Interventieontwikkeling Gay is okay : suïcidepreventieproject LHBT jongeren

Transcriptie

1 Startdocument Interventieontwikkeling Gay is okay : suïcidepreventieproject LHBT jongeren CONCEPT MOVISIE, 2012 Auteurs: Met medewerking van: Projectleider: Projectassistent: Maurits Boote, Hanneke Felten, Judith Schuyf Martijn Bool Judith Schuyf Sebastiaan Lo

2 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Doelen van de interventie... 4 Hoofddoelstelling... 4 Subdoelstellingen... 4 Probleemanalyse... 5 Prevalentie... 5 Risicogroepen... 5 Verklaringen voor hoge aantal suïcidepogingen onder LHBT jongeren... 6 Risicofactoren... 7 Beschermende factoren...11 Gedragsdoelen en gedragsdeterminanten...13 Gedragsdoelen...13 Gedragsdeterminanten...14 Veranderdoelen...16 Keuzen in veranderdoelen voor de website...20 Literatuur

3 Inleiding Dit document is bedoeld als basis voor de ontwikkeling van een interventie gericht op suïcidepreventie onder LHBT jongeren. De vorm van deze interventie is een interactieve website gericht op LHBT jongeren. Geïnspireerd op de Intervention Mapping Approach (Bartholomew, et al. 2011) worden in dit document de doelen van de interventie beschreven. Deze doelen geven aan wie en wat zal veranderen door de interventie. Vervolgens worden op basis van een probleemanalyse de gedragsdoelen opgesteld. Deze gedragsdoelen geven aan welk gedrag er bij de doelgroep dient te veranderen als gevolg van de interventie. Aan deze gedragsdoelen worden vervolgens de belangrijkste gedragsdeterminanten, gebaseerd op Theory of Reasoned Action (Fishbein & Azjen, 2010) en Theory of Planned Behavior (Azjen, 1988, Conner & Sparks, 2005). We focussen ons hierbij op de intenties om tot ander gedrag te komen door middel van verandering van kennis, bewustwording, attitude (houding) en daarnaast op verandering in vaardigheden en in eigen effectiviteit en verwachting van de sociale norm. De combinatie van de doelen en de bijbehorende gedragsdeterminanten vormen de veranderingsdoelen van de interventie. Veranderingsdoelen geven specifiek aan wie of wat zal veranderen door de interventie. Er wordt vervolgens een keuze gemaakt op welke veranderingsdoelen de interventie zich zal richten en op basis hiervan kan de interventie worden opgebouwd. 3

4 Doelen van de interventie Hoofddoelstelling De hoofddoelstelling van deze interventie is een bijdrage leveren aan het voorkomen van suïcidaal gedrag onder LHBT jongeren, door middel van het ontwikkelen van een interactieve website. Met LHBT jongeren worden jongeren bedoeld met lesbische, homo, bi en / of transgender gevoelens. Subdoelstellingen LHBT jongeren die kwetsbaar zijn voor suïcidaal gedrag en hun directe omgeving (vrienden, ouders) worden via de communities en andere vormen van social media toegeleid naar passende informatie, concreet advies en online hulpverlening aansluitend bij hun wensen en behoeften. LHBT jongeren worden weerbaarder tegen (mogelijke) negatieve reacties op hun seksuele voorkeur/gender identiteit door middel van het versterken van betrokkenheid bij de thematiek en van online communities voor LHBT-jongeren en andere vormen van social media. 4

5 Probleemanalyse Deze probleemanalyse is gemaakt op basis van een literatuuronderzoek, een praktijkonderzoek met focusgroepen onder LHBT jongeren en een groepsgesprek met hulpverleners die deskundig zijn op het gebied van hulpverlening aan LHBT jongeren. Prevalentie Uit het SCP-rapport Steeds gewoner, nooit gewoon (Van Bergen en Van Lisdonk, 2010) blijkt dat de helft van alle lesbische, homo en bi-jongeren in Nederland weleens suïcidale gedachten heeft. 9% van de homo en bi-jongeren en 16% van de lesbische en biseksuele meisjes heeft daadwerkelijk een suïcidepoging achter de rug. In vergelijking met een Nederlandse studie onder 18 tot 25 jarigen uit 2006 is dit zelfs bijna vijf keer zo veel, aangezien 3% van de jongeren uit dat onderzoek ooit een suïcidepoging heeft ondernomen. We kunnen dus stellen dat suïcidegedachten en suïcidepogingen onder LHBT-jongeren in Nederland vaker voorkomt dan onder de heteroseksuele jongeren. Risicogroepen Er zijn aanwijzingen dat onder bepaalde risicogroepen suïcide vaker voorkomt, zoals hieronder uiteen zal worden gezet. Religieuze opvoeding en niet-nederlands achtergrond LHBT-jongeren met een niet-nederlandse achtergrond of religieuze opvoeding, hebben een verhoogde kwetsbaarheid voor suïcidaal gedrag (van Bergen en van Lisdonk, 2010) doordat zij een innerlijk conflict ervaren tussen hun LHBT-gevoelens en de opvattingen waarmee ze zijn opgevoed. Uit ditzelfde onderzoek blijkt dat van de homojongeren die religieus zijn opgevoed maarliefst 43% liever hetero zou zijn en zelfacceptatie blijkt nóg moeilijker te zijn voor homojongeren die momenteel gelovig zijn. LHBT-jongeren met een allochtone achtergrond namen nauwelijks deel aan het SCP onderzoek. Uit ander onderzoek is bekend dat zij te maken hebben met dubbele discriminatie, vanwege homoseksualiteit vooral uit de eigen etnische kring en vanwege de niet-nederlandse achtergrond vooral uit de oorspronkelijke Nederlandse bevolking. (Pierik en Meinster, 2008). Ook kunnen allochtone LHBT jongeren die uit een traditionele cultuur komen waarin de familie-eer van belang is, te maken krijgen met verschillende vormen van eergerelateerd geweld wanneer hun seksuele voorkeur of gender identiteit bekend wordt (Felten en Bakker, 2011). Uit ons praktijkonderzoek blijkt ook dat zowel religieuze jongeren als jongeren met een niet-nederlandse achtergrond het gevoel hebben tussen twee werelden in te staan waarin zij zich door beide werelden niet volledig geaccepteerd en begrepen voelen. De jongeren willen loyaal zijn richting hun familie, maar ook uiting geven aan de eigen gevoelens, waardoor voor hen zingevingsvraagstukken een grote rol spelen: hoe ze het LHBT-zijn kunnen gaan combineren met hun geloof en culturele achtergrond, wat volgens hen miljoenen vragen oproept waar geen duidelijk antwoord op is. Transgenders Bij transgenders komt suïcide bovengemiddeld voor (HES & MAG-LGBT Youth, 2009; Motmans, 2009). Hier speelt gender non-conformiteit een grote rol, aangezien hun genderidentiteit soms haaks staat op hun lichaam en juridische sekse. Transgenderjongeren uit het praktijkonderzoek geven ook aan zichzelf zich niet één te zien of voelen met hoe ze geboren zijn en dat hun gevoelens niet overeen komen met de traditionele binaire indeling van gender. In het groepsgesprek met hulpverleners kwam bovendien naar voren dat er aanwijzigen zijn dat er gemiddeld vaker sprake is van autisme en een lager IQ bij jongeren met transgendergevoelens. Deze verbanden zullen nog nader bekeken worden, zodat hier op de preventiewebsite rekening mee gehouden kan worden wat betreft bijvoorbeeld de formulering van teksten. 5

6 Biseksuelen Jongeren die zichzelf beschouwen als biseksueel hebben een negatiever zelfbeeld en vaker een zelfmoordpoging achter de rug dan jongeren die zichzelf beschouwen als (overwegend) homoseksueel. (Van Bergen van en Lisdonk, 2010). Uit dit onderzoek blijkt dat zij zelf en hun omgeving vaak denken dat de seksuele identiteit later nog wel eenduidig zal worden. Biseksuelen kunnen dus te maken hebben met meer onzekerheid en meer negatieve reacties uit de omgeving. Biseksuelen die deelnamen aan ons praktijkonderzoek bevestigen dat zij worden geconfronteerd met hun eigen gedachten of die van de omgeving waarin biseksualiteit wordt gezien als een fase die voorbij kan gaan, wat veel negatieve en twijfelachtige gedachten bij hen heeft veroorzaakt. In het groepsgesprek met hulpverleners is aangegeven dat er globaal twee groepen biseksuelen te onderscheiden zijn. Allereerst zijn dit de biseksuele jongeren die problemen kunnen ervaren met de invulling van hun eigen biseksuele identiteit, doordat deze bijvoorbeeld niet gewaardeerd of begrepen wordt door anderen of door een gebrek aan rolmodellen. Daarnaast zijn er jongeren die zichzelf biseksueel noemen, doordat zij moeite hebben met hun eigen homoseksualiteit. Een biseksuele identiteit kan in dit geval gebruikt worden als vluchthaven om niet helemaal homo te zijn. Verklaringen voor hoge aantal suïcidepogingen onder LHBT jongeren Minderheidstress De vraag is natuurlijk hoe het komt dat LHBT jongeren vaker suïcidaal gedrag vertonen dan andere jongeren. Een van de meest bekende verklaringen is die van minderheidsstress (Meyer, 2003). Lisette Kuyper (2011) concludeert op basis van vijf empirische studies dat minderheidstress en het ervaren van negatieve reacties op de LHB identiteit gerelateerd is aan de mentale gezondheid, seksuele gezondheid en het sociaal welbevinden van zowel lesbische vrouwen, homoseksuele mannen als biseksuelen. Op basis van het minderheidsstressmodel van Meyer (2003) onderscheid ze vier LHB-specifieke processen die van invloed zijn, namelijk; - het ervaren van negatieve reacties op een LHB oriëntatie, - geïnternaliseerde homonegativiteit, - het verwachten van negatieve reacties op LHBT-identiteit en - het verbergen van de LHBT-identiteit. Deze vier processen worden hieronder nader toegelicht. Ervaring met negatieve reacties Het meemaken van daadwerkelijke homonegativiteit kan inbreuk hebben op vormen op gevoelens van veiligheid, heeft consequenties voor de stemming van jongeren en verhoogt het risico op suïcidaliteit (Kelleher, 2009). Resultaten uit het SCP rapport bevestigen dit, aangezien respondenten die meer homonegativiteit meemaken vaker aangeven suïcidaal te zijn geweest. Dit geldt al voor enkele negatieve reacties per jaar en van de deelnemers die elke week homonegatieve reacties kregen (zoals van vrienden, klasgenoten en familieleden, maar ook van onbekenden) heeft zelfs een kwart een zelfmoordpoging gedaan (Van Bergen en van Lisdonk, 2010). De jongeren geven in het praktijkonderzoek aan dat ze hebben ervaren dat de omgeving vaak niet weet hoe ze moet reageren, maar dat ze zelf ook niet altijd antwoorden paraat hebben op vragen of manieren weten om met negatieve bejegeningen van anderen om te gaan. Geïnternaliseerde homonegativiteit LHBT-jongeren kunnen negatieve attitudes internaliseren die er in hun omgeving en de maatschappij over LHBT-ers bestaan, vaak al voordat zij merken zelf homoseksuele gedachten of gevoelens te hebben (Kuyper en Bakker, 2006). In de periode dat zij zich bewust worden van deze gevoelens vertaalt zich dit vaak in negatieve gevoelens over de eigen geaardheid en die van andere LHBT-ers. Zo blijkt uit het SCP onderzoek (Van Bergen en van Lisdonk, 2010) dat 17 procent van de respondenten liever niet op hetzelfde geslacht zou willen vallen. Holebi s die hoog scoren op de dimensie geïnternaliseerde homofobie zijn vaker depressief en dit kan aanleiding geven tot het overgaan tot zelfmoordpogingen. (Lebson, 2002). 6

7 Verwachting van negatieve reacties en verbergen LHB-identiteit De verwachting van afwijzing op basis van seksuele voorkeur of genderidentiteit leidt tot een voortdurend verhoogde alertheid en waakzaamheid in het verbale en non-verbale gedrag. Zo vindt één op de vijf homojongeren het ongemakkelijk om openlijk homo te zijn en is één op de vier jongens en één op de acht meisjes er sterk op gericht te voorkomen om als homo herkend te worden. In het praktijkonderzoek gaven jongeren aan bang te zijn voor negatieve reacties van de omgeving zoals de ouders of medescholieren. Zo zei een jongere Je wilt niet dat ze achter je vreselijke geheim komen. Niet-religieuze jongeren spreken onder andere over een angst voor toename van het pestgedrag, terwijl voor christelijke jongeren de kerkelijke gemeenschap meer naar voren komt en allochtone jongeren de eer en goede naam van de familie niet willen schaden. Ze zijn bang mensen te verliezen en pijn te doen als hun seksuele voorkeur bekend wordt en door uit het leven te stappen voorkom je veel gedoe. Hoge drempel naar de hulpverlening Uit het SCP rapport (van Bergen en van Lisdonk, 2010) blijkt dat meer dan de helft van de jongeren aangeeft behoefte te hebben gehad aan hulp ten aanzien van hun seksuele voorkeur. Maar slechts 4 tot 8% heeft hulp gezocht bij een gespreksgroep, huisarts, vertrouwenspersoon of andere instantie. Dit komt doordat adolescenten vaak de angst hebben om negatief beoordeeld of afgewezen te worden en daardoor denken dat therapie indringend, bedreigend of ineffectief is (Bolton Oetzel en Scherer, 2003, zoals vermeld door Bean en Baber, 2011). In het praktijkonderzoek wordt bevestigd dat jongeren een drempel ervaren om naar de hulpverlening te stappen. Veel hulpverleners in de directe omgeving zijn namelijk zelf hetero en handelen volgens de jongeren vanuit een heteroseksuele benadering. Voor christelijke of allochtone jongeren geldt bovendien dat zij er soms vanuit gaan dat de hulpverlener hun culturele achtergrond niet volledig begrijpt. Transgenders geven aan dat de hulpverlening die voor hen beschikbaar is zich vooral richt op het medische en lichamelijke en dat ze de weg naar geluk zelf maar uit moeten zoeken. Bovendien beschouwen ze de problemen waar ze tegen aanlopen meer als een maatschappelijk iets, waar ze zelf geen verandering in kunnen aanbrengen. Aangezien hulpverleningsinstanties voor LHBT-jongeren vooral gevestigd zijn in de Randstad, hebben jongeren die buiten de grote steden wonen nauwelijks zicht op deze specifieke hulpverlening. De jongeren lijken bang te zijn dat er na het zoeken van hulp geen weg terug meer is om de tijd te nemen die je zelf nodig hebt en dat een hulpverlener weinig ruimte laat voor het maken van eigen keuzes. Ook zegt een jongere dat er veel indianenverhalen rondgaan over hulpverlening. Ze geven aan dat er vaak gedacht wordt dat je gek bent of gefaald hebt wanneer je naar de psycholoog gaat, terwijl je er geen probleem van wilt maken. In het groepsgesprek met hulpverleners werd het bovenstaande beeld bevestigd en aangevuld met het feit dat het voor jongeren erg confronterend kan zijn dat je door aanmelding bij een hulpverlener als het ware je probleem erkent. Risicofactoren Zoals uit de Factsheet Preventie van suïcidaliteit blijkt is suïcidaliteit een complex proces dat ontstaat door een combinatie van genetische kwetsbaarheid, ongelukkige omstandigheden en traumatische of psychische problemen in verleden of heden. (Bool & Dijkstra, 2009, p. 3). Op basis van verschillende onderzoeken onderscheiden zij onderstaande risicofactoren: Kader 1 Risicofactoren voor suïcidaliteit 1 Mensen met psychische problematiek. 87,3% tot 91% van de mensen die suïcide pleegt, heeft een psychiatrische aandoening. Mensen die een eerdere suïcidepoging hebben ondernomen: van de mensen die een suïcidepoging doet, suïcideert 10% zich uiteindelijk op een later moment. Mensen met impulsief gedrag en die over middelen beschikken om zich te suïcideren. Jongeren met zelfbeschadigend gedrag. Meisjes verwonden zichzelf twee keer zo vaak als jongens, waaronder relatief veel jongeren van allochtone afkomst. 1 Bron: Bool M., Dijkstra M., Factsheet Preventie van suïcidaliteit, Trimbos-instituut,

8 Mannen plegen twee keer zo vaak suïcide als vrouwen. Vrouwen doen twee keer zo vaak een suïcidepoging als mannen Mensen met genetische kwetsbaarheid en persoonskenmerken als weinig zelfrespect, een negatief zelfbeeld, neuroticisme, hopeloosheid, angst, cognitieve rigiditeit (rechtlijnig denken), piekeren, extraversie en agressie. Mensen die negatieve levensgebeurtenissen recent of in het verleden hebben meegemaakt zoals traumatische ervaringen, verslaving en psychiatrische problematiek van de ouder(s). Deze levensgebeurtenissen zijn vooral een risicofactor in combinatie met bovengenoemde persoonskenmerken. Mensen van wie een familielid suïcidaal gedrag vertoont of suïcide heeft gepleegd. Mensen die sociaal geïsoleerd zijn, weinig sociale steun en eenzaamheid ervaren. Mensen met een lichamelijke aandoening. Mensen met een laag opleidingsniveau, een lage sociaal-economische status en werkeloosheid. Om een verklaring te bieden waarom LHBT-jongeren meer suïcidaal gedrag vertonen dan heteroseksuele jongeren moet dus gekeken worden naar onderzoek waaruit blijkt dat risicofactoren als psychische problematiek, persoonskenmerken, negatieve levensgebeurtenissen en sociale isolatie of eenzaamheid bij LHBT-jongeren vaker voorkomen dan voor heteroseksuelen. Daarnaast worden in het nieuwste SCP rapport (Keuzenkamp, Kooiman en van Lisdonk, 2012) homogerelateerde risicofactoren genoemd, namelijk acceptatie van ouders, het meemaken van negatieve reacties en gender-nonconformiteit. Dit zijn de zogenaamde minderheids-stressoren die volgens Meyer (2003) bovenop de algemene factoren komen. Ze zijn uniek voor de minderheidsgroep en veelal gerelateerd aan onderliggende normen en sociale processen die buiten de persoon zelf liggen. Uit het zelfde SCP onderzoek blijkt dat de rol van specifieke risicofactoren op basis van seksuele voorkeur of genderidentiteit van LHBT-jongeren zodanig bepalend voor het psychisch welbevinden dat leeftijd en geslacht zelfs geen significante rol meer spelen. Hieronder worden een aantal risicofactoren nader toegelicht. 8

9 Eerdere suïcidaliteit Volgens suïcide-experts Kerkhof en van Luyn (2010) is er sprake van langdurige kwetsbaarheid voor suïcidale gedachten en gedrag. Wanneer iemand ooit een periode van ernstige suïcidaliteit heeft meegemaakt, ongeacht of er een poging is ondernomen of niet, is de kans groot dat bij een volgende tegenslag of periode van depressie deze suïcidaliteit terugkomt. Van alle suïcidepogers heeft namelijk de helft eerder één of meerdere pogingen ondernomen en van de personen die in het ziekenhuis behandeld worden recidiveert minstens 40% in een periode van tien jaar. (Kerkhof en van Luyn, 2010). Psychische problematiek Psychische problematiek is één van de risicofactoren voor suïcidaliteit, aangezien ongeveer 9 van de 10 personen die een suïcidepoging onderneemt, een psychische aandoening heeft. (Bool en Dijkstra, 2009). Suïcidaliteit komt het meest voor in combinatie met depressie, middelengebruik, persoonlijkheidsstoornissen en schizofrenie en bij jongeren is er tevens sprake van samenhang met gedragsstoornissen. Op basis van gegevens uit de NEMESIS (Sandfort, de Graaf, van Bijl en Schnabel, 2001) komt naar voren dat homoseksuele mannen een hogere prevalentie van stemmingsstoornissen en angststoornissen hebben dan heteroseksuele mannen. Bij lesbische vrouwen was er sprake van een hogere prevalentie van middelengebruik en stemmingsstoornissen in vergelijking heteroseksuele vrouwen. Ook onderzoek naar homojongeren in VS en België laat zien dat zij kwetsbaarder zijn voor depressieve klachten in vergelijking met heterojongeren (Williams en Conolly 2005, Almeida et al., 2009 zoals vermeldt door Van Bergen en Van Lisdonk, 2010). Van de LHB-respondenten uit het SCP rapport heeft echter maar 1/7 e van de meisjes en 1/8 e van de jongens vaak of heel vaak last van depressieve klachten als eenzaamheid, somberheid, hopeloosheid over de toekomst en het gevoel geen interesse te kunnen opbrengen voor dingen. Het hogere risico voor suïcidaliteit onder homoseksuele mannen kan volgens De Graaf et. al. (2006) dan ook niet alleen worden toegeschreven aan de hogere verhouding van psychische stoornissen. Negatief zelfbeeld Maar liefst 1 op de drie jongeren uit het SCP rapport geeft aan dat ze vinden nergens goed voor te zijn en 37% van de homojongeren zou wel meer zelfrespect willen hebben (Van Bergen en Van Lisdonk, 2010). Ook Thijs Maasen komt op basis van zijn ervaringen als hulpverlener voor Stichting Schorer tot de conclusie dat er sprake is van een extreme gevoeligheid voor falen, teleurstelling en een labiel gevoel van eigenwaarde in de ontwikkeling van homomannen (Maasen, 2002). Suïcide kan in dit verband beschouwd worden als zelfbestraffing of een extreme vorm om het zelfbeeld blijvend te beschermen. (Kerkhof en van Luyn, 2010). Het onderdrukt zelfwalging, een leegheid en voortdurend kwellend bewustzijn. Dit sluit aan bij hoe de jongeren uit het praktijkonderzoek het proces van zelfacceptatie beschrijven, namelijk als lastig en langdurig, een negatieve spiraal en een eigen gedachtecirkel. In de fase dat zij ontdekten LHBT-er te zijn wisten ze vaak eerst niet wat hen overkwam en sommigen dachten zelfs dat het misschien wel over zou gaan of te veranderen was. Ze geven aan soms een waardeloos gevoel te hebben ervaren terwijl ze achteraf beseffen dat de gedachte vaak negatiever is dan de daadwerkelijke situatie. Traumatische ervaringen Wanneer traumatische ervaringen zijn opgedaan in de vroege jeugd en adolescentie zijn de beschadigingen van het zelfgevoel door afwijzing van anderen in de jeugd extra groot. Een voorbeeld van een dergelijke traumatische ervaring is ongewenst seksueel contact. Er zijn aanwijzingen dat LHBT-jongeren hier relatief vaak mee te maken hebben gehad (De Graaf & Vanwesenbeeck, 2006; zoals vermeld door Kuyper et al. 2010). Doordat zij vaak geen of weinig ervaring met relaties en seks met anderen hebben zijn hun grenzen op seksueel gebied namelijk nog niet verkend of vastgesteld en lopen zij een groter risico om grensoverschrijdende seksuele ervaringen mee te maken. (Maasen, 2002) Dit wordt bevestigd in het groepsgesprek met hulpverleners en twee deelnemers aan de focusgroepen hebben naderhand ook nog contact met ons opgenomen om deze risicofactor extra onder de aandacht te brengen. Zo zegt één van de twee Het aangeven van grenzen is erg moeilijk, dat merk ik bij mezelf maar ook bij veel andere jongeren. Ze beschrijven een vroegere twijfel over de rol van het ongewenste seksuele contact in hun seksuele voorkeur, wat voor veel onzekerheid heeft gezorgd. 9

10 Gebrek aan toekomstbeeld Het leven lijkt voor een suïcidaal persoon zinloos geworden doordat levensdoelen of een toekomstbeeld zijn weggevallen (Kerkhof en van Luyn, 2010). In het praktijkonderzoek kwam dan ook naar voren dat veel LHBT-jongeren hun toekomst in duigen zagen vallen op het moment dat ze er achter kwamen LHBT-er te zijn. Zo zeiden verschillende homojongeren dat ze dachten dat ze geen kinderen meer zouden kunnen krijgen. Bovendien geven zij aan niet voldoende zicht te hebben gehad op de diversiteit binnen de homogemeenschap, terwijl dit voor hen juist het negatieve toekomstbeeld had kunnen verbeteren. Het proces van identiteitsvorming voor de jongeren lijkt in het teken te hebben gestaan van de balans vinden tussen de seksuele identiteit en de eigen identiteit, en het besef naast homo ook gewoon mens te zijn, wat meerdere malen terug is gekomen in de interviews. Ze hebben vroeger het gevoel gehad op te gaan in de omgeving die in hokjes denkt, gedwongen te worden om aan een heteroseksuele verwachting te voldoen of na hun coming out zich te moeten gaan gedragen naar de heersende stereotypes over LHBT-ers. Zo zei een jongere Iedereen zeurt aan je hoofd wat je moet zijn, wat je niet bent. Je wilt aan alles voldoen en voelt je gedoemd te mislukken, omdat je nooit hetero zult worden." Gendernonconform gedrag LHB-jongeren die zich niet gedragen zoals op basis van heersende heteroseksuele gendernormen wordt verwacht rapporteren meer suïcidale neigingen (Keuzenkamp, Kooiman, en van Lisdonk, 2012). Het gaat om gendernonconform gedrag: niet mannelijk of juist niet vrouwelijk genoeg gedrag vertonen volgens de heersende normen. Dit kan verklaard worden doordat er bij jongeren sterk sprake is van stereotype beeldvorming over gender en het eerder wordt gewaardeerd wanneer een jongere voorspelbaar gedrag vertoont (Felten, Schuyf en van Hoof 2010). Waarschijnlijk hebben jongeren met minder genderconform gedrag dan ook meer te maken met de dreiging van geweld, aangezien bij daders van antihomo geweld het gendernonconforme gedrag van het slachtoffer een aanleiding vormt voor het geweld, zeker bij mannen (Buijs, Hekma en Duyvendak, 2008), maar soms ook bij vrouwen (Felten en Schuyf, 2011). Sociaal isolement Volgens Kerkhof en van Luyn (2010) weerspiegelt het denken aan suïcide vaak een isolement. Suïcide wordt in dat geval gebruikt als cry for pain om wanhoop en spanning te uiten en een cry for help om aandacht en betrokkenheid van de omgeving te vragen. (Kerkhof en van Luyn, 2010) Gevoelens van isolement, eenzaamheid en de enige te zijn komen vaak als thema s terug in de interviews met de jongeren. Dit verklaren zij zelf doordat zij op school nauwelijks tot niets hebben gehoord over seksuele diversiteit of genderidentiteit, een gebrek aan zichtbaarheid in de maatschappij en het feit dat er in religieuze of etnische kringen niet over wordt gesproken. Ze geven aan in de ontdekkingsfase een gemis aan herkenning hebben ervaren en beschrijven een zoektocht naar gelijkgestemden. Allochtonen en transgenderjongeren weten nauwelijks rolmodellen te noemen waar ze positief tegenaan kijken en geven aan dat de informatie die op internet te vinden is vaak niet toepasbaar is op hun eigen situatie als jongere in Nederland. De verschillende informatiebronnen op het gebied van transgenders spreken elkaar bovendien tegen of zijn niet deskundig, maar enkel ervaringsdeskundig. Niet alleen voor zichzelf, maar ook in hun omgeving is er een gebrek aan kennis waardoor bijvoorbeeld seksuele geaardheid en genderidentiteit vaak door elkaar gehaald worden. Pesten op school Uit een nog te verschijnen onderzoek onder homo en bi-jongeren (Van Bergen, Bos, Van Lisdonk, Keuzenkamp & Sandfort, 2012) blijkt dat participanten die vaker stigmatisering op school ervaren, ook significant vaker suïcide-ideatie en daadwerkelijke suïcidepogingen rapporteren. In vergelijking met andere contexten als thuis, de openbare ruimte en bij familie is het zelfs de sterkste predictor voor het doen van een zelfmoordpoging. 10

11 Beschermende factoren Suïcidaal gedrag ontstaat vanuit een combinatie van risicofactoren, maar ook door de afwezigheid van beschermende factoren en veerkracht van mensen die de drempel om suïcide te plegen te verhogen. Dit zijn individuele factoren als intelligentie, zelfbeeld en persoonlijkheid. Maar ook relationele factoren als de kwaliteit van het ouderschap en contact met leeftijdsgenoten (Bool en Dijkstra, 2009), wat nodig is om te kunnen praten over problemen, op begrip te rekenen vanuit de omgeving en bovengenoemd isolement te doorbreken. Hieronder wordt toegelicht hoe een aantal van die factoren relevant zijn voor LHBT jongeren. Steun uit de omgeving Zoals blijkt uit een surveyonderzoek onder studenten in Minnesota (Eisenberg en Resnick, 2006 zoals vermeld in Haas et. al, 2011) zijn onder anderen familieverbondenheid en gepercipieerde zorg van andere volwassenen significant beschermend bij gerapporteerde suïcidepogingen. LHBT-jongeren zijn echter bang om hun seksualiteit met ouders en vrienden te delen, uit angst voor teleurstelling of afwijzing. Het kan hierdoor zijn dat LHBT jongeren geen gebruik kunnen maken van de sterkste preventieve kaders voor suïcide die er volgens Ad Kerkhof en Bert van Luyn (2010) zijn, namelijk een hecht netwerk van familieleden, partner, vrienden en bekenden of het besef bij de suïcidale persoon zelf dat hij met zijn keuze tevens verantwoordelijkheid draagt voor zijn dierbaren. Dit geldt zeker voor transgenders die in vergelijking met niettransgenders vaker rapporteren dat ze niemand hebben om zich tot te wenden wanneer ze hulp nodig hebben en significant minder vaak persoonlijke contacten hebben. (Motmans et al., 2011) Accepterende ouders Opgroeien in een problematische en conflictueuze thuissituatie is een belangrijke risicofactor voor suïcidaal gedrag (Van Bergen, 2009). Wanneer jongeren die hun homoseksuele, lesbische, biseksuele of transgendergevoelens vormgeven problemen krijgen met hun omgeving die hun keuze niet accepteert kan dit ertoe leiden dat jongeren niet op een geaccepteerde, veilige manier hun LHBT-gevoelens vormgeven. Zo vond een onderzoek onder LHB-jongeren tussen de 21 en 25 jaar oud (Ryan et al., 2009) bijvoorbeeld dat degene die frequent afwijzingsgedrag van hun ouders of verzorgers ervoeren tijdens de adolescentie acht keer vaker rapporteerden een suïcidepoging te plegen in vergelijking met degene met accepterende ouders. Transgenderjeugd geeft zelf ook afwijzing van ouders als belangrijke stressor aan (Grossman en D Augelli, 2008; zoals vermeldt door Haas et. al, 2011). Veilige schoolomgeving De school is één van de belangrijkste omgevingen waarbinnen interactie tussen adolescenten plaatsvindt. Het blijkt dat schoolveiligheid een significant beschermende factor is voor suïcidepogingen (Eisenberg en Resnick, 2006 zoals vermeld in Haas et. al, 2011). Voor LHBT jongeren is deze beschermende factor waarschijnlijk gemiddeld minder aanwezig, aangezien bijna een derde van de leerlingen in het voortgezet onderwijs denkt dat een homoseksuele leerling op school niet open zou kunnen zijn over zijn geaardheid en een even grote groep zegt niet te weten of dat zou kunnen (Van Bergen, en Van Lisdonk, 2010). Het hebben van een partner Uit het laatst verschenen SCP rapport Niet te ver uit de kast (Keuzenkamp, Kooiman en van Lisdonk, 2012) blijkt dat homoseksuelen die een relatie hebben en hun seksuele voorkeur meer hebben geaccepteerd een kleinere kans op suïcidale neigingen hebben. Op basis van een analyse van Motmans en collega s (2011) kunnen we stellen dat een gebrek aan deze beschermende factor ook van invloed kan zijn op de verhoogde suïcidaliteit van transgenderjongeren aangezien van hen de helft single is, terwijl dit bij niet transgenders nog geen 10% is. 11

12 LHBT- sociaal netwerk Omdat veel suïcidale LHBT-jongeren nog niet open willen of kunnen zijn over hun seksuele voorkeur of genderidentiteit vinden ze ook lastig aansluiting bij andere LHBT-jongeren. Uit de groepsbijeenkomst met hulpverleners komt bovendien naar voren dat sommige LHBT gemeenschappen erg gefocust zijn op seksueel contact en uiterlijk, waardoor sommige jongeren zich niet thuis voelen in de homoscène en hier negatieve gedachten over ontwikkelen. Kuyper (2011) concludeert echter op basis van Meyers minderheidsmodel dat de belangrijkste beschermende factor voor LHBT-jongeren het hebben van een LHBT-sociaal netwerk is. Binnen de LHBT-gemeenschap kunnen jongeren namelijk ondersteuning krijgen voor de negatieve evaluatie van de gestigmatiseerde minderheidsgroep. De LHBT-identiteit kan dus een bron van kracht zijn, wanneer het geassocieerd wordt met kansen van aansluiting, sociale steun van de groep en omgang die de invloed van stress kunnen verlichten. Rolmodellen De mogelijkheden tot identiteitsvormende en -versterkende identificatie met rolmodellen blijven voor LHBTjongeren nu nog vaak erg beperkt (Dewaele, 2006). LHBT jongeren kunnen deze rolmodellen, zowel in de eigen omgeving of celebrities, vaak wel waarderen, zo werd bevestigd in de focusgroepen. Deze kunnen als positief voorbeeld dienen. 12

13 Gedragsdoelen en gedragsdeterminanten Hieronder worden de gedragsdoelen en gedragsdeterminanten beschreven op basis van de probleemanalyse. Gedragsdoelen Bij de LHBT-jongeren dient het volgende te veranderen als gevolg van de interventie: Suïcidepreventie algemeen: 1. Het verlagen van de drempel naar de hulpverlening 2. Gezonde vormen van zelfbescherming en gezonde coping gebruiken bij depressieve en suïcidale gevoelens (o.a. afleiding en ontspanning vinden) 3. Alert zijn op suïcidaal gedrag van jezelf en op tijd hulp zoeken LHBT specifiek: 4. Omgaan met homonegativiteit en het terugdringen van de angst daarvoor 5. Het vergroten van acceptatie van eigen LHBT gevoelens 6. Een LHBT-sociaal netwerk met gelijkgestemden vormen 7. Een positief toekomstbeeld hebben van de toekomst als LHBT-er 13

14 Gedragsdeterminanten Bij bovengenoemde gedragsdoelen horen de volgende gedragsdeterminanten: Kennis Over oorzaken, prevalentie en waarschuwingssignalen van suïcidaal gedrag Over LHBT gevoelens en verschillende LHBT identiteiten Over LHBT gemeenschap en de diversiteit daar binnen Over diverse vormen van hulpverlening Over wat gezonde coping is, over wat negatieve coping is (bijvoorbeeld verslaving) hoe je het beste om kunt gaan met depressieve en/ of suïcidale gevoelens en hoe jij jezelf dit aanleert Over homonegativiteit en heteronormativiteit Over wat je wel en juist niet moet doen als je te maken krijgt met anti-homogeweld Over zelfvertrouwen en hoe je dit kunt vergroten Over hoe je vanuit je religie je eigen LHBT gevoelens positief kan waarderen Over ontmoetingsmogelijkheden voor LHBT jongeren Over mogelijke positieve toekomstscenario s als LHBT-er Bewustwording Geïnternaliseerde homonegativiteit en stereotype beeldvorming over gender Niet de enige te zijn met LHBT gevoelens Praten over LHBT gevoelens kan opluchten LHBT-zijn bepaalt niet je hele identiteit Diversiteit in de maatschappij en binnen de LHBT-gemeenschap Niet de enige (LHBT-er) te zijn met suïcidale gevoelens Er zijn gezonde manieren voor zelfbescherming en emotieregulering Hoe je steun kunt vinden vanuit je omgeving of een omgeving kunt vinden die je steun kan geven Veel mensen hebben een periode in hun leven waarin ze professionele hulp kunnen gebruiken om hen te ondersteunen Praten over suïcidale gevoelens kan opluchten / helpen Attitude Positief staan ten opzichte van eigen LHBT gevoelens Positief staan ten opzichte van praten over LHBT gevoelens Positief staan ten opzichte van (de diversiteit onder) LHBT mensen (rolmodellen) Positieve attitude ontwikkelen ten opzichte van professionals en hulp vragen, ten aanzien van zowel seksuele diversiteit als suïcidaal gedrag Positieve attitude ontwikkelen ten opzichte van een toekomst als LHBT-er Eigen effectiviteit Het vertrouwen hebben dat je wanhoop en spanning van suïcidale gevoelens kunt uiten Het vertrouwen hebben dat je kunt praten over LHBT gevoelens Vertrouwen hebben in eigen weerbaarheid: dat je om kan gaan met angst, voor jezelf kan op komen wanneer je geconfronteerd wordt met homonegativiteit en homofobie, dat je zelf kan beschermen tegen geweld en pesterijen Het vertrouwen hebben dat je zelf hulp kunt vragen wanneer dat nodig is Het vertrouwen hebben dat je nieuwe manieren van gezonde coping aan kunt leren Het vertrouwen hebben dat je verwachting van afwijzing ten op zichten van de eigen LHBT gevoelens realistisch kunt inschatten Het vertrouwen hebben dat je eigen gevoelens en eigen gedrag in kan schatten Het vertrouwen hebben dat je voldoende sociale vaardigheden hebt om contact te kunnen maken met anderen die je niet kent Vertrouwen hebben dat je een positief zelfbeeld kunt ontwikkelen 14

15 Vertrouwen hebben dat je toekomstscenario s van anderen kan vertalen naar je eigen situatie Vaardigheden Wanhoop en spanning van suïcidale gevoelens uiten Kunnen praten over LHBT-gevoelens Weerbare houding hebben: om leren gaan met je angst, opkomen voor je zelf bij homonegativiteit en homofobie, jezelf tegen geweld en pesten leren beschermen (o.a. acuut hulp inroepen als jij je bedreigd voelt) Hulp vragen als je niet lekker in je vel zit Hulp vragen als je het leven niet meer ziet zitten Manieren vinden om emoties te accepteren, reguleren en uiten; gezonde coping hanteren Verwachting van afwijzing realistisch inschatten Eigen gevoelens en eigen gedrag in kunnen schatten Sociale vaardigheden om contact te kunnen maken met anderen die je niet kent Sociale vaardigheden om je te begeven in het datingscircuit van LHBT-ers Aanpassen van de eigen stereotype beeldvorming Een positie zelfbeeld ontwikkelen Verschillende toekomstscenario s van anderen leren vertalen naar je eigen situatie Verwachte sociale norm Verwachting dat er mensen zijn in jouw omgeving die gezonde coping waarderen Verwachting dat er mensen in jouw omgeving zijn het oké vinden als je aanklopt bij een hulpverlener Verwachting dat mensen in jouw omgeving het oké vinden dat jij hulp zoekt voor jouw suïcidale gevoelens Verwachting dat er mensen zijn in jouw omgeving die homonegativiteit afkeuren Verwachting dat er mensen zijn in jouw omgeving die jou, inclusief jouw LHBT gevoelens, accepteren Verwachting dat er mensen zijn in jouw omgeving die het goed vinden als jij een LHBT netwerk gaat vormen Verwachting dat er mensen zijn in jouw omgeving die het waarderen dat jij een positief beeld van de toekomst ontwikkelt 15

16 Veranderdoelen We richten ons bij deze veranderdoelen enkel alleen op de persoonlijke variabelen en niet op de omgevingsvariabelen: de reden is hiervoor dat de interventie hoofdzakelijk gericht is op de LHBT doelgroep zelf en niet op hun omgeving. Algemeen suïcidepreventie Gezonde vormen van Het verlagen van de Alert zijn op suïcidale gedrag zelfbescherming en drempel naar de bij jezelf en op tijd hulp zoeken coping gebruiken hulpverlening (algemeen) Kennis Kennis verkrijgen over wat gezonde coping (en ongezonde coping, zoals verslaving) is en hoe jij jezelf Kennis verkrijgen over diverse vormen van hulpverlening Kennis verkrijgen over oorzaken, prevalentie en waarschuwingssignalen van suïcidaal gedrag dit aanleert Bewustwording Bewust worden dat er andere manieren voor zelfbescherming en emotieregulering zijn. - Bewust worden dat veel mensen een periode hebben in hun leven waarin ze professionele hulp kunnen gebruiken om hen te ondersteunen - Bewust worden dat je niet de enige LHBT-er bent met suïcidale gevoelens - Bewust worden dat veel mensen een periode hebben in hun leven waarin ze professionele hulp kunnen gebruiken om hen te ondersteunen - Bewust worden dat praten over suïcidale gevoelens kan opluchten Attitude Positieve attitude ontwikkelen ten op zichten van het aanleren van Positief attitude ontwikkelen ten opzichte van professionals en hulp vragen Positief attitude ontwikkelen ten opzichte van professionals en hulp vragen

17 gezonde coping. ten aanzien van zowel seksuele diversiteit als suïcidaal gedrag. Eigen effectiviteit Vertrouwen ontwikkelen dat Vertrouwen ontwikkelen dat - Vertrouwen ontwikkelen dat je zelf in staat bent om hulp te vragen je nieuwe manieren van je zelf in staat bent om hulp wanneer dat nodig is (gezonde) coping kan te vragen wanneer dat nodig - Vertrouwen ontwikkelen dat je wanhoop en spanning van suïcidale aanleren is gevoelens kan uiten - Het vertrouwen hebben dat je eigen gevoelens en eigen gedrag in kan schatten Vaardigheden Gezonde manieren leren vinden om emoties te accepteren, reguleren en uiten Hulp leren vragen als jij niet lekker in je vel zit - Hulp vragen als je het leven niet meer ziet zitten - Wanhoop en spanning van suïcidale gevoelens leren uiten - Leren eigen gevoelens en eigen gedrag in te schatten Verwachte sociale Verwachting dat er mensen Verwachting dat er mensen Verwachting dat mensen in jouw omgeving het oké vinden dat jij hulp norm zijn in jouw omgeving die in jouw omgeving zijn het zoekt voor jouw suïcidale gevoelens gezonde coping waarderen oké vinden als je aanklopt bij een hulpverlener 17

18 LHBT specifiek Omgaan met Het vergroten van acceptatie Een LHBT-sociaal netwerk met Een positief beeld ontwikkelen homonegativiteit en het van de eigen LHBT gevoelens gelijkgestemden vormen van de toekomst als LHBT-er terugdringen van de angst daarvoor Kennis - Kennis verkrijgen over - Kennis verkrijgen over - Kennis verkrijgen over - Kennis verkrijgen over homonegativiteit en zelfvertrouwen en hoe je dit kan ontmoetingsmogelijkheden voor mogelijke (positieve) heteronormativiteit vergroten LHBT jongeren toekomstscenario s als LHBT-er - Kennis over wat je wel en - Kennis verkrijgen over LHBT juist niet moet doen als je te gevoelens en verschillende maken krijgt met antihomo LHBT identiteiten geweld Bewustwording Bewust worden van geïnternaliseerde homonegativiteit en - Bewust worden dat LHBT-er zijn niet je hele identiteit bepaalt. - Bewust worden van - Bewust worden dat je niet de enige bent met LHBT gevoelens Bewust worden van diversiteit in de maatschappij en binnen LHBT-gemeenschap stereotype beeldvorming geïnternaliseerde over gender homonegativiteit en stereotype beeldvorming over gender - Bewust worden dat praten over LHBT gevoelens kan opluchten Attitude Positieve attitude Positieve attitude ontwikkelen ten - Positieve attitude ontwikkelen - Positieve attitude ontwikkelen ontwikkelen ten opzichte van opzichte van eigen LHBT ten aanzien van (de diversiteit ten opzichte van een toekomst eigen LHBT gevoelens gevoelens onder) LHBT mensen als LHBT-er 18

19 Eigen effectiviteit - Vertrouwen ontwikkelen in - Vertrouwen krijgen dat je een - Het vertrouwen te ontwikkelen - Vertrouwen ontwikkelen dat je eigen weerbaarheid: dat je positief zelfbeeld kan dat je voldoende sociale toekomstscenario s van anderen om kan gaan met angst, ontwikkelen vaardigheden hebt om contact te kan vertalen naar je eigen voor jezelf kan op komen - Vertrouwen ontwikkelen dat je kunnen maken met anderen die situatie. wanneer je geconfronteerd kan praten over je LHBT je niet kent wordt met homonegativiteit gevoelens - Vertrouwen ontwikkelen dat je en homofobie, dat je zelf kan kan praten over je LHBT beschermen tegen geweld gevoelens en pesterijen - Vertrouwen ontwikkelen dat je verwachting van afwijzing ten op zichten van het eigen LHBT gevoelens realistisch kan inschatten Vaardigheden - Weerbare houding - Leren praten over LHBT- - Sociale vaardigheden om - Leren om verschillende ontwikkelen ten opzichte van gevoelens contact te kunnen maken met toekomstscenario s van anderen homonegativiteit: om leren gaan met je angst, opkomen voor je zelf bij homonegativiteit en - Aanpassen van eigen stereotype beeldvorming - Een positief zelfbeeld leren ontwikkelen anderen die je nog niet kent. - Sociale vaardigheden om je te begeven in het datingscircuit van LHBT-ers te vertalen naar je eigen situatie homofobie, jezelf tegen geweld en pesten leren beschermen (o.a. acuut hulp inroepen als jij je bedreigd voelt) - Afwijzing realistisch leren inschatten Verwachte sociale Verwachting dat er mensen Verwachting dat er mensen zijn Verwachting dat er mensen zijn Verwachting dat er mensen zijn norm zijn in jouw omgeving die in jouw omgeving die jou, in jouw omgeving die het goed in jouw omgeving die het homonegativiteit afkeuren inclusief jouw LHBT gevoelens, vinden als jij een LHBT netwerk waarderen dat jij een positief accepteren gaat vormen beeld van de toekomst ontwikkelt 19

20 Keuzen in veranderdoelen voor de website Gezonde vormen van zelfbescherming en coping gebruiken: - Kennis verkrijgen over wat gezonde coping (en ongezonde coping zoals verslaving) is en hoe jij jezelf dit aanleert Het verlagen van de drempel naar de hulpverlening (algemeen) - Kennis verkrijgen over diverse vormen van hulpverlening - Bewust worden dat veel mensen een periode hebben in hun leven waarin ze professionele hulp kunnen gebruiken om hen te ondersteunen - Positief attitude ontwikkelen ten opzichte van professionals en hulp vragen ten aanzien van zowel seksuele diversiteit als suïcidaal gedrag. Alert zijn op suïcidale gedrag bij jezelf en op tijd hulp zoeken - Kennis verkrijgen over oorzaken, prevalentie en waarschuwingssignalen van suïcidaal gedrag - Bewust worden dat je niet de enige LHBT-er bent met suïcidale gevoelens - Bewust worden dat veel mensen een periode hebben in hun leven waarin ze professionele hulp kunnen gebruiken om hen te ondersteunen - Bewust worden dat praten over suïcidale gevoelens kan opluchten Omgaan met homonegativiteit en het terugdringen van de angst daarvoor - Kennis verkrijgen over homonegativiteit en heteronormativiteit - Kennis over wat je wel en juist niet moet doen als je te maken krijgt met antihomo geweld - Positieve attitude ontwikkelen ten opzichte van eigen LHBT gevoelens - Vertrouwen ontwikkelen in eigen weerbaarheid: dat je om kan gaan met angst, voor jezelf kan op komen wanneer je geconfronteerd wordt met homonegativiteit en homofobie, dat je zelf kan beschermen tegen geweld en pesterijen - Weerbare houding ontwikkelen ten opzichte van homonegativiteit: om leren gaan met je angst, opkomen voor je zelf bij homonegativiteit en homofobie, jezelf tegen geweld en pesten leren beschermen (o.a. acuut hulp inroepen als jij je bedreigd voelt) Het vergroten van acceptatie van de eigen LHBT gevoelens - Kennis verkrijgen over zelfvertrouwen en hoe je dit kan vergroten - Kennis verkrijgen over LHBT gevoelens en verschillende LHBT identiteiten - Bewust worden dat LHBT-er zijn niet je hele identiteit bepaalt. - Bewust worden van geïnternaliseerde homonegativiteit en stereotype beeldvorming over gender - Bewust worden dat praten over LHBT gevoelens kan opluchten 20

21 Een LHBT-sociaal netwerk met gelijkgestemden vormen - Kennis verkrijgen over ontmoetingsmogelijkheden voor LHBT jongeren - Bewust worden dat je niet de enige bent met LHBT gevoelens - Positieve attitude ontwikkelen ten aanzien van (de diversiteit onder) LHBT mensen Een positief beeld ontwikkelen van de toekomst als LHBT-er - Kennis verkrijgen over mogelijke (positieve) toekomstscenario s als LHBT-er - Bewust worden van diversiteit in de maatschappij en binnen LHBT-gemeenschap - Positieve attitude ontwikkelen ten opzichte van een toekomst als LHBT-er 21

22 Literatuur Bartholomew, L. K., Parcel, F. S., Kok, G., Gottlieb, N. H., Fernández, M. E., (2011), Planning Health Promotion Programs: An intervention mapping Aapproach, San Francisco: Josey-Bass Bean, G. & Baber, K. M. (2011), Connect: An effective community-based youth suicide prevention program, Suicide and life-threatening behaviour. Vol. 41(1). Buijs, L., Hekma, G., & Duyvendak, J.W. (2009), Als ze maar van me afblijven: Een onderzoek naar antihomoseksueel geweld in Amsterdam, Amsterdam: Amsterdam University Press Conner, M. T. and Sparks, P. (2005). Theory of planned behaviour and health behaviour. De Graaf, R., Sandfort, T. G. M. & Ten Have, M. (2006), Suicidality and Sexual Orientation: Differences Between Men and Women in a General Population-Bases Sample From The Netherlands, Archives of Sexual Behavior, Vol. 35(3) pp Dewaele, A. (2006) Het discourse van Jongeren over gender en holebiseksualiteit: over flexen, players en metroseksuelen. Hasselt: Insituut voor Gelijke Kansen Felten, H. & Schuyf, J. (2011), Zoenen is gevaarlijk. Geweld tegen LesBische vrouwen. Utrecht: MOVISIE Felten, H., & Hilde Bakker, H. (2011), Factsheet Eergerelateerd geweld en seksuele diversiteit, Utrecht: Movisie Fishbein, M., & Ajzen, I. (2010). Predicting and changing behavior: The reasoned action approach. New York: Psychology Press Haas A. P., Eliason M., Mays V. M., Mathy R. M., Cochran S. D., D'Augelli A. R.,... Clayton P. J. (2011), Suicide and suicide risk in lesbian, gay, bisexual, and transgender populations: review and recommendations, Journal of Homosexuality, Vol. 58, pp Kelleher C. (2009), Minority stress and health: Implications for lesbian, gay, bisexual, transgender, and questioning (LGBTQ) Young people, Councelling Psychology Quarterly Vol. 22(4), pp Kerkhof, A. & Van Luyn B. (2010), Suïcidepreventie in de praktijk, Houten Keuzenkamp, S. Kooiman, N. & van Lisdonk, J. (2012), Niet te ver uit de kast,en Haag: Sociaal Cultureel planbureau Kuyper, L. (2011), Sexual Orientation and Health. General and minority stress factors explaining health differences between lesbian, gay, bisexual and heterosexual individuals. Kuyper, L. Bakker, F. (2006), De houding ten opzichte van homoseksualiteit: Een beschrijvende literatuurstudie, Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Kyper, L., de Wit, J., Adam, P., Woertman, L., van Berlo, W. (2010), Grensoverschrijdende seksuele ervaringen en gedragingen onder jongeren. De belangrijkste resultaten uit het onderzoek Laat je nu horen!. In: Tijdschrift voor Seksuologie, Vol. 34, pp Lebson, M. (2002), Suicide Among Homosexual Youth, Journal of Homosexuality, Vol 42(4), pp Maasen, T. (2002), Narcistische krenkingen, Amsterdam: Schorerboeken. Meyer, I.H. (2003) Prejudice, social stress, and mental health in lesbian, gay and bisexual populations: conceptual issues and research evidence. In: Psychological Bulletin, Vol. 129 (5), pp Motmans, J., T Sjoen, G. & Meier, P (2011), De levenskwaliteit van transgenderpersonen in Vlaanderen. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid Pierik, C. en Meinster N., (2008), Dubbel en dwars. Naar hulpverlening-op-maat voor allochtone jongeren (m/v) met homoseksuele gevoelens. Utrecht: MOVISIE Ryan, C., Huebner, D., Diaz, R. M., & Sanchez, J. (2009). Family rejection as a predictor of negative health outcomes in white and Latino lesbian, gay and bisexual young adults. Pediatrics, Vol. 123(1), pp Sandfort, T. G. M., De Graaf, R., Van Bijl, R. & Schnabel P. (2003), Same-sex sexual behaviour and psychiatric disorders. Findings from the Netherlands Mental Health Survey and Incidence Study (NEMESIS), General Psychiatry, Vol. 58(1), pp Van Bergen, D. (2009). Suïcidaal Gedrag van Jonge Hindoestaanse, Turkse en Marokkaanse Vrouwen in Nederland, Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam. Van Bergen, D. D., Van Lisdonk, J. (2010), Psychisch welbevinden en zelfacceptatie van homojongeren, in Steeds gewoner, nooit gewoon Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau 22

23 Van Bergen, D.D., Bos, H.M.W, Van Lisdonk, J., Keuzenkamp, S., & Sandfort, T.G.M. (2012) Victimization and Suicidality among Dutch Lesbian, Gay, and Bisexual Youth. In: The American Journal of Public Health 23