige binnenboom. Ook bekend als slingertrap. Lijst die op een leuning of tegen een muur is bevestigd, waaraan men zich vast kan houden. Zie Keizerstrap Boom die ligt tegenover de spil van een spiltrap die de treden van één kwart draagt. Draagklamp, voorzien van cartouche-ornament (krulvormig snijwerk). Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 13 van 86

14 Keizerstrap Kernhout Trap, veel toegepast in paleizen en landhuizen waarbij één of twee traparmen naar een bordes leiden en daarna één of twee traparmen naar de verdieping voeren. Donkerder hout in het binnenste van een boom dat duidelijk van het lichtere spinthout is te onderscheiden. Zie ook: Spinthout Klauw of klauwstuk Hoofdbaluster of trappaal met krulvorm aan begin van een trap. Kopklamp Afdekking van de kopse kant van een trede, in verstek omgewerkt met een trede. Kraakklos Plankjes die worden aangebracht tegen de achterkant van stootborden om kraken van treden bij gekrompen stootborden te voorkomen. Kuipstuk Gebogen verbindingsstuk, waarbij houtdraad verticaal loopt: 1. Op de plaats waar de binnenboom tegen het bordes of verdiepingsvloer aanloopt. 2. Verbindt twee binnenbomen 3. Verbindt twee leuningen Kwartiers gezaagd Hout waarvan jaarringen haaks op het oppervlak van hout of treden staan. Lamineren Zeer dunne lagen hout laagsgewijs verlijmen tot de gewenste dikte, vlak of in gebogen vormen. Leuningplank Zie smetplank Looplijn of klimlijn Lijn waarlangs een trap het best te belopen is, meestal op 2/3 van de binnenboom Nest Op maat gemaakte inkeping in boom of spil voor het inlaten van een trede of stootbord Optrede Hoogte van trede tot trede. Het is de verticale afstand tussen de bovenzijden van twee opeenvolgende treden. Schalmgat Open ruimte in de vorm van een langgerekte schalm van een ketting in het midden van wenteltrap of rondlopende bordestrap Schuinmal Mal voor het bepalen van de hoogte en de vorm in het verticale vlak van een wrong- of kuipstuk. Smetplank Plank langs de muur evenwijdig aan de leuning die voorkomt dat de muur vuil wordt. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 14 van 86

15 Spil Spinthout Stootbord Traparm Trapgat Uitslag Verdrijven Voorhout Wel Welstuk Wrongstuk Verticale kern van een spiltrap, waarin de treden zijn opgelegd. Spiralend rond een kleine open as staat bekend als uitgeboorde spil. Buitenste deel van een boom met een lichtere kleur hout dat duidelijk te onderscheiden is van het donkerder kernhout. Zie ook: Kernhout Verticaal schot aan de achterzijde van twee op elkaar volgende treden. Gedeelte van de trap tussen een vloer en een bordes, of tussen twee vloeren. Opening in een balklaag om een trap doorheen te laten gaan. Plattegrondtekening van de trap op ware grootte voor de verdeling van de treden en de vorm van de boom. 1. Verdelen van traptreden om de overgang van smalle naar bredere treden geleiden te laten verlopen. 2. Verdelen volgens een looplijn, zodat een regelmatige verdeling van de aantreden ontstaat. Afstand tussen de voorzijde van de trede en de bovenkant van de boom. Voorste deel van de trede dat over de voorkant van het stootbord uitsteekt. Afwerking van de vloer bovenaan de trap in de vorm van de voorrand (wel) van een trede. Gebogen verbindingsstuk tussen twee delen van een trapleuning of trapboom. De houtdraad loopt ongeveer in de richting van de helling van de trap. 3. EISEN AAN HET PROCES 3.1 Algemeen Uitgangspunten bij beslissingen over onderhoud en restauratie Deze paragraaf bevat de uitgangspunten bij het vooraf nemen van beslissingen door de opdrachtgever over onderhoud en restauratie van monumenten. Voor andere partijen kan de paragraaf een hulpmiddel zijn bij overleg met de opdrachtgever. Restauratie van cultureel erfgoed is alleen zinvol als dit de betekenis ervan, wat betreft onder meer (cultuur)historische, esthetische of architectonische waarden, blijvend in stand houdt of versterkt. Essentieel hierbij is dat erfgoed op een verantwoorde wijze wordt beheerd. Het gaat bij restaureren en beheren om het zo veel mogelijk vertragen van de tand des tijds. De tand des tijds dwingt tot regelmatig ingrijpen waarbij in beginsel geldt: conserverend herstel. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 15 van 86

16 Bij ingrepen gelden onderstaande uitgangspunten. Deze uitgangspunten gelden zowel voor het gebouw of object als geheel, als voor een onderdeel van het gebouw of object. De eerste stap bij restauratie is waardenstelling (herkennen en erkennen van waarden) door gekwalificeerd personeel of een ingehuurde adviseur. De waardenstelling moet aantoonbaar en toetsbaar zijn. De tweede stap bij restauratie is het bepalen in welke mate wordt ingegrepen en hoe. Elke ingreep is in meer of minder mate een aantasting van de cultuurhistorische waarde(n). Eisen die gesteld moeten worden aan een ingreep zijn: Beperk de omvang van de ingreep, zo veel als noodzakelijk is en zo weinig als mogelijk is. Voer de ingreep degelijk uit, om (opnieuw) ingrijpen zo veel mogelijk te voorkomen of zo lang mogelijk uit te stellen. De ingreep moet passen (compatibel) zijn binnen de gegeven situatie. (invloed op fysische processen mag niet tot schade leiden, reparaties moeten zwakker zijn dan het origineel). Vervang bij voorkeur met hetzelfde materiaal (of materiaal met dezelfde eigenschappen) en/of dezelfde techniek. Dit heeft als consequentie dat bij ingrepen beoordeeld dient te worden of een maatregel: compatibel 6 is en herbehandelbaar 7 of omkeerbaar (reversibel) 8 Op basis van bovenstaande is een voorkeursvolgorde te definiëren voor ingrepen. Hierbij hanteren we onderstaande hiërarchie van restauratiecategorieën: de zogenaamde restauratieladder. Daarbij heeft een bepaalde regel uit oogpunt van onderhoud en restaureren steeds de voorkeur boven de regel eronder (zie Figuur 1). Welke restauratiecategorie van toepassing is, hangt af van de fysieke samenhang en de cultuurhistorische waardenstelling van het betreffende bouwdeel. De genoemde restauratiecategorieën zijn die zoals vastgelegd in de BRL Onderhoud en restauratie van monumenten (BRL ERM 4000, 6.1.1). Bijzonderheden specifiek voor timmerwerk worden hierna benoemd onder De hier beschreven uitgangspunten vormen overigens ook een goed uitgangspunt bij ingrepen bij gebouwen en objecten zonder de status van beschermd monument. Figuur 1: Hiërarchie van restauratiecategorieën (restauratieladder) 1. Conserveren / onderhoud 2. Repareren 3. Vernieuwen a. Kopiëren b. Imiteren c. Verbeteren Toelichting In deze hiërarchie van restauratiecategorieën ( restauratieladder ) gaan conserveren, onderhoud en repareren voor vernieuwen. Het materiaal is immers de fysieke drager van de cultuurhistorische waarde. Als 6 Compatibiliteit: Een ingreep of behandeling mag geen schade (in technische of esthetische zin) toebrengen aan het aanwezige historische materiaal. De ingreep zelf dient binnen die randvoorwaarden zo duurzaam mogelijk te zijn. 7 Herbehandelbaarheid: Een ingreep of behandeling moet herhaalbaar zijn na degradatie van de ingreep tot een onacceptabel niveau. 8 Reversibiliteit: Een ingreep moet volledig omkeerbaar zijn. Of het gaat bij de ingreep om een herkenbare toevoeging, die dankzij de herkenbaarheid weer ongedaan kan worden gemaakt. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 16 van 86

17 conserveren of onderhoud onvoldoende is, gaat men over tot repareren. Indien onderdelen niet meer gerepareerd kunnen worden, volgt vernieuwen. Dit betekent dat vernieuwing alleen plaatsvindt bij: bedreiging van het voortbestaan (verval van gebouw of gebouwdeel kan niet gestopt worden; technisch falen van een constructie, materiaal of afwerking (er moet bij vernieuwen althans voor de professional herkenbaar zijn dat sprake is van later werk ). Bij vernieuwen zijn er drie opties: kopiëren, imiteren en verbeteren. Als traditionele technische middelen niet toereikend blijken om een monument te restaureren (kopiëren), dan is het aanvaardbaar om een beroep te doen op bewezen moderne conserverings- en constructiemethoden (imiteren). Het verbeteren van (onderdelen van) monumenten is alleen van toepassing indien een gebruikersdoel hierom vraagt (bijvoorbeeld eisen die voortvloeien uit het veilig kunnen gebruiken van een monument) en de waardenstelling hiervoor de ruimte geeft. Zie voor meer informatie verder de BRL Onderhoud en restauratie van monumenten (BRL ERM 4000, 6.1.1) Restauratiecategorieën Zie voor algemene specificaties omtrent restauratiecategorieën hetgeen is omschreven in de ERMbeoordelingsrichtlijn (BRL ERM 4000). De specifieke eisen voor geveltimmerwerk, afbouwtimmerwerk per toepassingsgebied worden in hieronder beschreven. 1. Conserveren (passieve conservering): houtconstructies met licht aangetast hout en openstaande verbindingen openfrezen en opvullen met een geëigend vulmiddel. 2. Repareren (actieve conservering: bij houtconstructies met zwaar aangetast hout en aangetaste verbindingen, het aangetaste hout verwijderen en door middel van lamineren of deelvervanging opvullen met hout en een geëigend vulmiddel. 3. Vernieuwen: a) Kopiëren het vervaardigen van oude vormen (zoals delen van kozijn- en raamhout, dorpels, klampen van luiken) zonder verbeteringen of aanpassingen in de detaillering en profilering. Voor een degelijker resultaat kunnen kleine aanpassingen (liggende naad verticale naad) doorgevoerd worden, zonder dat het beeld zichtbaar wordt gewijzigd. b) Imiteren: het vervaardigen van een oude vorm met gebruikmaking van nieuwe techniek(en). Hierbij blijft het beeld nagenoeg ongewijzigd, maar kunnen moderne verbindingen, andere houtsoorten en zwaardere houtmaten worden toegepast. c) Verbeteren: hierbij blijft het beeld zo veel mogelijk gehandhaafd, maar kunnen behalve andere houtsoorten en zwaardere houtmaten, ook de eisen op het gebied van thermische en akoestisch isolatie, evenals inbraakwering volledig worden meegenomen. In de Bijlagen 1 en 2 Keuzetabel restauratietechnieken zijn deze categorieën gekoppeld aan ingreepmogelijkheden. Zie voor algemene specificaties omtrent restauratiecategorieën hetgeen is omschreven in de ERMbeoordelingsrichtlijn (BRL ERM 4000). De specifieke eisen voor trappen per toepassingsgebied worden in hieronder beschreven. 1. Conserveren (passieve conservering): stabiliseren en consolideren van trappen in aangetroffen toestand, bij trappen met licht aangetast hout en openstaande verbindingen, aangetast hout verwijderen, naden en scheuren openfrezen en opvullen met een geëigend vulmiddel 2. Repareren (actieve conservering: bij trappen met zwaar aangetast hout en aangetaste verbindingen, het aangetaste hout verwijderen en door middel van lamineren en deelvervanging zoals uitvullen uitgesleten treden, aanbrengen van nieuwe pen etc completeren. 3. Vernieuwen: a) Kopiëren: het vervaardigen van oude vormen (zoals trapbomen, spillen, treden en stootborden) zonder verbeteringen of aanpassingen in de detaillering en profilering. Voor een degelijker resultaat kunnen kleine aanpassingen doorgevoerd worden, zonder dat het beeld zichtbaar wordt gewijzigd. b) Imiteren: het vervaardigen van een oude vorm met gebruikmaking van nieuwe techniek(en). Hierbij blijft het beeld nagenoeg ongewijzigd, maar kunnen moderne verbindingen, andere houtsoorten en zwaardere houtmaten worden toegepast. c) Verbeteren: hierbij blijft het beeld zo veel mogelijk gehandhaafd, maar kunnen behalve andere Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 17 van 86

18 houtsoorten en zwaardere houtmaten, ook de eisen op het gebied van brandveiligheid en hogere eisen aan de belastbaarheid worden meegenomen. In de Bijlagen 2 en 3 Keuzetabel restauratietechnieken zijn deze categorieën gekoppeld aan ingreepmogelijkheden. Categorie 1 Conserveren van een gesneden wrongstuk van een balustrade 3.2 Voorbereiding Contractvorming Voorafgaand aan de werkzaamheden zijn er goedkeurmomenten wat betreft opname, specificaties en procedures rond onverwachte zaken, rapportage en eindverantwoording. Leg deze vast in offerte en opdrachtbevestiging, conform art Goedkeurmomenten van de BRL ERM Verwijs wat betreft werkzaamheden in de offerte naar de restauratiecategorieën zoals omschreven onder (en in Figuur 1). Als de werkzaamheden plaatsvinden zonder tussenkomst van een architect, adviseur of aannemer, valt de uitvoering van het geveltimmerwerk, afbouwtimmerwerk en trappen onder verantwoordelijkheid van de opdrachtnemer. Deze doet een opname zoals omschreven onder De opdrachtnemer legt behalve de opname in de aanbieding duidelijk vast: - welke onderdelen van het te vervangen of te verwijderen timmerwerk afgevoerd kunnen worden en welke eigendom blijven van opdrachtnemer of opdrachtgever; - op welke wijze en voor wiens rekening waardevolle onderdelen, zoals verwijderde decoratieve ornamenten en gedemonteerd hang- en sluitwerk worden opgeslagen Afbakening verantwoordelijkheden (instapmomenten) Voor een goede afbakening van de feitelijke verantwoordelijkheid van de certificaathouder wordt duidelijk vastgelegd welk soort instapmoment het betreft. Hiervoor gelden de instapmomenten zoals vastgelegd in art. 6.4 van de BRL Onderhoud en restauratie van monumenten. Voor een opdracht die valt onder punt 5 Overige opdrachten van de BRL geldt par van deze URL Advisering werkzaamheden Als zonder tussenkomst van een derde partij werkzaamheden worden uitgevoerd voor een opdrachtgever, behoort het adviseren over de omvang van de werkzaamheden (op basis van de mate van aantasting en wat betreft hergebruik van hout, houtsoort en -zwaarte, detaillering en profilering) tot de verantwoordelijkheid van de certificaathouder. De opdrachtgever bepaalt echter of het advies niet, gedeeltelijk of geheel wordt opgevolgd. Daarbij dient ten minste, voor zover relevant, aandacht te worden besteed aan de volgende inhoudelijke aspecten: Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 18 van 86

19 - bestek of werkomschrijvingen en eventuele detailleringen en relevante schetsen; - materiaalspecificaties, zoals houtsoort, groeiring- of jaarringbreedte en zaagwijze; - kwaliteit van aanwezig hout en her te gebruiken of nieuw hout; - afwerking van het hout en de aanwezige of vereiste aansluitingen op bestaand werk; - eventuele aanvullende eisen ten aanzien van ventilatie, thermische en akoestische isolatie, inbraakwering, etc. Als bovengenoemde werkzaamheden al zijn verricht door de architect, adviseur of aannemer, dan wordt gecontroleerd of voldoende duidelijk is of gewerkt is op basis van de principes van de restauratie-ethiek voor een correcte uitvoering van de werkzaamheden. Als dit niet het geval is, dan wordt dit schriftelijk meegedeeld aan de opdrachtgever Opname bestaande situatie Voor zover geen of onvoldoende gegevens aangereikt zijn door de opdrachtgever/architect/adviseur, wordt door de certificaathouder (timmerfabriek, bouwkundige aannemer, schilder), voor zover van belang, aangegeven welke aspecten nader onderzocht of aangegeven moeten worden. In principe komt dit, inclusief de noodzakelijke inzet van materieel, voor rekening van de opdrachtgever. Deze opname betreft de volgende aspecten: - op afbeeldingen, schetsen of een tekening aangeven van de omvang van de aantasting van het hout door schimmels en insecten; Aantasting van een zestiende-eeuwse eikenkozijnstijl door kleine houtworm (Anobium punctatum) - de oorzaak waardoor het aangetast is en door welke schimmel of welk insect het hout is of wordt aangetast; - opmeten van houtmaten en profileringen of het zagen van representatieve schijfjes hout van alle het te herstellen of te vernieuwen hout, zodat de juiste profilering aangebracht kan worden; - vaststellen welke cultuurhistorische waarde de diverse onderdelen van het timmerwerk hebben; - vaststellen van welke houtsoorten de diverse te herstellen of te vernieuwen onderdelen zijn gemaakt; Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 19 van 86

20 - per onderdeel moet bepaald zijn of worden wat geconserveerd, gerepareerd of gekopieerd kan of moet worden en de omvang ervan; - bij kopiëren of imiteren worden de maatvoering, zwaarte van het hout en detaillering zodanig vastgelegd, dat deze kan dienen als onderlegger voor de beoogde aanpassingen; - bij het vaststellen van tekortkomingen die opnieuw en versneld leiden tot veroudering wordt gekeken naar een aanpassing van de constructie of detaillering, zoals het aanbrengen van een waterslag, aflopen van liggende delen, voorkomen van horizontale (capillaire) naden, bijzondere vormen, snijwerk of het vergroten van de omtrekspeling; - bij bijzonder of zeldzaam hang- en sluitwerk of het sterke vermoeden op aanwezige kleursporen of andere afwerkingen en relevante bouwsporen, wordt in overleg met de eigenaar een onderzoek ingesteld door een onafhankelijke ter zake deskundige. - bij verlijming van kwetsbaar houtsnijwerk, afwerking met bijzondere houtsoorten wordt in overleg met de eigenaar een onderzoek ingesteld naar de juiste wijze van verlijmen (huidenlijm) of bevestigen. De certificaathouder dient zich er van te vergewissen of met de opgegeven specificaties de vereiste kwaliteit kan worden vervaardigd. Bij geconstateerde afwijkingen ten aanzien van de bestaande situatie, werkomschrijving, bestek en/of tekeningen, dient dit schriftelijk te worden gemeld aan de opdrachtgever dan wel te worden opgenomen in het contract Vergunningen en aanvullende eisen Voordat met de uitvoering van het timmerwerk wordt begonnen, moet bepaald worden of de werkzaamheden al dan niet vergunningplichtig zijn. Hierbij wordt specifiek gelet op: - verzwaarde eisen rond lichttoetreding, ventilatie, thermische en akoestische isolatie, inbraakwering; - eisen in verband met constructieve sterkte, stijfheid en veiligheid; - de toegestane of voorgeschreven houtsoorten voor het repareren en/of vernieuwen van onderdelen. Bij geveltimmerwerk kunnen gewijzigde eisen zo hoog zijn, dat om aan de eisen te kunnen voldoen geen sprake meer kan zijn van kopiëren, maar van imiteren. Dit wordt vooraf gemeld en er wordt een voorstel gedaan hoe aan de gestelde eisen te voldoen. Ook kunnen zich in het werk onverwachte zaken voordoen, waardoor afgeweken moet worden van de vooraf vastgelegde restauratiecategorie. Dit dient met de opdrachtgever afgestemd te worden ( afwijkende zaken ). Bij trappen kan sprake zijn van de wens om de leuningen te verhogen of de constructie te verzwaren, wat een aantasting kan betekenen van de monumentale waarde. In beide gevallen zal een ontheffing aangevraagd moeten worden. Dit dient bij de architect, adviseur, aannemer of opdrachtgever gemeld te worden. Als een omgevingsvergunning is vereist en deze niet door de opdrachtgever is verzorgd, wijst de certificaathouder de opdrachtgever of diens gemachtigde er aantoonbaar op dat deze verantwoordelijk is voor het (laten) verzorgen van de omgevingsvergunning. 9 9 Informatie over de vergunningplicht van werkzaamheden staat op Van het Bouwbesluit 2012 kan ontheffing verleend worden als monumentale waarden in het geding zijn. Zie hiervoor BRL 4000, bijlage 4 Wet- en regelgeving (informatief) en Bijlage 8 bij deze URL. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 20 van 86

21 Voorbeeld van een vergunningplichtige ingreep t.g.v. verzwaarde prestatie-eisen (comfort en energiebesparing). Op de tekening zie je de vervanging van historische schuiframen door gelijkvormige schuiframen (in een sterkere houtsoort); te bezetten met zwaar isolatie-glaslaminaat en te voorzien van een ventilatiemogelijkheid Overdracht en garantie Het te vervaardigen timmerwerk wordt in principe geleverd en geplaatst binnen een keten waarin wordt samengewerkt met andere gekwalificeerde bedrijven. Als timmerwerk in rechtstreekse opdracht van de eigenaar (opdrachtgever) wordt uitgevoerd, geleverd en/of geplaatst, worden garanties verstrekt zoals genoemd in par Inspelen op onverwachte zaken en vondsten Als bij het ontmantelen van geveltimmerwerk, betimmeringen of trappen sporen vrijkomen van eerdere reparaties en aanpassingen, stel dan de opdrachtgever hierover direct in kennis en geef in overweging de werkzaamheden op dat onderdeel te staken. 3.3 Voorbereidende werkzaamheden op de bouwplaats Ontmantelen van constructies Voor het ontmantelen van houtconstructies geldt in het algemeen het volgende: - Stut en stempel houtconstructies en aanliggende bouwdelen, voor zover dit niet uitgevoerd is door de hoofdaannemer. - Beperk bij het uitnemen of wegnemen van onderdelen schade van aanliggende bouwdelen of te handhaven onderdelen zo veel mogelijk. - Bij het verwijderen of uit elkaar halen van timmerwerk geldt de volgende hiërarchie: loshalen van te vernieuwen onderdelen op basis van aanwezige verbindingen; loszagen van hout of verbindingen; wegzagen van onderdelen. - Identificeer weggenomen onderdelen zodanig dat deze onderdelen bij het productieproces blijvend herkenbaar zijn (bijvoorbeeld door middel van inslagletters of metalen plaatjes) en bij (her)plaatsing geen misverstand mogelijk is. Waar tekeningen met opnamegegevens en een codering beschikbaar zijn, wordt deze codering daar aangebracht. Voor het ontmantelen van trappen geldt als aanvulling het volgende: - Stut en stempel trappen of delen ervan zodanig dat er geen verzakking of vervorming mogelijk is. - Bij het verwijderen of uit elkaar halen van trappen of delen ervan geldt dat alle onderdelen nauwkeurig op schetsen en foto s worden vastgelegd. - Identificeer weggenomen onderdelen zodanig dat deze onderdelen bij het productieproces blijvend Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 21 van 86

22 herkenbaar zijn zonder visuele aantasting, bijvoorbeeld op de kopse kant van de treden. - Codering of nummering van de treden en balusters steeds aanbrengen vanaf de onderste trede en baluster. - Voor het vaststellen van historische afwerklagen zoals vernissen en stopsels moet de mogelijkheid bestaan tot het nemen van monsters Beschermende maatregelen Deze maatregelen worden daar getroffen waar aan monumentale onderdelen of constructies schade tijdens onderhoud en restauratie kan ontstaan door regen, wind, bouwvocht, stof, gruis of besmeuring. Bescherm, waar onderdelen zoals kozijnen, ramen en deuren weggenomen zijn, openingen tegen toegang door derden, regen en wind. Er mag op geen enkele manier inwatering plaatsvinden in nog aanwezig (niet weggenomen) houtwerk. Afgenomen hang- en sluitwerk en kramerijen wordt geïdentificeerd volgens par en afdoende opgeborgen tegen ontvreemding. Bij trappen worden alle oogjes, roeden en lopers uitgenomen en ter plaatse opgeborgen. Afgenomen hang- en sluitwerk voorzien van labels met codes, waardoor de herkomst per bouwdeel vastligt. Hierdoor kan later hertoepassing op de juiste plek plaatsvinden. Voor beschermende maatregelen bij trappen geldt als aanvulling het volgende: - Afschermen van bijzondere onderdelen van het interieur zoals betimmeringen en historische vloeren die aansluiten op de trap met toebehoren. - Beveiligen of afsluiten van trapopeningen als trappen of delen ervan zijn weggenomen. - Als trappen begaanbaar moeten blijven, de traptreden ontdoen van stof en vuil en daarna aanbrengen van losse dektreden op zachtboard, EPDM of vloerbedekking met de bovenzijde naar onderen, waardoor treden beschermd zijn tegen slijtage en krasvorming. - Inkisten van balustrades met klauwstukken en alle andere kwetsbare zaken. - Voor het bij elkaar houden van losse onderdelen of vastleggen van dektreden en ander historisch Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 22 van 86

23 materiaal mag geen sterk klevend tape zoals ductape worden toegepast Vrijkomende delen bewaren Alle onderdelen van cultuurhistorische waarde die ontmanteld zijn voor het vervangen of vernieuwen blijven tot 3 maanden bewaard bij de opdrachtnemer na het gereedkomen of afleveren van het betreffende onderdeel. Dit geldt ook voor schijfjes die gezaagd zijn van lijsten, kozijnstijlen, onderdorpels, profileringen, traptreden, balusters, leuningen etc. De vrijkomende onderdelen zijn eigendom van de opdrachtgever, tenzij anders bepaald Rapporteren (bouwvergaderingen) De uitvoering volgt de met de opdrachtgever overeengekomen werkwijze. Er wordt gerapporteerd als: - de schade door aantasting schimmels en insecten veel groter is dan opgegeven; - de vervorming of zetting van de trap met toebehoren veel groter is, dan aangenomen - de gekozen werkwijze door omstandigheden niet uitvoerbaar blijkt (denk aan aangetaste houtverbindingen bij reparatie, vulmiddelen, gekozen verfsysteem e.d.).; - er tussentijdse wijzigingen zijn die een kwaliteitsvermindering inhouden of risico s voor de toekomst; - tussentijdse wijzigingen worden voorgesteld die van invloed zijn op de kwaliteit of op de prijs. Afspraken over het vervolg van de werkzaamheden worden schriftelijk vastgelegd. 3.4 Vervaardiging in werkplaats/timmerfabriek Algemeen In de werkplaats of timmerfabriek worden zowel complete bouwdelen (zoals vensters en trappen) vervaardigd als delen voor partieel herstel op de bouwplaats. Als de bestekomschrijving zwaardere eisen voorschrijft, wat betreft keuring, houtvochtgehalte etc,, zijn deze eisen leidend voor de uitvoering Ingangscontrole hout 1. Te verwerken houtsoorten moeten minimaal voldoen aan Tabel 1 Keuze houtsoorten en Tabel 4 Toepassing houtsoorten. 2. Bij levering wordt elke partij hout groter dan 0,5 m 3 voor geveltimmerwerk gekeurd op het percentage houtvochtgehalte. Bij partijen van 0,5, tot 1,5 m 3 vinden 3 metingen plaats, bij die tussen 1,5 m 3 tot 3,0 m 3 4 metingen, tot 10,0 m 3 voor elke 1,5 m 3 meer 2 metingen extra; boven de 10,0 m 3 voor elke 2 m 3 meer 1 meting extra. Indien een meting een waarde geeft die afwijkt van het vereiste percentage, vindt een extra serie metingen plaats. Indien van het totaal van deze extra metingen één meting afwijkt, wordt de partij afgekeurd. 3. Voor het percentage houtvocht geldt hetgeen beschreven is in Tabel Voor het meten van het percentage houtvocht wordt gebruikgemaakt van een gekalibreerde houtvochtmeter. 5. De geleverde partij hout wordt verder gecontroleerd op de overeengekomen groeiringbreedte zoals beschreven in Tabel 2 en Tabel Ook wordt gecontroleerd op gebreken zoals losse kwasten en ernstige vormen van kruisdradigheid, die staan omschreven in SKH-publicatie Goedgekeurde houtsoorten voor de toepassing in houten gevelelementen (kozijnen, ramen en deuren) Schaven 1. Alle onderdelen moeten recht geschaafd kunnen worden met een maximale kromming van 1 mm per strekkende meter. 2. Machineslag en schade door het gebruik van slecht of beschadigd gereedschap en haren mogen niet voorkomen op vlakken die in het zicht komen. 3. Schaaf volgens de maten op de afkortlijst. 4. Maten en haaksheid worden gecontroleerd en zo nodig bijgesteld. 5. Afgekeurd hout wordt genoteerd en apart gezet Paren 1. Te vervaardigen onderdelen paren en juiste merken aangeven. 2. Zoek op basis van zaagwijze de juiste zijde op voor profielzijde en sponningzijde. Ontwerp-wijziging URL 4001 Restauratie Timmerwerk versie oktober 2015 pagina 23 van 86