DUURZAAM ONTWIKKELEN IN HUISSEN ANGEREN. Schakel tussen gebied & economische stimulering

Transcriptie

1 DUURZAAM ONTWIKKELEN IN HUISSEN ANGEREN Schakel tussen gebied & economische stimulering

2 Duurzaam ontwikkelen Huissen Angeren Opgesteld door: Roelof Westerhof In samenwerking met projectbureau herstructurering glastuinbouw Huissen Angeren April 2014

3 INHOUD 1. DUURZAAM VERSTERKEN GLASTUINBOUW EN LEEFOMGEVING 5 2. AAN DE SLAG MET DUURZAAMHEID 7 3. DUURZAAMHEID IN HUISSEN ANGEREN Maatschappij Gebruikswaarde van de ruimte Belevingswaarde van de ruimte Toekomstwaarde van de ruimte Economie Effecten PROJECTEN Kansen en uitdagingen in relatie tot doelen van het projectbureau Projecten 21 Tijdelijke akkers 22 Tuinders voor biobased economy 24 Local 4 Local 26 Ondernemingsplan energie 30 Groene ervaring voor stadslandbouw 32 Huissen Angeren in het groen 34 Project Parochie t Zand CONCLUSIE 38 Bijlage 1. Aspecten van duurzaamheid Bijlage 2. Duurzame effecten van maatregelen in Huissen Angeren Bijlage 3. Informatie over gewassen Bijlage 4. Gesprekspartners Bijlage 5. Uitvoeringsprogramma 3

4 4

5 1. DUURZAAM VERSTERKEN GLASTUINBOUW EN LEEFOMGEVING Projectbureau Herstructurering Glastuinbouw Huissen Angeren (verder het Projectbureau) is opgezet om de glastuinbouw in het gebied te behouden en de ruimtelijke kwaliteit te versterken. Het gaat erom een vitale moderne glastuinbouw te ontwikkelen én woon en werkfuncties te creëren in gebieden die minder geschikt zijn voor schaalvergroting. Het Projectbureau doet investeringen in verbetering van de infrastructuur en landschappelijke verfraaiing en faciliteert projectontwikkelingen. Dit is allemaal maatwerk, waarbij er voortdurend wordt gekeken naar duurzaamheid voor het bedrijf en het gebied. Voor het Projectbureau ligt daarbij de nadruk op het duurzaam versterken van sociaal, economische en ruimtelijke structuren. Deze structuren zouden zo moeten worden vormgegeven dat ze het ondernemerschap in het gebied stimuleren en versterken. Het Planbureau voor de leefomgeving noemt dit ook wel de energieke samenleving *. Deze vraag kent een aantal verschillende aspecten (zie ook bijlage 1): Wie bepaalt wat duurzame ontwikkeling is? Waar zit de kracht van het gebied en waar zitten belangrijke uitdagingen? Welke maatregelen leveren waar de grootste duurzaamheidswinst? Hoe groot is de markt voor eventuele nieuwe diensten en producten die het gebied zou kunnen leveren? Over welke markten gaat het (wereldmarkt, Regio Arnhem Nijmegen, Nederland, Duitsland)? Met wie en in welk proces gaan we met deze vragen aan de slag? Dit document legt de resultaten (lessen, producten, coalities) vast van de manier waarop het Projectbureau met duurzame ontwikkeling in Huissen Angeren aan het werk is en noemt kansrijke projecten die samen met gebiedspartners kunnen worden opgepakt. De kernvraag van dit document is: Op welke manier kan het Projectbureau samen met gebiedspartners bijdragen aan het duurzaam versterken van sociaal, economische en ruimtelijke structuren. * Het rapport De energieke samenleving is te vinden op de website van het Planbureau voor de leefomgeving. 5

6 LEESWIJZER Hoofdstuk 2: Aan de slag met duurzaamheid Bijna niemand is tegen duurzaamheid. Maar vaak staan we nog voor de vraag: hoe maken we van duurzaamheid iets dat je vast kunt pakken? Iets waarmee je vandaag gewoon kunt beginnen zonder te verzanden in abstracte discussies? Welke aspecten van duurzaamheid zijn belangrijk voor Huissen Angeren. Hoofdstuk 2 beschrijft de manier waarop het Projectbureau met duurzaamheid aan de slag wil. Hoofdstuk 3: Duurzaamheid in Huissen Angeren. Hoe beoordelen we de duurzaamheid van Huissen Angeren? Op welke vlakken is de meeste winst te halen en waar liggen concrete kansen en uitdaging Hoofdstuk 4: Projecten Hoofdstuk 4 beschrijft welke kansen en uitdagingen het Projectbureau vanuit haar opdracht zou willen oppakken. Om hierin goede keuzes te maken is een analyse uitgevoerd naar lopende ontwikkelingen op het gebied van duurzame ontwikkeling. In 2013 en 2014 is met een aantal partijen binnen en buiten Huissen Angeren gesproken. Bijlage 4 bevat een lijst met gesprekspartners. Daarnaast zijn bronnen op internet over duurzame projecten geanalyseerd. Deze analyse leverde een aantal project ideeën op die met partijen in het gebied zijn besproken. Tijdens deze gesprekken zijn ideeën afgevallen, projecten aangescherpt en werd de meerwaarde van betrokkenheid van het Projectbureau besproken. Dat leidde tot een aantal kansrijke projecten die: 1) Aansluiten bij de behoeften van Huissen Angeren. 2) Waar dat kan lopende ontwikkelingen versterken en versnellen. 3) Goed passen bij de opdracht van het projectbureau 6

7 2. AAN DE SLAG MET DUURZAAMHEID Duurzame ontwikkeling sluit aan op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen. Op deze manier definieerde de VN-commissie Brundtland uit 1987 het begrip in Our Common Future. Eén van de knelpunten in het concept is dat we geen scherp beeld hebben van de behoeften van toekomstige generaties. Het begrip duurzaamheid doet daarmee een beroep op ons voorstellingsvermogen. De duurzaamheidsadviseur John Elkinton introduceerde de methodiek van de drie P s. Duurzame ontwikkeling is een harmonische ontwikkeling van people (mensen), planet (planeet/milieu) en profi t (opbrengst/winst). Deze indeling levert echter nog geen concreet handelingsperspectief op voor Huissen Angeren. We hebben ons laten inspireren door het afwegingskader duurzaamheid van de provincie Utrecht. Dit kader geeft een brede maar toch concrete invulling van de aspecten die een rol spelen bij het beoordelen van de bijdrage van projecten of maatregelen aan duurzame ontwikkeling. Doel is om de discussie over duurzame ontwikkeling te faciliteren en om te inspireren tot aanvullende maatregelen in lopende projecten op het gebied van infrastructuur, gebiedsontwikkeling en samenwerking met andere overheden. Milieubeleidsplan gemeente Lingewaard Waterplan We hebben de analyse aangevuld met onze eigen kennis en ervaring over duurzame ontwikkeling in andere gebieden en uit literatuur. Hoofdstuk 3 bespreekt de bestaande situatie rond duurzaamheid in Huissen Angeren. Dit hoofdstuk 2 licht de verschillende aspecten van duurzame ontwikkeling kort toe. Bijlage 2 bevat het afwegingskader. De fi guur op blz 8 vat het afwegingskader samen. De 3 P s van people, planet en profi t zijn vertaald naar maatschappij, ruimte en economie. De volgende paragrafen lichten deze indeling toe. Maatregelen moeten passen binnen de cultuur en wet- en regelgeving van een land en bestuurlijk, fi nancieel en maatschappelijk haalbaar zijn. Dit aspect krijgt aandacht onder het kopje effecten. Om een gebiedsgericht afwegingskader voor duurzaamheid te ontwikkelen is gebruik gemaakt van wat er in diverse beleidsstukken over duurzaamheid in Huissen Angeren wordt gezegd (alle stukken zijn beschikbaar op de website van de gemeente Lingewaard): Structuurvisie gemeente Lingewaard Sociale visie Lingewaard (2022). Kadernotitie duurzaamheid

8 zondheid (2) ten (2) uimte (verkeer, criminaliteit) (1, 2) huisopnames en minder doden (2) tes (1) iale cohesie: bestaande en nieuwe coalities (1,2) id van het gebied (1,2) gesprek, respect en begrip (2) urgers op hun leefwereld (2) n vergrijzing (2) rs opnemen (1,2) tot studie en zelfontwikkeling (2) ontwikkelen en behoud cultuur en identiteit (2) tbaarheid arbeidsmarkt (2) eerbaarheid van kwetsbare groepen (2) ormatievoorziening (2) rechtvaardig, zorgvuldig,... (1,2) een groot gebied nge tijd sen ling naar elders en later (3,4) s geborgd gebruik: inbreiding (1) Veiligheid en gezond Participatie en zorg voor elkaar Onderwijs Behoorlijk bestuur Tijd en ruimte Maatschappij Duurzaamheid in beleidsstukken van de gemeente 1) Structuurvisie gemeente Lingewaard ) Sociale visie Lingewaard (2022) 3) Kadernotitie duurzaamheid ) Milieubeleidsplan gemeente Lingewaard ( ) 5) Waterplan 2008 Detailuitwerkingen van bovengenoemde documenten Brugdocument Ruimte samen delen 2012 Verkeersplan Herstructureringsgebied Huissen-Angeren DUURZAME EFFECTEN STRUCTURELE MAATREGELEN HUISSEN ANGEREN Ruimte Gebruikswaarde Belevingswaarde Energie Water Verkeer en vervoer Openbare ruimte Historie/identiteit/ cultuur Energiebesparing en verminderin Energie van groene bronnen die Betaalbaar en betrouwbaar Het aandeel eigen productie nee Biomassa Verminderen watergebruik (4) Verbeteren kwaliteit grond- en o Water in het gebied vasthouden Voldoende water voor de glastu Water versterkt de recreatiestru Versterken recreatieve routestruc Versterken routes vrachtverkeer Scheiding soorten verkeer (1) Vermindering druk op wegennet Energiezuinige vormen van trans Hoogwaardig openbaar vervoe Openbaar groen dichtbij woonw Lucht, geur en fijnstof (4) Meer m2 in het gebied toeganke Recreatieroutes (fietsen, skeelere Versterken positie als geografisc Wandel en fietsroutes uiterwaar Veilig wandelen op de dijk (1) Aantrekkelijk vestigingsklimaat (1 Bereikbare voorzieningen (1,2) Zichtbaar maken geschiedenis va Versterken van sociale en geomo Aandacht voor stilte en donkerte Leesbaarheid van het Betuwse la Ruimte voor recreatie (1) en leren (2) tie / inspiratie (3,4) ing ruimte voor nieuwe kennis en inzichten stering in plaats van subsidie ppelen van budgetten ng overheid stigingsklimaat (1,3) cties (waterberging, energievoorziening) (1) tie gemeente (3,4) besteden overheid en bedrijfsleven (4) Proces Investering publiek geld Effecten Toekomstwaarde Versterken habitat en biodiversiteit Klimaatbestendigheid (4) Natuurlijke processen Groen blauwe structuren aanslui Uiterwaarden (1) Voedsel en leefgebied voor orga Vergroten overlevingskansen pla Verbeteren ecologische kwaliteit Bodemvorming (structuur, organis Bestuiving Waterkringloop (5) Verminderen van het gebruik va afvalscheiding (4) voorzienendheid: voedsel en energiezekerheid wen (4) sregio: verkleinen afstanden (1) rk Lingezegen en Uiterwaarden (1) n Agropark II (1) Circulaire economie/ biobased economy Versterken structuren Modernisering teeltareaal Overig ondernemerschap Hoge productie per m2 (1) Hoge toegevoegde waarde per Nieuwe gewassen / teeltwijzen ( Toename ondernemers (1) Verbreding producten en dienste Toegang / opzetten nieuwe mar Topsectoren: Agrofood en Life Sc Economie Werkgelegenheid Lokale economie van het Huissen Niet aleen kenniseconomie, ook m Werk voor nieuwe inwoners (1,2 Koopkracht (2) Flexibiliteit/veerkracht Functiecombinaties / multifuntion Diversificatie producten (1) Aanpasbaarheid maatregelen 8 Biomassa Voedsel Eiwitten Vezels Brandstof

9 MAATSCHAPPIJ Het geluk van mensen is een belangrijk aspect van duurzame ontwikkeling. Dat betekent zelfontplooiing en samenzijn in een gezonde en veilige leefomgeving. In een de maatschappij die sterk genoeg is om tegenslagen op te vangen en zich aan te passen aan veranderingen. Wetenschappers hameren op het belang van een betrouwbare overheid voor duurzame ontwikkeling. In Nederland komt duurzame energie bijvoorbeeld moeilijker van de grond dan in Duitsland omdat de overheid geen duidelijke koers vaart. Behoorlijk bestuur is een belangrijk aspect van duurzame ontwikkeling omdat het de randvoorwaarden van keuzes door bedrijven en burgers bepaalt. RUIMTE Om de kwaliteit van de ruimte te beoordelen gebruiken planologen vaak drie soorten van ruimtelijke kwaliteit: Gebruikswaarde: de functionaliteit van de ruimte. In welke mate draagt de inrichting bij aan economische activiteiten. Kun je de ruimte gebruiken voor verschillende functies. Kan de ruimte snel worden aangepast aan nieuwe behoeften en wat zijn de kosten voor onderhoud? Belevingswaarde: gaat over schoonheid, herkenbaarheid, leesbaarheid. Het gaat om culturele aspecten, natuur en groen, archeologie en de beleving van stilte en donkerte. Toekomstwaarde: heeft te maken met fl exibiliteit, veerkracht en stabiliteit om met veranderingen om te gaan. Maatregelen die bijdragen aan voor mens en natuur belangrijke processen zoals waterkringloop, bestuiving van planten en opvangen van hittestress door water en groen zijn duurzamer dan maatregelen die dat niet doen. Een gebied waarin planten en dieren kunnen overleven draagt bij aan het behoud van biodiversiteit voor volgende generaties. ECONOMIE Moderniseren van het teeltareaal is een belangrijk uitgangspunt voor de duurzame ontwikkeling van Huissen Angeren. Vergroten van de diversiteit in economische activiteiten kan belangrijk zijn. Dat kan binnen de glastuinbouw door vergroten van de diversiteit in producten en afzetmarken en daarbuiten door de werkgelegenheid in andere sectoren te bevorderen. Veel gemeenten kijken naar kennisindustrie en recreatie. Hoe groot is de markt voor recreatie en kan iedereen mee in de kennisindustrie? Misschien biedt de maakindustrie ook kansen. Vakmanschap is meesterschap! Er lijkt een groeiende markt te zijn voor lokale producten en lokaal voedsel van goede kwaliteit. Waarbij kwaliteit een breed begrip is, waaronder ook de manier van produceren, onderhouden en hergebruik valt. EFFECTEN Dit onderdeel zegt iets over de manier waarop de maatschappij zich duurzaam ontwikkeld. De meeste mensen willen bijvoorbeeld geen ecodictatuur, er is weinig draagvlak voor verregaande maatregelen voor duurzame ontwikkeling die door de overheid worden opgelegd. Mensen willen zelf beslissen over de ontwikkeling van hun levensstijl. Overheden willen liever geen langdurige subsidies geven en moeten ook eenmalige investeringen goed kunnen verantwoorden. Investeringen die over groot gebied over lange termijnen effect hebben zijn duurzamer dan investeringen met een klein effect op een klein gebied. Dit is een van de redenen waarom het Projectbureau zich vooral richt op het versterken van sociaal, economische en ruimtelijke structuren. Het zoeken is naar investeringen die over jaar ook nog bijdragen aan maatschappij, ruimte en economie. * Topsectorenbeleid Agrofood en Life Sciences 9

10 3. DUURZAAMHEID IN HUISSEN ANGEREN Dit hoofdstuk bevat een omschrijving van de duurzaamheid van Huissen Angeren op hoofdlijnen vanuit het perspectief van het Projectbureau. Dit beeld van de bestaande situatie wordt aangevuld door gebiedsactoren en projectpartners. Hierbij is het afwegingskader duurzaamheid gebruikt als beoordelingskader. Dit hoofdstuk is daarom ook opgebouwd langs de groepen van het afwegingskader: Maatschappij Gebruikswaarde van de ruimte Belevingswaarde van de ruimte Toekomstwaarde van de ruimte Economie Effecten Per groep worden eerst de lopende zaken beschreven die bijdragen aan duurzame ontwikkeling op dat punt. Vervolgens volgt een korte beschrijving van kansen en uitdagingen voor duurzame ontwikkeling. De kansen en bedreigingen komen uit beleidsstukken en uit de gesprekken die het Projectbureau sinds haar oprichting heeft gevoerd met mensen in het gebied en vertegenwoordigers van de gemeente. De paragraaf effecten wijkt hiervan iets af, deze paragraaf beschrijft alleen de bestaande effecten. 3.1 MAATSCHAPPIJ Maatschappelijke aspecten van duurzaamheid zijn veiligheid en gezondheid, participatie en zorg voor elkaar, onderwijs en behoorlijk bestuur. Lopende zaken Verkeersveiligheid: uitvoering van het Verkeersstructuurplan* betekent een belangrijke verbetering voor de verkeersveiligheid. Snel en langzaam verkeer wordt meer gescheiden. Doordat de gemeente meer veilige fi etspaden aanlegt wordt de drempel om de fiets te pakken lager. Er komt meer openbaar groen in het gebied dat uitnodigt om buiten te wandelen en te spelen. Veiligheid en gezondheid gaan hier hand in hand. Onderwijs is belangrijk voor de innovatieve kracht van Huissen Angeren. Verschillende tuinders werkten in het kennisnetwerk INES Gelderland aan innovaties op het gebied van energiebesparing en duurzame energie. INES is opgenomen in KiEMT. KiEMT is een netwerk van bedrijven, overheden en kennisinstellingen in Oost-Nederland (zie ook hoofdstuk 4). Onderwijs: Huissen Angeren is deel van Greenport Arnhem Nijmegen. De Greenports werken aan een dynamische en krachtige tuinbouwketen. Zorg en participatie: op het gebied van bloementeelt, zorg en participatie is de Stichting Epric actief. De Stichting Epric is een natuur educatie traject waar naast het educatieve deel, tevens mogelijkheden zijn voor begeleiding voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Participatie: er zijn veel initiatieven ontplooid in Huissen Angeren en omgeving. KAN-plant, Wijkplatforms, Greenport Arnhem-Nijmegen en het Glastuinbouwpact Arnhem Nijmegen waarin de Gemeente Lingewaard en Overbetuwe, Provincie Gelderland, LTO Noord Glaskracht, Greenport Arnhem-Nijmegen, Kamer van Koophandel Centraal Gelderland, Rabobank Oost Betuwe, Plantion 10 * Verkeersstructuurplan met de titel Eindscenario Verkeer Herstructureringsgebied Huissen-Angeren is te vinden op

11 B.V. en ondernemers uit de glastuinbouwsector samenwerken. Ook bijzonder is de samenwerking tussen gemeenten bij duurzaam inkopen van zonnepanelen. Negentien gemeenten in de regio Arnhem Nijmegen organiseren samen een grootschalige collectieve inkoopactie voor zonnepanelen. Deze actie maakt het voor inwoners en bedrijven in de regio extra aantrekkelijk om zonnepanelen aan te schaffen en ze te laten installeren ( Participatie en behoorlijk bestuur: het Projectbureau draagt zelf ook bij aan de maatschappelijke ontwikkeling van Huissen Angeren. Door nadrukkelijk samen te werken met ondernemers en bewoners in het gebied bij het zoeken naar oplossingen voor problemen en nieuwe initiatieven te faciliteren. Kansen en uitdagingen Voornaamste uitdagingen op het gebied van maatschappij zijn het verder verbeteren van de veiligheid en gezondheid (verkeer, bewegen, buiten spelen) Kans is het verder / versneld uitvoeren van het Verkeersstructuurplan en het vergroten van toegankelijke (openbare) ruimte voor spelen en wandelen. Onderwijs (in brede zin, inclusief innovatie productie en vermarkten glastuinbouw). In het gebied zijn geen kennisinstellingen aanwezig maar in de steden eromheen wel. Zeker Nijmegen en Wageningen zijn relevant voor de ondernemers van Huissen Angeren. Innovatieve teelten en technieken worden pas toegepast als er afnemers voor zijn. Naast innovatie is er behoefte aan nieuwe vormen van marketing en nieuwe afzetketen. Participatie richt zich nog niet op samenwerking in de productieketen (tussen telers, verwerkers, winkels) 3.2 GEBRUIKSWAARDE VAN DE RUIMTE De gebruikswaarde is het vermogen van het gebied om gebruikers van energie, water en ruimte te voorzien. De infrastructuur van het gebied hoort ook bij de gebruikswaarde. De gebruikswaarde van de ruimte neemt toe als het gebied meer functies kan ondersteunen of als bestaande functies beter werken. Lopende zaken Energie en openbare ruimte: door de sanering van oud glas en het bouwen van nieuw duurzamere kassen neemt de gebruikswaarde van het gebied toe. Nieuwe kassen gebruiken minder energie of kunnen op termijn zelfs energie leveren. De herstructurering biedt verder tal van kansen voor verbeteren van de toegang tot de openbare ruimte. Verkeer en vervoer: uitvoeren van het Verkeersstructuurplan verbetert de ontsluiting en versterkt ook de positie van Huissen Angeren als geografi sch centrum. Waar mogelijk wordt de verkeersstructuur lokaal aangevuld met de aanleg van fi ets- en wandelpaden. Openbare ruimte en water: door herstructurering ontstaat er meer ruimte voor groen en water. Er is een hoeveelheid grond die nog niet is uitgegeven voor glastuinbouw. Deze voorraad grond biedt kansen voor tijdelijke functies. Hoofdstuk 4 gaat hier verder op in. Kansen en uitdagingen Voornaamste uitdaging voor de gebruikswaarde zijn energiebesparing en productie. Voor tuinders blijft het moeilijk om hiervoor investeringsruimte te vinden, ook al betalen maatregelen zich op termijn terug. Monitoren van de voortgang op dit vlak is nodig om in te kunnen grijpen als de voortgang uitblijft., Uitvoeren van duurzame verkeer en vervoersmaatregelen en toegang tot de openbare ruimte. Monitoren van de voortgang. Waterberging, wateroverlast en waterkwaliteit zijn geen belangrijke knelpunten (meer). 3.3 BELEVINGSWAARDE VAN DE RUIMTE Belevingswaarde is de manier waarop mensen het gebied ervaren. De zichtbare geschiedenis, mooi ontworpen gebouwen en overgangen in het landschap versterken de belevingswaarde. Belevingswaarde maakt dat mensen zich ergens thuis en welkom voelen. 11

12 Lopende zaken Historie / identiteit en cultuur: het Projectbureau besteedt veel aandacht aan het vergroten van de beleving, ook wel leesbaarheid, van het landschap. Cultuurhistorie en de groen blauwe hoofdstructuur zijn de onderlegger voor de invulling van lokale plannen. Bijvoorbeeld de keuze voor inheemse bomen en hagen. Per gebied zijn er inrichtingskaders bepaald waarbinnen plannen worden uitgewerkt. Hiermee wordt de identiteit behouden. Recreatie: lijkt een ondergeschoven onderwerp in Huissen Angeren maar is gezien de ligging bij twee grote steden wel een kans. Mensen fi etsen wel door het gebied maar geven weinig geld uit aan horeca en andere zaken in Huissen Angeren. Kansen en uitdagingen Versterken van de belevingswaarde in gebieden met weinig ruimtelijke dynamiek is een belangrijk aandachtspunt. Daarbij kan bijvoorbeeld worden samengewerkt met de Stichting Landschapsbeheer Gelderland. Belevingswaarde kan worden versterkt door het bieden van activiteiten voor bewoners (regio Arnhem-Nijmegen of alleen Lingewaard) in het gebied en het versterken van recreatieve routes. In combinatie met attracties waar mensen heen kunnen gaan, bijvoorbeeld proeftuinen met innovaties in de tuinbouw. 3.4 TOEKOMSTWAARDE VAN DE RUIMTE Toekomst waarde is het vermogen om in te spelen op toekomstige ontwikkelingen. Flexibiliteit, veerkracht en stabiliteit van de ruimtelijke inrichting, watersysteem en natuur zijn kernelementen van dit begrip, evenals het in stand houden en versterken van natuurlijke processen zoals kringlopen, bestuiving en kwaliteit van water, lucht en bodem. Lopende zaken Versterken habitat en biodiversiteit: de groen blauwe hoofdstructuur vergroot de overlevings- en vestigingskansen voor planten en dieren in het gebied en verbindt de uiterwaarden met Park Lingezegen. Het Projectbureau legt in erfinrichtingsplannen de afspraken hierover met bewoners vast. Creëren van duurzaam in te richten kavels ten behoeve van glastuinbouw. Kansen en uitdagingen Tot dusver is er weinig aandacht geweest voor het versterken van natuurlijke processen. Maatregelen kunnen zich richten op natuurlijke bestrijding van plagen, verminderen van het gebruik van eutrofi ërende en giftige stoffen, vergroten van overlevingskansen van kwetsbare soorten zoals bijen, vlinders, mussen en vleermuizen. Voor de toekomst is het ook belangrijk om in te spelen op klimaatverandering. Welke structuren zijn kwetsbaar op het moment dat het klimaat verandert en met welke maatregelen kan nu al (kosteneffectief) worden geanticipeerd? Uitdaging van het creëren van stabiliteit en veerkracht. Dit is vooral gelegen bij de bedrijven. 3.5 ECONOMIE Economische aspecten van duurzaamheid zijn werkgelegenheid, ondernemerschap en modernisering van het teeltareaal. Diversifi catie van de economie brengt veerkracht en fl exibiliteit in het gebied. Toekomstwaarde en economie overlappen elkaar in deze begrippen. 12

13 Lopende zaken Modernisering van het teeltareaal versterkt de economie van het gebied. Een van de voorwaarden voor een gezonde glastuinbouw is een hoge fi nanciële opbrengst per m2. In het Glaspact Arnhem Nijmegen werken overheden, tuinders, productie- en vervoersbedrijven nauw met elkaar samen om de glastuinbouwcluster te versterken. Doel is om samen problemen op te lossen die ieder voor zich onvoldoende kan oplossen; of om kansen te pakken. Kansen en uitdagingen Overig ondernemerschap: het versterken van de economische structuur richt zich nog onvoldoende op ondernemerschap en werkgelegenheid buiten de glastuinbouw. De vraag is welke kansen versterken van deze structuren buiten / in samenhang met de glastuinbouw biedt voor de duurzame ontwikkeling. Uitdaging van het positioneren van een sterk economisch gebied dat aantrekkelijk is voor de huidige ondernemers en nieuwe activiteiten / ondernemers aantrekt. 3.6 EFFECTEN Moderne kassen, landschappelijke verbetering en ruimtewinst, zijn op dit moment de belangrijkste effecten van de activiteiten van het Projectbureau. Omdat tegelijk oud glas is gesaneerd is er netto behoorlijke hoeveelheid grond vrijgekomen. De plannen zijn dat deze ruimte wordt ingevuld met nieuwe functies zoals landschappelijk wonen. Dit betekent meer inheemse bomen en haagsoorten die kunnen dienen als leefgebied voor vogels en insecten. Door de plannen nemen ook de mogelijkheden om te wandelen en te fietsen toe. De ontsluiting voor auto- en vrachtverkeer is verbeterd door de aanleg van asfalt. ONDERDEEL DUURZAAMHEID MAATSCHAPPIJ GEBRUIKSWAARDE BELEVINGSWAARDE TOEKOMSTWAARDE ECONOMIE KANSEN EN UITDAGINGEN Het verder verbeteren van de veiligheid en gezondheid (verkeer, bewegen, buiten spelen) en onderwijs (in brede zin, inclusief innovatie productie en vermarkten glastuinbouw). Energiebesparing en productie, duurzaam verkeer en vervoer en toegang tot de openbare ruimte. Versterken van de belevingswaarde in gebieden met weinig ruimtelijke dynamiek. Natuurlijke bestrijding van plagen, verminderen van het gebruik van eutrofi ërende en giftige stoffen, vergroten van overlevingskansen van kwetsbare soorten zoals bijen, vlinders, mussen en vleermuizen. Klimaatadaptatie: welke structuren zijn kwetsbaar op het moment dat het klimaat verandert en met welke maatregelen kan nu al (kosteneffectief) worden geanticipeerd? Modernisering van het teeltareaal versterkt de economie van het gebied. Een van de voorwaarden voor een gezonde glastuinbouw is een hoge fi nanciële opbrengst per m2. Nieuwe afzetkanalen zijn daarbij een kans, er zijn nieuwe structuren nodig om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. 13

14 4. PROJECTEN 4.1 KANSEN EN UITDAGINGEN IN RELATIE TOT DE DOELEN VAN HET PROJECTBUREAU Uit de analyse van Hoofdstuk 3 blijkt dat er behoefte is aan structurele verbeteringen op een aantal vlakken. De laatste tabel van het vorige hoofdstuk vat ze nog eens samen. Een aantal van deze kansen en uitdagingen komt overeen met de opdracht van het projectbureau. In het kort luidt deze: het duurzaam versterken van sociaal, economische en ruimtelijke structuren. Het projectbureau voert deze opdracht uit door activiteiten uit te voeren die bijdragen aan: Dynamiek bevorderen. Economie stimuleren. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Community building. Om de opdracht te vertalen naar uitvoerbare activiteiten en projecten is gewerkt vanuit de kansen en uitdagingen die passen bij de opdracht van het Projectbureau. Zie naaststaande tabel. Met deze analyse is het gesprek met partijen in en om Huissen Angeren gevoerd om te komen tot resultaat zonder het wiel opnieuw uit te vinden Daarbij is er gekeken naar welke zaken er al spelen. Mogelijk kan er effi ciënt worden aangehaakt bij deze initiatieven, projecten en kan er gebruik worden gemaakt van de aanwezige kennis en wordt dubbel werk voorkomen. Tegelijkertijd betekent de inbreng van het Projectbureau dat initiatieven sneller van de grond komen, meer impact hebben en dat initiatieven die vooral buiten het gebied lopen het gebied in worden gehaald. ONDERDEEL DUURZAAMHEID, KANSEN EN UITDAGINGEN MAATSCHAPPIJ Kansen en uitdagingen: het verder verbeteren van de veiligheid en gezondheid (verkeer, bewegen, buiten spelen) en onderwijs (in brede zin, inclusief innovatie productie en vermarkten glastuinbouw). GEBRUIKSWAARDE Kansen en uitdagingen: energiebesparing en productie, duurzaam verkeer en vervoer en toegang tot de openbare ruimte. BELEVINGSWAARDE Kansen en uitdagingen: versterken van de belevingswaarde in gebieden met weinig ruimtelijke dynamiek. TOEKOMSTWAARDE Kansen en uitdagingen: natuurlijke bestrijding van plagen, verminderen van het gebruik van eutrofi ërende en giftige stoffen, vergroten van overlevingskansen van kwetsbare soorten zoals bijen, vlinders, mussen en vleermuizen. Klimaatadaptatie: welke structuren zijn kwetsbaar op het moment dat het klimaat verandert en met welke maatregelen kan nu al (kosteneffectief) worden geanticipeerd? ECONOMIE Kansen en uitdagingen: modernisering van het teeltareaal versterkt de economie van het gebied. Een van de voorwaarden voor een gezonde glastuinbouw is een hoge fi nanciële opbrengst per m2. Nieuwe afzetkanalen zijn daarbij een kans, er zijn nieuwe structuren nodig om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. DOELEN PROJECTBUREAU Bevorderen van de dynamiek in het gebied. Community building. Economie stimuleren. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Bevorderen van de dynamiek in het gebied. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Economie stimuleren. Bevorderen van de dynamiek in het gebied. 14

15 In de zomer van 2013 is met partijen binnen en buiten Huissen Angeren gesproken. Bijlage 4 bevat een lijst met gesprekspartners. Daarnaast zijn duurzame projecten geanalyseerd. Onderstaand volgt een beschrijving van de belangrijkste programma s en organisatie waarmee het projectbureau bij de uitvoering van het duurzaamheidsplan de samenwerking kan zoeken om zo de benoemde kansen en uitdagingen in te vullen. Greenport de Betuwse Bloem (sinds 2005) Deelnemende partijen: ondernemers in de tuinbouw, ZLTO / LTO Noord, Kamer van Koophandel Centraal Gelderland, provincie Gelderland, Onderwijsplatform Rivierenland, Stichting Food Valley, Oost NV Ontwikkelingsmaatschappij voor Overijssel en Gelderland. De coördinatie van de activiteiten van de Stichting Greenport Betuwse Bloem is in handen van Projecten LTO Noord. Duurzaamheidsbeleid Lingewaard Het duurzaamheidsbeleid van de gemeente Lingewaard richt zich op drie gebieden: Sociaal (mensen): de gemeente wil voor haar inwoners een veilige samenleving creëren waarin iedereen zich betrokken voelt en niemand wordt buitengesloten. Iedereen doet mee en iedereen doet ertoe. Ecologisch (milieu): beleid richt zich ook op respect voor het milieu. Meer schone energie, minder vervuiling. Economisch (bedrijven): een duurzame ondernemer houdt niet alleen rekening met de winst, maar ook met mens en milieu. Duurzaam ondernemen is stabiel ondernemen en zorgt voor welvaart en vooruitgang. De gemeente helpt duurzame ondernemers graag op weg. In het duurzaamheidsbeleid probeert de gemeente bij haar beslissingen steeds een evenwicht te vinden tussen deze 3 thema s. Investeren in duurzame maatregelen kost tijd en geld, maar levert op lange termijn veel op. De gemeente heeft daarom in de kadernotitie Duurzaamheid haar plannen en doelstellingen tot 2015 vastgelegd. Deze doelstellingen zijn opgenomen in de mindmap Duurzame effecten structurele maatregelen die het uitgangspunt vormt voor de projecten van het Projectbureau. Ook bij de uitvoering van projecten zal er veel aandacht zijn voor de doorvertaling van gemeentelijk duurzaamheidsbeleid in concrete maatregelen. Doel: door meer samenwerking, onderling en binnen de tuinbouwketen, verder versterken van de economische positie van de tuinbouw in het Rivierengebied. Het gaat bijvoorbeeld om scholing, duurzaamheid en gebiedsprofi lering. Momenteel lopen 7 projecten. Naast deze projecten zijn publiek-private samenwerkingsverbanden opgezet: de pacten. Deze pacten vormen de basis van de Betuwse Bloem waar het gaat om de uitvoering van projecten en de aansluiting op de ondernemers in de verschillende tuinbouwclusters. Voor Huissen Angeren is het Glastuinbouwpact Arnhem-Nijmegen relevant. Via dit pact kunnen ook de kennis en de contacten van de andere projecten van Betuwse Bloem worden ontsloten. Glastuinbouwpact Arnhem Nijmegen (sinds 2011) Deelnemende partijen: de Gemeente Lingewaard en Overbetuwe, Provincie Gelderland, LTO Noord Glaskracht, Greenport Arnhem-Nijmegen, Kamer van Koophandel Centraal Gelderland, Rabobank Oost Betuwe, Plantion B.V. en ondernemers uit de glastuinbouwsector. Doel: het versneld en gecoördineerd oppakken van activiteiten die bijdragen tot de ontwikkeling van een duurzame en concurrerende tuinbouwcluster in de regio Arnhem Nijmegen. Daarbij kan gedacht worden aan zaken als verplaatsing van tuinders naar het moderne glastuinbouwgebied Bergerden, de verduurzaming van de glastuinbouw door introductie van nieuwe energievoorzieningen, promotie en marketing van het gebied transport en logistiek. Ook andere aansprekende 15

16 thema s kunnen samen worden opgepakt. Te denken valt aan zaken als marktontwikkelingen, ondernemerschap, innovatie en samenwerking met andere sectoren. Greenport Arnhem-Nijmegen (sinds 2006) Dit is het ondernemersplatform dat deelt neemt in het Glastuinbouwpact Arnhem-Nijmegen. De Greenport Arnhem-Nijmegen is de uitvoeringsorganisatie van het Glaspact Het werkplan van het Glastuinbouwpact bevat een aantal projecten die relevant kunnen zijn voor Huissen Angeren. Training op het gebied van onderhandelingsvaardigheden en verkooptechnieken (15 ondernemers). Marketing safari (10 ondernemers) gericht op afzetconcepten. Werkbezoek aan verschillende local for local initiatieven o.a. Oregional. Samen met KAN-plant is een plan uitgewerkt voor verdere samenwerking en marktbenadering. Businesscase voor Crystal Palace is uitgewerkt. Netwerkavond organiseren of actueel innovatiethema (energie in de tuinbouw), samenwerken met RCT. Deelname van tuinders aan vervolg van INES-programma in Gelderland en/of andere kennisbijeenkomsten. Ondersteuning aan tuinders commissie Nieuwe Energie. Ondersteuning van BEB bij het realiseren van een biomassawerf op Bergerden en doorlevering van biogas en/of CO2. Samen met LTO (en evt. waterschap) organiseren van avond over duurzaam watergebruik/beheer op tuinbouwbedrijven en zoetwater problematiek Doel: zorgen dat er een levendig tuinbouwnetwerk onderhouden wordt, waarin relevante tuinbouwkennis snel verspreidt, ondernemers allerlei contacten kunnen leggen, waar nieuwe (innovatieve) ideeën ontstaan en ondernemers inspiratie kunnen opdoen. Om dat te bereiken organiseert Greenport Arnhem-Nijmegen een verscheidenheid aan activiteiten zoals cursussen, excursies, workshops, discussiebijeenkomsten en begeleiding van innovaties en opzetten van projecten. LTO Noord LTO Noord richt zich op de belangenbehartiging van de agrarische sector. LTO Noord wil dat agrarische ondernemers de ruimte krijgen en behouden om hun werk te kunnen doen. Ruimte voor agrarische ondernemers: daarbij gaat het letterlijk om voldoende grond als ook om genoeg speling binnen de wet- en regelgeving. Projecten LTO Noord is een zelfstandige dochteronderneming van LTO Noord. Projecten LTO Noord wil gezien worden als de natuurlijke partner die klanten op professionele wijze helpt bij het oplossen van vraagstukken op het terrein van de ontwikkeling van het landelijk gebied en het ontwikkelen van een duurzame positie voor de (agrarische) ondernemers in markt en maatschappij. Projecten LTO Noord heeft projecten in verschillende marktgroepen. De volgende marktgroepen zijn relevant voor Huissen Angeren. Plant en bedrijf; glastuinbouw. Plant en bedrijf; open teelten. Markt en keten. Ondernemer en bedrijf. Ruimte en inrichting. Water en groene ruimte. Natuur en Landschap. Energie en Milieu. Toerisme en Recreatie. Zorg en Welzijn. Bij de beschrijving van de projecten wordt aangegeven met welke projecten het Projectbureau samen wil optrekken. De volgende projecten zijn daarvoor relevant: Internationale Streekmarkt: het opzetten van een digitaal verkooppunt van en voor streekmarktproducenten ( Bijenkennisnet: versterken van de bijenpopulatie ( Agroenergie: de website biedt objectieve, betrouwbare, praktische en integrale informatie over technieken en maatregelen op het ge- 16

17 bied van energieproductie, besparing en klimaat. Programma duurzame energie: informeert en faciliteert ondernemers op het gebied van duurzame energie. Vraagbundeling zonnepanelen: LTO Noord-leden kunnen zich aanmelden voor de 3e ronde via Stadslandbouw: de werkgroep stadslandbouw van Projecten LTO Noord richt zich op agrarische bedrijven (multifunctioneel) in de stadsrand of in de directe nabijheid van de stad en die zich willen richten op de stedelijke markt. Het streven is dat het onderzoek leidt tot enkele concrete projecten. Landbouwvisie De Liemers: door Projecten LTO Noord is samen met de ondernemers in het gebied een landbouwverkenning uit gevoerd. De landbouwverkenning schetst een beeld waar volgens de agrarische sector de kansen voor de landbouw liggen, welke investeringen dit met zich meebrengt, welke programma s hiervoor nodig zijn of moeten worden ontwikkeld en welke stappen op de korte en lange termijn genomen dienen te worden. De verkenning is afgerond. De LTO Noord-afdeling beraadt zich op welke stappen ondernomen moeten worden. Ontwikkelingsmaatschappij Oost NV Oost NV werkt nauw samen met de Stichting Food Valley in Wageningen, Health Valley in Nijmegen, het Innovatieplatform in Twente, Kennispark Twente, Kennispoort Zwolle, de Kamers van Koophandel, Syntens, het Ministerie van Economische Zaken, de NFIA (Netherlands Foreign Investment Agency), Agentschap NL, de Provincies van Gelderland en Overijssel, gemeenten en regio s. Doel: Oost NV ontwikkelt en begeleidt innovatieprojecten en helpt ze te financieren. De rol van Oost NV is samen te vatten als kennis ontsluiten, geld regelen, netwerken ontwikkelen en contacten leggen. Projecten concentreren zich op de vakgebieden: BioBased Business, Voeding en Gezondheid en Voeding en Technologie (Food & the Factory). KiEMT kiemt (kennis en innovatie in Energie- en Milieutechnologie) is een netwerk van EMT-gerelateerde bedrijven, overheden en kennis- instellingen in Oost-Nederland. KiEMT wordt gefi nancierd door subsidies van de volgende partijen: Arnhems Ondernemers Centrum, Europese Unie (EFRO, Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling), Gelderland Onderneemt, Gemeente Arnhem, Gemeente Duiven, Gemeente Enschede, Gemeente Nijmegen, Kamer van Koophandel, Provincie Gelderland, Provincie Overijssel, Regio Achterhoek, Regio Noord-Veluwe, Stedendriehoek Onderneemt. Een groot aantal toonaangevende bedrijven in Oost-Nederland werkt mee in KiEMT. Doel: via nauwe samenwerking en kennisuitwisseling bevordert kiemt innovaties en new business op het gebied van energie- en milieutechnologie. Stichting Crystal Palace Er zijn drie initiatiefnemers (Van der Meer Associates, maak<architectuur, Ballast Nedam). Daarnaast is er sprake van een projectgroep, bestaande uit: de initiatiefnemers en Hydro Huisman, Oost NV, Kamer van Koophandel Centraal Gelderland, Greenport, Wageningen UR, Bezoekerscentrum Sonsbeek, Stichting Kiemt, NUON, de Boer en Advies. Doel : Crystal Palace wordt een showcase voor het tuinbouwgebied Bergerden, een plek waar food, health, en energy worden geïntegreerd, waarbij beleving centraal staat. Crystal Palace is een plek waar Food, Health & Energy worden geïntegreerd, dat gelegen is in een landschapspark en een sterke relatie heeft met de verstedelijking van de Stadsregio Arnhem-Nijmegen. Duurzaamheid (energieneutraal) en stadslandbouw staan centraal in het concept. Crystal Palace fungeert als een dynamische plek waarbij beleving een belangrijke rol speelt en aansluit bij de wensen van de bevolking. * Crystal Palace Een regionale showcase: de plek waar Food, Health en Energy kunnen worden beleefd! Betuwse Bloem 17

18 Nijmegen en Arnhem In twee gesprekken met de gemeente Arnhem en Nijmegen is een analyse gemaakt van de behoeften in de Stadsregio waaraan Huissen Angeren invulling zou kunnen geven en omgekeerd. Onderstaande tabel vat het resultaat van die analyse samen. STADSREGIO HUISSEN ANGEREN 18 Behoefte aan: Ruimte voor duurzame energie: warmtenet, zonnecellen en windenergie. Ruimte voor moestuinen (volle grond en kassen). Kennis en ervaring over teelt van gewassen. Nieuwe producten met een eigen, liefst lokale identiteit (weg van de bulkproducten). Behoefte aan nieuwe teelten als grondstof producten: geneeskrachtige kruiden voor medicijnen, grondstoffen voor biochemie, vleesvervangers en speciale rassen (planten, vruchten en groenten). Behoefte aan biologisch geteelde producten uit de kas. Behoefte aan werkgelegenheid. Bovenstaande analyse is besproken en aangevuld in gesprekken met een aantal partijen binnen en buiten Huissen Angeren. Bijlage 4 bevat een lijst met gesprekspartners. Tijdens deze gesprekken zijn project ideeën ontstaan en aangescherpt en werd de meerwaarde van betrokkenheid van het Projectbureau besproken. Dat leidde tot een aantal kansrijke projecten die: 1. Aansluiten bij de behoeften van Huissen Angeren: pakken van kansen en het hoofd bieden aan uitdagingen. 2. Waar dat kan lopende ontwikkelingen versterken en versnellen of zonder het projectbureau niet verder komen. 3. Goed passen bij de opdracht van het Projectbureau. Behoefte aan: Economische impuls glastuinbouw: hogere marges, nieuwe producten en afzetkanalen. Nieuwe functies en sloop van kassen. Nieuwbouw van kassen. Toegankelijke en mooie groene ruimte. Nieuwe bestemming voor leegstaande woningen en gebouwen. Ouderenzorg. Aanpassingen infrastructuur en openbaar vervoer. Intact houden sociale samenhang en zorg voor elkaar. Werkgelegenheid. Tabel op de volgende bladzijde toont deze samenhang tussen kansen / uitdagingen, opdracht Projectbureau en projecteffecten op hoofdlijnen. De volgende paragraaf beschrijft de projecten in detail: Inhoud en omschrijving van het project. Beoogde effecten. Bijdrage aan doelen van het projectbureau. Betrokken partijen. Wat nodig is om het plan te realiseren. Wat er al speelt en waarom het Projectbureau de samenwerking zou kunnen zoeken. Welke rol en bijdrage bij de opdracht en rolopvatting van het Projectbureau zou kunnen passen.

19 ONDERDEEL DUURZAAMHEID, KANSEN EN UITDAGINGEN MAATSCHAPPIJ Kansen en uitdagingen: het verder verbeteren van de veiligheid en gezondheid (verkeer, bewegen, buiten spelen) en onderwijs (in brede zin, inclusief innovatie productie en vermarkten glastuinbouw). GEBRUIKSWAARDE Kansen en uitdagingen: energiebesparing en productie, duurzaam verkeer en vervoer en toegang tot de openbare ruimte. BELEVINGSWAARDE Kansen en uitdagingen: versterken van de belevingswaarde in gebieden met weinig ruimtelijke dynamiek. DOELEN PROJECTBU- REAU Bevorderen van de dynamiek in het gebied. Community building. Economie stimuleren. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Bevorderen van de dynamiek in het gebied. PROJECT EN EFFECT Tijdelijke akkers en kassen en Tuinders voor biobased economy Stimuleren samenwerking tussen tuinders. Ervaring met teelt en afzet van nieuwe gewassen met hogere marges Local 4 Local Meer inzicht in de wens van de consument en daarop snel kunnen inspelen door nieuwe producten Praktische kennis van nieuwe teelten. Groene ervaring voor de stadslandbouw: Meer contact tussen tuinders en consumenten in de stad Studie en zelfontwikkeling Huissen Angeren in het groen: Met de bewoners samen maatregelen nemen om het gebied te vergroenen. Bewoners kennis en kunde bijbrengen wat betreft aanleg en onderhoud van groen Parochie `t Zandse vierkant: Zinvolle tijdsbesteding ouderen (bewegen, gezondheid, gezelligheid) Tijdelijke akkers en kassen: Productief maken braakliggende terreinen door te verdienen aan de productie van biomassa Tuinders voor biobased economy: Hogere winst per m2 kasoppervlak Ondernemingsplan Energie: Het vergroten van de duurzame energieproductie Parochie `t Zandse vierkant: Nieuwe bestemming kerk en parochiehuis Tijdelijke akkers en kassen: Meer en mooier openbaar groen, wandel en fietsroutes Huissen Angeren in het groen: Draagt bij aan de leefbaarheid en beleving van het gebied Vergroot de aantrekkelijkheid voor recreatie Parochie `t Zandse vierkant: Behoud kerk en pastorie als hart van `t Zand 19

20 20 TOEKOMSTWAARDE Kansen en uitdagingen: natuurlijke bestrijding van plagen, verminderen van het gebruik van eutrofi ërende en giftige stoffen, vergroten van overlevingskansen van kwetsbare soorten zoals bijen, vlinders, mussen en vleermuizen. Klimaatadaptatie: welke structuren zijn kwetsbaar op het moment dat het klimaat verandert en met welke maatregelen kan nu al (kosteneffectief) worden geanticipeerd? ECONOMIE Kansen en uitdagingen: modernisering van het teeltareaal versterkt de economie van het gebied. Een van de voorwaarden voor een gezonde glastuinbouw is een hoge fi nanciële opbrengst per m2. Nieuwe afzetkanalen zijn daarbij een kans, er zijn nieuwe structuren nodig om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Imago en kwaliteit van het gebied verbeteren. Economie stimuleren. Bevorderen van de dynamiek in het gebied. Tijdelijke akkers en kassen: Bijdragen aan landschap en biodiversiteit. Afspraken over toekomstige bestemming. Huissen Angeren in het groen: Versterken van het leefgebied en overlevingskansen van inheemse planten en dieren. Parochie `t Zandse vierkant: Ruimte voor (nieuwe) duurzame functies door sloop oude gemeenschapshuis. Parochie `t Zandse vierkant: Werkgelegenheid restaurant en pension met eigen tuin Nieuwe afzetmogelijkheid voor tuinbouwproducten. Tijdelijke akkers en kassen: Verdienen aan de productie van biomassa Verbreding teelten. Sluiten van kringlopen door geen olie maar planten als grondstof te gebruiken (afbreekbaar, composteerbaar, CO2 vastlegging) Tuinders voor biobased economy: Inzicht in de haalbaarheid van produceren van hoogwaardige plantaardige producten voor de chemische of voedingsindustrie Identifi ceren van hefbomen om belemmeringen weg te nemen Kosten van experimenteren verlagen door gezamenlijke proefprojecten Sluiten van kringlopen door geen olie maar planten als grondstof te gebruiken (afbreekbaar, composteerbaar, CO2 vastlegging) Local 4 Local Kortere ketens tussen producent en consument, grotere marge door uitschakelen tussenhandel Grotere marge voor bijzondere producten binnen bestaande afzetkanalen Gebruik maken van de kansen van de groeiende markt voor biologische kasproducten en het gebrek aan biologische kastuinbouw in de regio Ondernemingsplan Energie Productief maken van daken van schuren Groene ervaring voor de stadslandbouw: Nieuwe manieren om met kasteelt geld te verdienen Hogere marges per eenheid product / m2 Huissen Angeren in het groen: Vergroot de aantrekkingskracht om in Huissen Angeren te wonen en te werken