Fit for life: eindverslag ontwerponderzoek sociale competentieontwikkeling plattelandsjeugd

Transcriptie

1 Fit for life: eindverslag ontwerponderzoek sociale competentieontwikkeling plattelandsjeugd Life skills in het (v)mbo in Raalte e.o. Henk Ritzen, Nicolien Tip en Shira Timmerman

2 COLOFON Titel Fit for life: eindverslag ontwerponderzoek sociale competentieontwikkeling plattelandsjeugd. Life skills in het (v)mbo in Raalte e.o. Onderzoek, rapportage en 48 lessen life skills Dr. Henk Ritzen, Nicolien Tip, MSc & Shira Timmerman, BEd Een rapportage voor de Sport en Cultuur Academie Salland (SCAS) ontwikkeld door het lectoraat Onderwijsarrangementen in maatschappelijke context. Kenniscentrum Onderwijs & Innovatie, Saxion Applied University, locatie Hengelo Opdrachtgever Sport en Cultuur Academie Salland (SCAS) Penvoerder Carmel College Salland M.m.v. Sabine Pikkemaat, Ailce ter Brugge & Annette van Liere Kenniscentrum Onderwijs & Innovatie 2

3 Inhoud 0 Fit for Life: geïnspireerd op het Deense model, ontwerponderzoek 5 Uitwerking van het Deense concept 6 Ontwerponderzoek 7 Fasering ontwerponderzoek Fit for Life 9 1 Achtergrond, probleemschets, uitwerking en onderzoeksactiviteiten van ontwerponderzoek Probleemschets Uitwerking en onderzoeksactiviteiten Vragenlijsten focusgesprekken Organisatie en afname focusgesprekken De samenhang 15 2 Theoretisch kader Sociale competenties: afbakening 17 3 Behoefteanalyse: algemene onderzoeksvraag en deelvragen Behoefteanalyse: respondenten Behoefteanalyse (kwalitatief onderzoek) Onderzoeksresultaten sportverenigingen Onderzoeksresultaten culturele instellingen Onderzoeksresultaten vmbo- en mbo-docenten 38 4 Contextanalyse ontwerponderzoek Fit for life Raalte: plattelandsgebied (rurale gebied) Alcoholgebruik en keten De G4 gemeenten: stedelijk gebied (urbane gebied) De G4 gemeenten: stedelijk gebied (urbane gebied) Leven in de stad 47 5 Ontwerpcriteria onderwijsarrangementen Fit for life Doelgroepen Ontwerp van sequenties 51 6 Keuze prototype en product Ontwerpdoel Ontwerpprincipe 55 7 Ontwerpen Doelen ontwerponderzoek Fit for Life Dataverzameling 66 8 Onderzoeksresultaten fase 2: implementatie prototype Resultaten uit de kwantitatieve dataverzameling Conclusies nulmeting en tussenmeting Resultaten uit de kwalitatieve dataverzameling 75 9 Onderzoeksresultaten fase 3 implementatie ontwerpproduct Bruikbaarheid Fit for Life lessen Bruikbaarheid portfolio eerstejaars vmbo Conclusies summatieve evaluatie van het ontwerpproducten Evaluatie van het onderzoek: beperkingen en uitdagingen 92 Referenties 96 Bijlagen 101 3

4 4

5 0 Fit for Life: geïnspireerd op het Deense model, ontwerponderzoek In dit inleidend hoofdstuk worden het inspirerend voorbeeld en de fasen van het ontwerponderzoek beschreven. Sport en cultuur krijgen een steeds belangrijker plaats in de dagbesteding van Nederlandse jongeren, zowel in het schoolse als naschoolse aanbod. De aspecten sport en cultuur zijn uitgewerkt in het innovatiearrangement Fit for Life (penvoerder Carmel College Salland). Het inspirerend voorbeeld voor het innovatiearrangement, alsmede voor het ontwerponderzoek is het Deense model Idraetsskolerne te Oure. Denemarken kent een aantal voorbeelden van samenwerking tussen sport, cultuur en onderwijsorganisaties. Het zijn feitelijk brede schoolconcepten waarbij de leerlingen (deelnemers) intern wonen. Sport, cultuur en onderwijs zijn drie opvoedingscomponenten die met elkaar verbonden zijn. Deelnemers worden onder het motto fit for life voorbereid op deelname aan de samenleving. Psychische, fysieke, persoonlijke en sociale ontwikkeling van deelnemers gaan hand in hand en leveren een belangrijke bijdrage aan een vitale samenleving. Beschermd volwassen worden in een sociaal veilige omgeving is het uitgangspunt. In het Deense concept is het programma-aanbod van onderwijs, sport/cultuur en wonen volledig geïntegreerd. De programma s zijn als volgt uitgewerkt: Sport. Tijdens het dagprogramma volgen de leerlingen onderwijs en sport. In de sport dragen de trainers van de gelieerde verenigingen zorg voor het sporttechnische deel. Voor het handbal bijvoorbeeld is er een verbinding met GOG Gudme (jaarlijks Champions League deelnemer) en voor het voetbal met eredivisieclub Svendborg. Op die manier versterken de lokale en regionale organisaties elkaar en ontstaat er voor de deelnemers binding met de clubs in de gemeenschap. De accommodaties worden optimaal benut en trainers zijn meervoudig inzetbaar. Onderwijs. Leerlingen vanaf 15 jaar (de basisschool loopt door tot 15 jaar) komen intern op school voor het volgen van een oriëntatiejaar, vervolgens volgt men op het niveau van HAVO/VWO het voortgezet onderwijs. In die periode is er een geïntegreerd onderwijs- en sportprogramma waarin veel aandacht is voor de ontwikkeling van sociale competenties en zelfredzaamheid. Programma onderdelen zijn bijvoorbeeld diëtetiek, mentale training en medische kennis. Na deze periode is er voor studenten tot 23 jaar de mogelijkheid één of meer additionele jaren te volgen waarin veel aandacht is voor sport en cultuur en waar men wordt opgeleid tot gediplomeerd trainer/coach op het hoogste niveau. Wonen. In de woonsituatie leven jongeren op het terrein min of meer zelfstandig samen in leeftijdsgroepen van tien personen per huis. De studenten zorgen in samenwerking met het personeel van de school voor de dagelijkse gang van zaken. Zo wordt de keuken grotendeels door studenten gerund en verzorgen zij ook de schoonmaak en de bezetting van de kantine. In de Deense filosofie worden leerlingen op deze wijze in een sociaal veilige omgeving begeleidt naar volwassenheid. In de gemeente Raalte hebben de initiatiefnemers van de Carmel Handbalschool in het initiatief genomen om het lokale onderwijs en de gemeente kennis te laten maken met een dergelijk Deens initiatief en te bezien of het kan worden vertaald naar de Nederlandse situatie. Aldus zijn het Carmel College Salland, ROC Landstede, de gemeente Raalte en het Olympisch Netwerk IJssel-Vecht/Noord-Veluwe in oktober 2007 gaan kijken in Oure, de plaats waar handbalcoach Bert Bouwer destijds zijn domicilie had. Dat heeft geresulteerd in de samenstelling van een stuurgroep met ROC Landstede, het Carmel College Salland, de gemeente Raalte en woningcorporatie Salland Wonen. Een stuurgroep die zich tot doel stelde te komen tot een Sport en Cultuur Academie Salland (SCAS). Vervolgens is een masterplan geschreven gericht op 5

6 het achterhalen van de realiteitszin om een dergelijk initiatief in Raalte van de grond te krijgen. Daarbij is de haalbaarheid ervan onderzocht, bijvoorbeeld door de behoeften te onderzoeken, maar ook door het signaleren van trends en ontwikkelingen en het berekenen van de (eerste) bedrijfsvoeringaspecten (investeringkosten, verrekeningen, subsidies, etc.). Onderzoeksvragen waren onder andere: (1) wat kan er allemaal in Raalte? En in de regio/provincie?; (2) welke invloed heeft het strategisch plan van de gemeente?; (3) welk voedingsgebied wordt gehanteerd (regionaal, provinciaal, landelijk)?; (4) in welke huisvesting/vastgoed kunnen de activiteiten worden ontplooid? (5) wat levert het maatschappelijk en financieel op? De ambities zijn daarbij als volgt geformuleerd: sportief, creatief en kunstzinnig talent stimuleren; jonge mensen de kans en de faciliteiten bieden zich optimaal te ontplooien op het gebied van sport of cultuur gecombineerd met onderwijs; jonge mensen volwassen laten worden in een beschermde omgeving; maatschappelijke betrokkenheid van jongeren bij en in hun omgeving stimuleren; start van De Academie in augustus Uitwerking van het Deense concept Het Deense concept veronderstelt een community omgeving waarin jongeren wonen, sporten, cultureel actief zijn en onderwijs volgen. Het initiatief van de Sport & Cultuur Academie Salland sluit aan bij de strategische doelen en verwachte effecten van de samenwerkende partners die deelnemen aan het innovatiearrangement Fit for life, namelijk: versterken en behouden onderwijsaanbod in Salland; bevorderen gezonde leefstijl voor jongeren in Raalte en omgeving; optimale ontplooiing van jongeren; profilering en positionering Salland; aantrekkelijk woon-, leef- en vestigingsklimaat in Raalte en omgeving; professionalisering cultuursector in de gemeente Raalte. Bovenstaande beleidsnoties sluiten aan bij een aantal landelijke ontwikkelingen: Onderwijs en sport krijgen meer en meer een maatschappelijke rol. Onderwijs wordt betrokken in zorgstructuren en heeft een voorname rol in het stimuleren van jongeren om actief te zijn in sport en cultuur. Sport en cultuur worden in de naschoolse opvang van brede school concepten ingezet om jongeren kwalitatief goede activiteiten te bieden en de verbinding tussen school en club te realiseren. Sport, cultuur en onderwijs bieden ontwikkelactiviteiten waarin (ped)agogiek en didactiek zorgen voor persoonlijkheidsvorming en leren. Binnen het innovatiearrangement Fit for life zijn bovenstaande ontwikkelingen teruggebracht tot vier projectdoelen: (1) de bundeling van sport, cultuur en onderwijs in Salland/Raalte; (2) de Sallandse jeugd met een eigentijdse aanpak kansen bieden voor een optimale ontplooiing van hun persoonlijke, mentale en fysieke (gezondheid) ontwikkeling; (3) de ontwikkeling van soft skills gerelateerd aan toekomstige arbeid; (4) vanaf 2012 het aanbieden van gezamenlijk onderwijs door het Carmel College Salland en ROC Landstede met sportverenigingen en cultuurinstellingen, waarbij leerlingen door extra aandacht voor sociale vaardigheden worden voorbereid op maatschappij en arbeidsmarkt. Het innovatiearrangement Fit for Life wil aansluiten bij bestaande en gebruik maken van kwalitatief hoogwaardige initiatieven, zoals de werkwijze van de Carmel Handbal School. Daartoe is het nodig om binnen het innovatiearrangement draagkracht te verwerven bij alle betrokken partijen in Salland/Raalte. Het is van belang om binnenschools leren en buitenschools leren met elkaar te verbinden. Dat gebeurt door de scholen en de sport en cultuurorganisaties samen programma s te laten ontwerpen. (Bovenstaande tekst is opgehaald 1 november 2010 en bewerkt: Samenvattend inspirerend voorbeeld, ontwerpcriteria: 1. Integratie tussen onderwijs, sport/cultuur en leefstijl. 2. Buiten- en binnenschoolse leeromgevingen/programma. 6

7 Ontwerponderzoek Geïnspireerd op het Deense model worden binnen het ontwerponderzoek samen met betrokken partijen (onderwijs-, sportverenigingen en cultuurinstellingen) sociale competenties geïnventariseerd die als uitgangspunt dienen voor het ontwerp van (leer)middelen 2 (o.a. lesinhouden, lesprogramma s, trainingen en onderwijsarrangementen). Doel van de inventarisatie is een lijst van relevant en gevalideerde sociale competenties, passend in de jeugdwereld en cultuur van de plattelandsjeugd in Raalte en omgeving. De inventarisatie van sociale competenties uit de praktijk van de samenwerkingspartners vormt een leidraad bij de bepaling van vorm en inhoud van dit kwalitatieve deel van het onderzoekstraject (de ontwerpcriteria van de (leer)middelen). Hierbij moet de kanttekening worden geplaatst dat docenten van Carmel College Raalte en de begeleiders van de sportverenigingen en cultuurinstellingen moeten weten welke sociale competenties jongeren in schoolse en buitenschoolse verbanden hanteren, hoe zij dat ervaren, en of er sprake is van een kloof tussen jongeren enerzijds en hun docenten (school) en begeleiders (sportverenigingen en cultuurinstellingen) anderzijds. De inventarisatie tijdens de focusgesprekken speelt niet alleen in op vragen uit de praktijk, maar wil de praktijk bewust maken van allerhande problemen op het vlak van de sociale competentieontwikkeling en de doorwerking van de competenties in school en in de vrije tijd (sportverenigingen en cultuurinstellingen). Bewustwording onder jongeren, hun begeleiders, scholen en sportverenigingen en cultuurinstellingen is dan ook nadrukkelijk een doel van de inventarisatie van sociale competenties tijdens de behoefte- en contextanalyse. Met de docenten worden de sociale competenties uit de kwalificatiedossiers van het mbo en uit de kerndoelen van het vmbo geïnventariseerd. Het resultaat is een review van praktijkkennis waaruit ook duidelijk moet worden welk(e) sociale competenties en kader(s) relevant zijn voor het ontwerp van (leer)middelen. De volgende activiteiten worden fasegewijs door de samenwerkende partners van het innovatiearrangement binnen het ontwerponderzoek van Fit for life uitgevoerd. 1. Review van het bestaande wetenschappelijke onderzoek. Dit betreft een studie naar sociale competentieontwikkeling en het beschikbare wetenschappelijke onderzoek in binnen- en buitenland dat hiervoor als relevant wordt gezien. Een dergelijke studie is noodzakelijk om op (empirisch) goede gronden voort te bouwen op wat al bekend is om tot een duurzame innovatie te komen. Het resultaat van deze activiteit is een literatuurstudie waaruit voor Fit for life duidelijk wordt welk(e) theoretische kader(s) relevant zijn (afgerond 2010). 2. Analyseren van de probleemsituatie met behulp van de behoefteanalyse. Op basis van focusgesprekken vindt een analyse plaats van de bestaande en de gewenste situatie aangaande de sociale competentieontwikkeling van jongeren in Salland/Raalte bij de regionale deelnemende participanten. Uiteraard is het mogelijk dat er naast en wellicht in relatie tot sociale competentieontwikkeling binnen Fit for life ook andere trainingsvormen worden gebruikt om de gewenste sociale competenties te bereiken, bijvoorbeeld burgerschapsvorming, probleem- of projectgeleide instructie, simulaties, e.d. Het gaat er dan ook met name om de bestaande en gewenste functie van sociale competentieontwikkeling van de Sallandse/Raaltse jeugd in een dergelijk geheel te bepalen. Het resultaat van deze activiteit is een afgeronde behoefteanalyse (afgerond 2010). 3. Formuleren van ontwerpcriteria. Op basis van de literatuurstudie en de uitkomsten van de behoefteanalyse worden mogelijke ontwerpcriteria beschreven. Een belangrijke voorwaarde voor het bereiken van de leerdoelen bij de sociale competentieontwikkeling is de kwaliteit van de begeleidingsvaardigheden van de begeleiders in het onderwijs, de sportverenigingen en de culturele instellingen. Derhalve wordt ook een ontwerp gemaakt voor een training ten behoeve van begeleiders, waarbij men zich ook baseert op de literatuurstudie. Het resultaat van deze activiteit is een verzameling ontwerpcriteria en en daarmee hypothesen voor de vormgeving en ontwikkeling van leerarrangementen ten behoeve van Fit for life en de training van de begeleiders die uitvoering geven aan de leerarrangementen (afgerond 2010). 4. Keuze en constructie van mogelijke oplossingen. Op basis van behoeften, context, literatuurstudie en ontwerpcriteria wordt een definitieve keuze gemaakt van de leerarrangementen en de daarbij horende training voor begeleiders. De keuze wordt bepaald door criteria als effectiviteit, efficiëntie, en praktische bruikbaarheid waartoe de literatuurstudie informatie kan 2 In deze tekst wordt met (leer)middel of middelen, lesinhouden, lesprogramma s, trainingen en onderwijsarrangementen bedoeld die ingezet worden om gedragingen van vmbo- en mbo-leerlingen op het gebied van sociale competentieontwikkeling duurzaam te veranderen. 7

8 geven. De gekozen alternatieven worden daadwerkelijk geconstrueerd in digitaal en schriftelijk materiaal en procedures. Het resultaat is een aantal prototypen van sociale competentieontwikkeling en een training voor begeleiders die in de praktijk uitvoerbaar zijn (afgerond 2011). 5. Formatieve evaluatie van de prototypen. In experimentele settings worden de prototypen voor sociale competentieontwikkeling daadwerkelijk uitgevoerd met maximaal 400 leerlingen en formatief geëvalueerd in de praktijk van onderwijs, sportverenigingen en culturele instellingen, waarin zowel naar het proces (implementatie van het prototype) als het product (beoogde leereffecten microniveau) wordt gekeken met het oog op de keuze van het beste prototype en de optimalisatie daarvan. Het resultaat is een evaluatie(tussen)rapport waarin op basis van de resultaten wordt gekozen voor een definitief prototype voor leerarrangementen sociale competentieontwikkeling Fit for life (afhankelijk van het ontwerpproces afgerond in 2011 en 2012). 6. Summatieve evaluatie van het definitieve prototypes. In een (quasi)experimentele setting wordt een definitief, geoptimaliseerd prototype voor sociale competentieontwikkeling daadwerkelijk uitgevoerd en summatief door Kennispraktijk geëvalueerd. Het resultaat is het onderzoeksrapport van Kennispraktijk waarin de mate waarin de beoogde effecten van de sociale competenties zijn bereikt aan de orde komen (afgerond 2012). 7. Stabilisatie van de maatregelen in de onderwijsorganisaties (Carmel College Salland en Landstede), de sportverenigingen en de culturele instellingen (SCAS) met het oog op een duurzame invoering. In overleg met betrokkenen gaat het hier om de opstelling van een definitief gezamenlijk beleid aangaande de competentieontwikkeling van de jongeren en de aansluiting onderwijs arbeidsmarkt (zie projectplan). Het resultaat is de acceptatie van een dergelijk beleid binnen SCAS (afgerond eind 2013). Zie voor alle opeenvolgende activiteiten onderstaand schema. Vooronderzoek Ontwerpprincipes revisie prototype overleg evaluatie Summatieve evaluatie Eindproduct Figuur 1: Ontwerponderzoek in schema 8

9 Fasering ontwerponderzoek Fit for Life Het ontwerponderzoek van Fit for Life is ingedeeld in opeenvolgende fasen gebaseerd op het onderzoeksmodel (zie p. 8). De eerste fase van het onderzoek betreft de analyse van de achtergronden van het innovatiearrangement, waarvoor een literatuurstudie (zie p.17 e.v.) wordt uitgevoerd, een behoefteanalyse (p. 26 e.v.) en een contextanalyse (p. 45 e.v.). Fase 1 leidt tot het formuleren van ontwerpcriteria (p. 53 e.v.). Op basis daarvan is een prototype voor sociale competentieontwikkeling binnen voetbal beschreven dat is voorgelegd aan voetbaltrainers van RHODA Raalte, conform richtlijn van collega Van den Akker (1999). In fase 2 is het ontwerp door twee trainers van de Sport, Cultuur Academie Salland met leerlingen die lid zijn van de voetbalvereniging RHODA Raalte uitgeprobeerd en getoetst aan de ontwerpcriteria (zie p. 52 e.v.). Daarna zijn de ontwerpfasen (evaluatie, overleg, revisie van het prototype) samen met de onderzoekers, de docenten en de trainers van ROHDA Raalte opnieuw doorlopen. Hetzelfde geldt voor de prototypes op het gebied van andere sporten en cultuur (dans, zang en drama). De ontwikkeling van de sociale competenties van de leerlingen zijn in 2010 (voormeting) en in 2011 (nameting) gemeten. In de derde fase van het onderzoek is het ontwerpproduct (de lessen en portfolio) in de onderwijspraktijk en in de praktijken van culturele en sportinstellingen toegepast. De derde fase speelt zich af in de school en in de verenigingen en is mede gericht op implementatie van de life skills in de onderwijspraktijk van de school. Na afloop van de derde fase wordt de doorontwikkeling van de sociale competenties door Kennispraktijk summatief gemeten (eindmeting), zie voor de samenhang van de fasen binnen het ontwerponderzoek onderstaand figuur. Achtergronden Theoretisch kader Behoefte analyse Contextanalyse Ontwerpcriteria Voormeting 2010 Fase 1 Ontwikkelen ontwerpcriteria 1 Aan welke eisen moet het ontwerp Fit for Life voldoen? Periode Fase 2 Implementatie prototype 2 Hoe ontwikkelen zich de sociale competenties van vmbo- en mebo-leerlingen in Raalte? Periode Gezamenlijke ontwikkeling prototype Implememtatie prototype Voormeting 2010 Tussenmeting 2011 Implementatie lessen in onderwijs-, sport- en cultuurcontext Portfolio Eindmeting 2013 Fase 3 Implementatie Ontwerpproduct 3 Draagt het product bij aan de sociale ontwikkeling van vmbo- en mboleerlingen in Raalte? Periode Figuur 2: Fasering ontwerponderzoek Fit for Life 9

10 1 Achtergrond, probleemschets, uitwerking en onderzoeksactiviteiten van ontwerponderzoek Het lectoraat Onderwijsarrangementen in maatschappelijke context verricht ontwerponderzoek, dat door Van den Berg & Kouwenhoven (2008) wordt omschreven als: een systematische benadering van (onderwijs)problemen, waarin door middel van geïntegreerde ontwerp- en onderzoeksactiviteiten een tweeledig doel wordt nagestreefd: praktijkverbetering en kennisgroei. Ontwerpen is vanuit een systematisch perspectief bedenken en vormgeven van een oplossing voor een (onderwijs)probleem. Voordeel van dit type onderzoek is dat het ontwerp in de volle praktijk plaatsvindt waardoor de praktische relevantie voor de sportverenigingen, culturele instellingen en docenten vmbo en mbo wordt vergroot én tegelijkertijd wordt een bijdrage geleverd aan hun kennisontwikkeling. 1.1 Probleemschets Volgens het projectplan Projectplan Sallandse Plattelandsjeugd Fit for life, oktober 2009 (IA09207) wordt het talent van de vmbo- en de mbo-jeugd onbenut, waardoor de Sallandse plattelandsjongeren onvoldoende worden voorbereid op het zelfstandig functioneren in de maatschappij. De Sallandse beroepsonderwijsinstellingen schenken volgens het projectplan te weinig aandacht aan de - ontwikkeling van - sociale competenties, die de deelname aan de samenleving vergemakkelijken (socialisatie). Het gaat niet alleen om het feit dat jongeren een arbeidsplek weten te verwerven, maar ook om zich op de arbeidsplek te handhaven en zich te ontwikkelen in de samenleving. Hiervoor is méér nodig dan een stevige kennisbasis van school. Bijvoorbeeld meer aandacht voor basale communicatieve en sociale vaardigheden/competenties; gericht op het opleiden van flexibele medewerkers, die kunnen omgaan met werkdruk, klantvriendelijk gedrag laten zien en initiatief tonen. Het projectplan schrijft heel stellig over de plattelandsjeugd van Salland: zij zijn vergeleken met stadse jongeren té bescheiden, te weinig zelfbewust en het ontbreekt hen aan zelfvertrouwen en durf om zichzelf te profileren, waardoor zij zichzelf niet optimaal ontplooien en minder zelfredzaam zijn. Binnen het project staat integratie van sociale competenties/life skills in alle onderwijsprogramma s centraal met doorwerking in de pedagogiek-didactiek, de (levens-)loopbaanbegeleiding en de beoordeling van leerlingen en studenten. Concreet betekent deze probleemstelling uit het projectplan dat de socialisatiefunctie van het beroepsonderwijs in Salland moet worden versterkt (sectoroverstijgend). De sociale competenties die voor jongeren relevant zijn om te verwerven met het oog op een zelfstandig functioneren in de maatschappij (op een arbeidsplek) zijn vooral: zelfvertrouwen, zelfsturing, zelfredzaamheid, doorzettingsvermogen, betrokkenheid, communicatief handelen, inzet en oplossingsgericht handelen. Tot zover de perspectieven vanuit de vo- en mbo-school die eigenaar zijn van het project. Naast de ontwikkelingen van de scholen en de projectambities hebben het Carmel College Salland, ROC Landstede Salland, woningcorporatie Salland Wonen en de gemeente Raalte de Sport & Cultuur Academie Salland (afgekort SCAS) opgericht. Aan SCAS zijn ook de grotere sportverenigingen en culturele instellingen/organisaties in Salland nauw betrokken evenals de Raalter Kring van Werkgevers. SCAS is een netwerkorganisatie gericht op het gezamenlijk creëren van een vernieuwende en onderscheidende (buitenschoolse) leeromgeving/programma voor de Sallandse plattelandsjeugd, waar - voorzieningen voor - onderwijs, sport en cultuur op verschillende (onderwijs)niveaus worden gebundeld. Uitgangspunt van SCAS zijn de passende en aantrekkelijke doorlopende vmbo-mbo sport- en cultuurtrajecten, die relevant zijn voor de arbeidsmarkt (sociale competenties/life skills). Het is de bedoeling dat de sport- en cultuurtra- 10

11 jecten worden geïntegreerd in het reguliere onderwijsaanbod binnen Carmel College Salland en ROC De Landstede. Bij sport in Salland gaat het in de eerste plaats om handbal, voetbal, en wielersport. Cultuur is belangrijk vanwege het vermogen om leerlingen aan te zetten tot zelfexpressie, waardoor het zelfbewustzijn/ zelfvertrouwen wordt bevorderd. Volgens de projectopstellers komt bij het voorbereiden en uitvoeren van een musical alles samen: zang, drama, dans, ontwerp (decors/ kostuums) en organisatie. Ook vanuit de culturele instellingen zijn de activiteiten gericht op prestatievaardigheden, presentatievaardigheden en discipline. 1.2 Uitwerking en onderzoeksactiviteiten Het probleem in dit onderzoek is dat docenten vo en mbo, medewerkers en vrijwilligers van de sportverenigingen en culturele instellingen zichzelf te weinig toegerust voelen qua kennis en vaardigheden op het gebied van de ontwikkeling van sociale competenties en dat waarschijnlijk hierdoor het zelfvertrouwen van de plattelandsjeugd minder wordt. In het ontwerponderzoek (én op basis van de resultaten uit de nulmeting van het quasi experimentele onderzoek) worden (leer)middelen ontwikkeld, gericht op ontwikkeling van sociale competenties bij vmbo- en mbo-leerlingen. Het uitgangspunt van de te ontwerpen (leer)middelen is de dagelijkse schoolpraktijk van het vmbo en mbo: de kerndoelen uit het vmbo en de kwalificatiedossiers uit het mbo, de opleidingscurricula, de huidige leerinhouden, maar ook de extra curriculaire activiteiten. De voorbereidende fase van het ontwerponderzoek is: (1) de behoefteanalyse uigevoerd bij de onderwijs-, sport en culturele instellingen; (2) de contextanalyse van de Sallandse plattelandsjeugd; (3) literatuurstudie; (4) inspirerend voorbeeld. Om uitvoering te geven aan de behoefteanalyse worden drie teams samengesteld: Een team uit de sport handbal (Handbalvereniging GIBO Groep/Kwiek, voetbal (Rohda Raalte en SV Raalte), wielersport (CRT Raalte). Een team uit de culturele instellingen (Hoftheater Raalte, Musical school Song & Dance, Stichting Culturele Raad Raalte). Een samengesteld team uit het voortgezet onderwijs (vmbo) van het Carmel College Salland en een team uit het mbo van ROC de Landstede. De behoefteanalyse bestaat uit een algemeen deel en een specifiek deel. Tijdens het algemene deel staan de volgende vragen centraal: wat heeft de Sallandse plattelands jeugd nodig ter bevordering van de sociale competenties? En wat heeft de sportinstructeur, de culturele begeleider en de docent nodig om bij de Sallandse plattelandsjeugd aansluitend bij de reguliere curricula hun sociale competenties in brede zin te verbeteren? Hiervoor worden focusgesprekken uitgevoerd met deelnemers (lees respondenten uit de drie teams). De focusgroepmethode bestaat uit een reeks van open maar gestructureerde discussies die plaatsvinden in een representatieve groep respondenten (zie de bovenstaande drie teams) over een vooraf bepaald onderwerp. De focusgroepmethode is een kwalitatieve, exploratieve onderzoeksmethode waarmee zeer volledige, uitputtende informatie verzameld wordt. Ten behoefte van de contextanalyse worden twee activiteiten uitgevoerd; een literatuurstudie van het rurale gebied Salland/Raalte dat wordt vergeleken met het urbane gebied van de G4 in de Randstad van Nederland. De contextanalyse bestaat uit een documentanalyse (beleidsnota s van de gemeente Raalte) en literatuurstudie over rurale en urbane regio s, respectievelijke Salland/Raalte en de G4. In de volgende paragraaf wordt de onderzoeksopzet van de focusgesprekken beschreven. 1.3 Vragenlijsten focusgesprekken Tijdens de focusgesprekken wordt enerzijds het volledige veld verkend en anderzijds wordt getracht de verschillende onderliggende visies van de betrokkenen en de omstandigheden waaronder deze visies zijn ontstaan en geëvolueerd te ontdekken. Deze gesprekken leveren interpretatieve inzichten op doordat mensen elkaar willen begrijpen en dus vragen naar verduidelijking van elkaars standpunten. In focusgroepen komt een proces op gang van het delen en vergelijken van informatie. Verschillen en overeenkomsten zoals die er zijn of worden beleefd, worden verduidelijkt. Tijdens het focusgesprek wordt nagegaan welke sterktes, zwaktes, bedrei- 11

12 gingen en kansen (SWOT-analyse) de verschillende teams zien in hun samenwerking binnen het innovatiearrangement (project) en de doelstellingen die zij met leerlingen op het gebied van sociale competentieontwikkeling willen bereiken. De richtvragen hebben betrekking op de volgende hoofdvragen en items waarop tijdens de focusgesprekken met de sportinstellingen wordt doorgevraagd (vgl. Moore, Jilcott, Shores, Evenson, Brownson, & Novick, 2010). Focusgesprek sport De richtvragen hebben betrekking op de volgende hoofdvragen en items waarop tijdens de focusgroep interviews met de sportinstellingen wordt doorgevraagd (vgl. Moore, Jilcott, Shores, Evenson, Brownson, & Novick, 2010). Vragen gericht op de sportactiviteit vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Wat is voor u het belangrijkst bij het spelen van voetbal / handbal en het fietsen? Welke visie heeft u op sociale competentieontwikkeling van de Sallandse jeugd? o Welke resultaten worden bij het spelen van voetbal / handbal en het fietsen nagestreefd? o Welke sociale competenties hebben deelnemers bij het spelen van voetbal / handbal en het fietsen nodig? Wat is het verschil bij individuele (fietsen) en teamsport (voetbal en handbal)? o Wat zijn de nadelen van het spelen van voetbal / handbal en het fietsen? o Welke rol speelt de coach (algemeen)? Welke rol speelt de coach bij de sociale competentieontwikkeling van de sporters? o Welke rol speelt de coach tijdens het project Fit for life, dan wel welke rol wil de coach vervullen? o Welk product wilt u binnen uw vereniging en samen met de docenten ontwikkelen? Vragen gericht op de sociale competentieontwikkeling voor, tijdens en na de sportactiviteit vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Vindt u het belangrijk dat de sportdeelnemers samen met anderen sporten? o Hoe is de sfeer tijdens de training en de wedstrijd en op welke wijze wordt met elkaar gesproken? o Hoe praten trainer en sporters met elkaar? Welke invloed hebben ouders op het taalgebruik van de sporters? o Organiseert u ook sociale activiteiten die buiten de trainingen plaatsvinden? Bent u van plan dit te doen? o Hoe wordt omgegaan met blessures? o Hoe beoordeelt u de sociale competenties van de sporters tijdens de training en wedstrijd? Wat doet u om de sociale competenties tijdens training en wedstrijd te verbeteren? Heeft u voorbeelden? Vragen gericht op het project Fit for Life vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Bent u tevreden mee te doen met het project? Welk persoonlijk doel stelt u zich bij het project, dan wel een deel van het project? Wat moet er volgens u worden ontwikkeld? Voorbeelden van life skills? o Wat zijn volgens u positieve en negatieve aspecten aan het project? Is het project belangrijk voor u? o Welke rol wilt u in het project vervullen? o Wanneer is het project voor u geslaagd? o Hoe ziet u de samenwerking met de scholen? o Wilt u tijdens het project geschoold worden? Welke onderwerpen hebben uw voorkeur? Welke onderwerpen wilt u tijdens dit gesprek aan de orde stellen? Focusgesprek culturele instellingen Voor het gesprek met de medewerkers van de culturele instellingen worden de sportactiviteiten 12

13 veranderd in culturele activiteiten, zie onder. Vragen gericht op de culturele activiteit vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Wat is voor u het belangrijkst bij het voorbereiden en uitvoeren van de culturele activiteit? Welke visie heeft u op sociale competentieontwikkeling van de Sallandse jeugd? o Welke resultaten worden bij het voorbereiden en uitvoeren van de culturele activiteit nagestreefd? o Welke sociale competenties hebben deelnemers bij het uitvoeren van de culturele activiteit nodig? Wat is het verschil bij schilderen, zang, dans en toneel (individuele versus teamactiviteit)? o Wat zijn de nadelen bij het organiseren en uitvoeren van de culturele activiteit? o Welke rol speelt de begeleider van de culturele activiteit (algemeen)? Welke rol speelt de begeleider bij de sociale competentieontwikkeling van de deelnemers? o Welke rol speelt de begeleider van de culturele activiteit tijdens het project Fit for life, dan wel welke rol wil de begeleider vervullen? o Welk product wilt u binnen uw instelling samen met de docenten ontwikkelen? Vragen gericht op de sociale competentieontwikkeling voor, tijdens en na de culturele activiteit vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Vindt u het belangrijk dat de deelnemers samen met anderen culturele activiteiten ontplooien? o Hoe is de sfeer tijdens de culturele activiteit en op welke wijze wordt met elkaar gesproken? o Hoe praten begeleiders en jeugdigen met elkaar? Welke invloed hebben ouders op het taalgebruik van de deelnemers? o Organiseert u ook sociale activiteiten die buiten de culturele activiteit plaatsvinden? Bent u van plan dit te doen? o Hoe wordt omgegaan met problemen tijdens de voorbereiding en uitvoering van de culturele activiteit? o Hoe beoordeelt u de sociale competenties van de deelnemers tijdens de uitvoering? Wat doet u om de sociale competenties van deelnemers te verbeteren? Heeft u voorbeelden? Vragen gericht op het project Fit for Life vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Bent u tevreden mee te doen met het project? Welk persoonlijk doel stelt u zich bij het project, dan wel een deel van het project? Wat moet er volgens u worden ontwikkeld? Voorbeelden van life skills? o Wat zijn volgens u positieve en negatieve aspecten aan het project? Is het project belangrijk voor u? o Welke rol wilt u in het project vervullen? o Wanneer is het project voor u geslaagd? o Hoe ziet u de samenwerking met de scholen? o Wilt u tijdens het project geschoold worden? Welke onderwerpen hebben uw voorkeur? Welke onderwerpen wilt u tijdens dit gesprek aan de orde stellen? Focusgesprek docenten De bovenstaande vragen zijn aangepast aan de onderwijssituatie. Vragen gericht op de onderwijsactiviteit vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Welke lessen geeft u op het gebied van sociale competentieontwikkeling en beschreven in het projectplan? Op welke activiteit moeten wij volgens u aansluiten? o Wat is voor u het belangrijkst bij het voorbereiden en uitvoeren van uw lessen op het gebied van de sociale competentieontwikkeling van uw leerlingen? Welke visie heeft u op 13

14 sociale competentieontwikkeling van de Sallandse jeugd? o Welke resultaten worden bij het voorbereiden en uitvoeren van uw lessen op het gebied van sociale competentieontwikkeling nagestreefd? o Welke sociale competenties hebben uw leerlingen nodig in relatie tot deelname aan sport en het uitvoeren van culturele activiteit? Wat is het verschil binnen en buiten school in het gedrag van uw leerlingen (individuele versus teamactiviteit)? o Wat zijn de nadelen bij het organiseren en uitvoeren van uw lessen met deze groep leerlingen? o Welke rol speelt u binnen de sociale competentieontwikkeling van uw leerlingen (algemeen)? Welke rol speelt u in relatie tot de sportactiviteiten, de culturele activiteiten, de stage van leerlingen? o Welke rol speelt u tijdens het project Fit for life, dan wel welke rol wilt u graag vervullen? o Welk product wilt u binnen uw school samen met uw collegae docenten, sportinstructeurs en culturele begeleiders ontwikkelen? Vragen gericht op de sociale competentieontwikkeling voor, tijdens en na de culturele activiteit vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Vindt u het belangrijk dat uw leerlingen buiten school sport- of culturele activiteiten ontplooien? o Hoe is de sfeer tijdens de lessen en op welke wijze spreken leerlingen elkaar en leerling hun docenten aan? o Welke invloed hebben ouders op de sociale competentieontwikkeling van hun kinderen? o Organiseert u ook sociale activiteiten die buiten de lessen plaatsvinden? Bent u van plan dit te doen? o Hoe wordt omgegaan met sociale problemen? o Wat doet u om de sociale competenties van deelnemers te verbeteren? Heeft u voorbeelden? Vragen gericht op het project Fit for Life vanuit het perspectief van de interpersoonlijke en intrapersoonlijke factoren: o Bent u tevreden mee te doen met het project? Welk persoonlijk doel stelt u zich bij het project, dan wel een deel van het project? Wat moet er volgens u worden ontwikkeld? Voorbeelden van life skills? o Wat zijn volgens u positieve en negatieve aspecten aan het project? Is het project belangrijk voor u? o Welke rol wilt u in het project vervullen? o Wanneer is het project voor u geslaagd? o Hoe ziet u de samenwerking met de sportverenigingen en culturele organisaties? o Wilt u tijdens het project geschoold worden? Welke onderwerpen hebben uw voorkeur? Welke onderwerpen wilt u tijdens dit gesprek aan de orde stellen? 1.4 Organisatie en afname focusgesprekken Een focusgroep bestaat uit 8 tot 12 personen (Denzin & Lincoln, 2007). De groepen sporters, culturele begeleiders en docenten vormen ieder één focusgroep en kunnen afhankelijk van de groepsgrootte worden gesplitst. Een focusgesprek duurt één uur (exclusief inleiding en toelichting op het gesprek waarvoor 10 minuten wordt uitgetrokken). Bij voorkeur zijn er twee interviewers. Het interview wordt digitaal opgenomen, mogelijk kan hierbij een video camera worden gebruikt. De bovenstaande interviewvragenlijst dient in de interviewtijd te worden gecodeerd, zodat de interviewers weten hoe lang de discussie gevoerd kan worden. De deelnemers krijgen voldoende mogelijkheid om kwesties te bespreken met weinig of geen onderbrekingen van de interviewers. De focusgesprekken worden met behulp van een deductief analyse-schema bewerkt (transcriberen van de interviews en de gegevens coderen). Het deductief analyse-schema stelt ons in staat om op basis van de thema s uit het projectplan te achterhalen wat de opvattingen zijn van de diverse respondentgroepen (bestuurders van sportverenigingen, trainers, 14

15 begeleiders uit culturele instellingen en docenten). Voor versterking van de validiteit zijn deze thema s voorgelegd aan de projectleiders. Na elk interview worden notities gemaakt, bijvoorbeeld eventuele problemen die zich voordoen tijdens het interview, een evaluatie, wat ging goed en wat kan worden verbeterd, belangrijke elementen, grappige voorvallen, et cetera. Tenslotte moet de groep een afspiegeling zijn van de totale doelgroep; deze moet bij voorkeur homogeen zijn (bv. naar sport, cultuur en onderwijs); de leden hoeven elkaar niet te kennen (in deze situatie voelen deelnemers zich minder geremd om (eerlijk) te antwoorden). Oplevering resultaten focusgesprekken en contextanalyse oktober en november Zie voor de resultaten van de behoefteanalyse hoofdstuk De samenhang De opzet van fase 1 in deze studie is als volgt. Er wordt eerst literatuurstudie verricht naar sociale competentieontwikkeling. Binnen deze literatuurstudie wordt gebruik gemaakt van de operationalisering van sociale competenties die door het onderzoeksbureau Kennispraktijk zijn verricht (zie hiervoor Casteren, 2010). In hoofdstuk 2 worden de resultaten uit de vergelijkende literatuurstudie naar sociale competentieontwikkeling gepresenteerd. Vervolgens vindt de behoefteanalyse in de vorm van focusgesprekken plaats bij de drie teams (sport, cultuur en onderwijs). De resultaten van de focusgesprekken worden letterlijk verwerkt in verbatims die input zijn voor de analyse van de data. Met behulp van het eductief analyse-schema worden de resultaten uit de focusgesprekken geanalyseerd. In hoofdstuk 3 worden de resultaten uit de behoefteanalyse beschreven. In hoofdstuk 4 wordt de context van Fit for life weergeven. Zowel de resultaten van de literatuurstudie, als de resultaten uit de behoefteanalyse en de contextuele aspecten leiden tot ontwerpindicatoren op basis waarvan arrangementen kunnen worden ontwikkeld. Deze ontwerpcriteria worden in hoofdstuk 5 beschreven. 15

16 Literatuurstudie hoofdstuk 2 Behoefteanalyse Hoofdstuk 3 Contextanalyse Hoofdstuk 4 Resultaten uit de Literatuurstudie Resultaten uit de behoefteanalyse Contextvariabelen Ontwerpindicatoren Hoofdstuk 5 Leerdoelen, -inhouden en -materiaal (leerarrangement) Figuur 3: samenhang tussen literatuurstudie, behoefte- en contextanalyse 16

17 2 Theoretisch kader Het huidig onderwijs wordt sinds het uitbrengen van het rapport van de commissie Meijerink (2008) en de bevindingen van de parlementaire enquêtecommissie Dijsselbloem gedomineerd door cognitieve onderwijsdoelstellingen. Deze doelstellingen moeten het niveau van lezen, spelling, schrijven, taal en rekenen (basisvaardigheden) op een hoger niveau brengen. Belangrijk is de vraag of de school zich moet beperken tot het realiseren van cognitieve doelen, of zijn doelen van de school ruimer? Volgens de pedagogen hebben scholen naast hun onderwijstaak ook een opvoedende taak, een taak die met thuis wordt gedeeld. De invloed van het thuismilieu op de opvoeding en socialisatie van het kind is groter dan die van het schoolmilieu. Logisch, want thuis vinden vanaf de geboorte van het kind complexe interacties plaats tussen genetische factoren van het kind en de omgevingsfactoren (peers, media- en straatcultuur). Beide factoren beïnvloeden het gedrag van kinderen en sluiten aan bij het uitgangspunt van Fit for life waarin de sociale competentieontwikkeling van leerlingen wordt opgevat als een gedeelde kerntaak van de scholen (vmbo en mbo) en de sportverenigingen en culturele instellingen. Hiermee wordt de leerling gesocialiseerd voor een vervolgopleiding (voor vmbo ers) of voor een plek op de arbeidsmarkt (voor mbo ers). Daarnaast draagt sociale competentieontwikkeling bij aan actieve participatie in de samenleving (actief burgerschap). In het projectplan Fit for life wordt een groep kwetsbare jongeren in Salland/Raalte beschreven die weinig cultureel kapitaal ontwikkelt en die niet maximaal in de (regionale) samenleving participeert, letterlijk: Talent in Salland blijft onbenut, want de Sallandse plattelandsjongeren worden niet afdoende voorbereid op het zelfstandig functioneren in de maatschappij. ( ) Vergeleken met stadse jongeren, zijn de jongeren in Salland té bescheiden, te weinig zelfbewust. Het ontbreekt de jeugd aan zelfvertrouwen en durf om zichzelf te profileren, waardoor zij zichzelf niet optimaal ontplooien en minder zelfredzaam zijn. Als Salland Fit for life schoolverlaters wil afleveren, dan is integratie van sociale competenties/life skills in alle onderwijsprogramma s onontbeerlijk met doorwerking in de pedagogiek-didactiek, de (levens-)loopbaanbegeleiding en de beoordeling van leerlingen en studenten., (zie, sectie 1 uit het projectplan Fit for life, 2009). In dit hoofdstuk wordt het begrip sociale competentie bestudeerd en tegelijkertijd worden de effecten van trainingen beschreven die als voorbeeld dienen voor de leerarrangementen die binnen Fit for life door de scholen en in samenwerking met de sportverenigingen en culturele instellingen worden ontworpen. Belangrijk in dit hoofdstuk is de stelling dat het begrip sociale competentie niet eenduidig te definiëren is en dus af te bakenen (Ten Dam, Volman, Westerbeek, Wolfgram, Ledoux & Peschar, 2003). 2.1 Sociale competenties: afbakening De ontwikkeling van sociale competenties van jongeren in Raalte is binnen het project Fit for life een van de belangrijkste projectdoelen. Sociale competenties maken deel uit van de algemene ontwikkeling van de jongeren (Oenen, 2001). Tegelijkertijd is sociale competentie een breed gehanteerd normatief begrip om sociaal gedrag en sociale vaardigheden te beschrijven. Een competentie is een oordeel over het adequaat beheersen van gedrag in een specifieke context, waarin het gedrag wordt vertoond. Sociale competentie heeft tegelijkertijd een subjectief aspect in zich: het is afhankelijk van degene die het beoordeelt (Ten Dam et al., 2003). Het begrip sociale competentie is een meerdimensionaal construct en omvat verschillende, onderling aan elkaar gerelateerde componenten (Haager & Vaughn, 1995; Ten Dam et al., 2003; Vaughn & Hogan, 1994). Volgens Vaughn & Haager (1994) bestaat sociale competentie uit de volgende vier aspecten: 17

18 De kwaliteit van de relatie met leeftijdgenoten. Het vermogen om sociale vaardigheden in te zetten bij het uitvoeren van sociale taken om hiermee sociale doelen te bereiken. De externaliserende en internaliserende gedragingen die met sociaal gedrag worden geassocieerd. De sociale cognitieve ontwikkeling om betekenisvolle interacties met anderen aan te gaan. Op school zijn sociale competenties een middel om te leren, samen te werken met andere leerlingen, te reflecteren op het eigen gedrag of op het gedrag van anderen, verantwoordelijkheid te nemen en keuzes te kunnen maken. Sociale competentie is dus het vermogen om zich aan anderen en aan steeds nieuwe situaties en omstandigheden aan te passen, nieuwe indrukken en informatie op te nemen, zonder zichzelf hierin te verliezen (Bakker 1999 in Van Oenen 2001). Volgens Van Oenen (2001, p.17) heeft sociale competentie betrekking op: een gevarieerd handelingsrepertoire van waaruit een persoon adequaat kan putten om bepaalde doelen en activiteiten te realiseren, nu en in de toekomst; de diversiteit van sociale interacties in situaties waarbij verschillende cultureel-maatschappelijke verwachtingspatronen in het geding kunnen zijn; een maatschappelijk verantwoorde en verantwoordelijke wijze van handelen zonder de ander te schaden, het betreft de doelen en de handelwijzen die een bijdrage leveren aan de kwaliteit van de samenleving. In de studie van Ten Dam et al. (2003, p.24-25) worden drie kenmerkende aspecten van sociale competenties beschreven. Het eerste aspect van sociale competentie is sociale participatie. In alle definities wordt benadrukt dat sociale competenties nodig zijn om in de samenleving te functioneren. Hiervoor moeten jongeren over kennis, vaardigheden en houdingen beschikken gericht op de ander, de sociale omgeving en op zichzelf. Met dit handelingsrepertoire kunnen zij sociale verbanden aangaan en onderhouden. De sociale competentie verschilt per leeftijd (0-4 jaar; 4-12 jaar; jaar) of per specifieke ontwikkelingsfase; sociale competentie is een developmental construct. Het tweede aspect heeft betrekking op het feit dat de samenleving waarin de jongeren participeert multicultureel is samengesteld waardoor jongeren van perspectief moeten kunnen wisselen door met anderen de dialoog aan te gaan en sociale spanningen adequaat weten te hanteren (Van Oenen, 2001; Ten Dam & Volman, 2003). Op basis van zelfsturing kunnen jongeren in de samenleving participeren. Hiervoor moeten jongeren in wisselwerking met hun omgeving en met anderen kunnen reflecteren op hun eigen ontwikkeling. Het derde aspect van sociale competentie is de identiteitsontwikkeling. Door actief te participeren in de samenleving ontwikkelen jongeren hun identiteit. Samengevat is sociale competentie een samenhangend geheel van attituden, inzichten (kennis) en vaardigheden, die betrekking hebben op de ontwikkeling van de eigen identiteit in relatie met de ander en de omgeving. Deze wordt opgebouwd uit ervaringen, opgedaan in concrete activiteiten en in interactie met anderen. Iemand is sociaal competent als attituden, inzichten (kennis) en vaardigheden geïntegreerd worden toegepast in de handelingspraktijk van de betrokkene. De mate waarop iemand sociaal competent is blijkt uit het gedrag van de jongere. Hoe iemand sociale competenties verwerft blijkt uit figuur 3 van Van Oenen, 2001, p. 18: 18

19 SOCIALE COMPETENTIE wordt opgebouwd in ERVARINGEN opgedaan IN CONCRETE ACTIVITEITEN (met specifieke kenmerken: inhoud (wat wordt er gedaan, gemaakt) doel (met het oog waarop) werkwijze (hoe wordt het aangepakt) interacties met anderen attituden inzichten vaardigheden in specifieke omgeving:) ruimtelijke omgeving (thuis, school, openbare ruimte, natuur en milieu) organisatorische omgeving (formeel/informeel in gezin/ sociale betrekkingen, school, arbeid, vrije tijd) cultuur-maatschappelijke verwachtingspatronen (normen en waarden; beeldvorming over milieu, etniciteit, sekse, leeftijd) Figuur 4: Sociale competentie volgens Van Oenen Bron: Oenen, S. van (2001). Sociale competentie en de brede school. Utrecht: NIZW. In onderstaande tabellen heeft Casteren (2010) op basis van de literatuur van Appelhof & Walraven (2002) en Oomen, Walraven & Hulsen (2008) de sociale competenties en de sociale taken voor jongeren per vaardigheidscomponent (zelfsturing, communicatief handelen, oplossingsgericht handelen) uitgewerkt. Een sociale competentie bestaat volgens van Casteren (2010) uit zes aspecten: Zelfsturing (zie tabel 1). Communicatief handelen (zie tabel 1). Oplossingsgericht handelen (zie tabel 1). Zelfvertrouwen (zie tabel 2). Betrokkenheid (zie tabel 2). Inzet (zie tabel 2). 19

20 Tabel 1. Sociale competenties en sociale taken per vaardigheidscomponent Vaardigheidscomponent Zelfsturing Communicatief handelen Oplossingsgericht handelen Vaardigheden Sociale competenties Sociale taken leerlingen Initiatief nemen Creatief denken Kritisch denken Keuzes maken Verantwoordelijkheid nemen Zelfstandig werken Doorzettingsvermogen Opkomen voor jezelf Zelfcontrole Inventiviteit Respect tonen voor de ander Je inleven in een ander / empathie De dialoog aangaan Je gedrag op de situatie afstemmen Responsief en adaptief gedrag Jezelf presenteren Anderen helpen Aardig zijn voor een ander Omgaan met sociale spanningen/ groepsdruk Plannen en organiseren Overleggen en afspraken maken Discussiëren en argumenteren Samenwerken Oplossingen zoeken Omgaan met culturele en maatschappelijke verschillen Vergelijken van opvattingen Conflicten oplossen Gebruik maken van oplossingsstrategieën Reflecteren Uitsteltolerantie Greep houden op emotionele situaties Zelfstandig spelen, werken en leren Corrigeren van eigen falen, zowel in sociale situaties als bij taakuitoefening Betrouwbaar zijn (standvastig) Verantwoordelijkheid nemen Eigen standpunten innemen Planmatig werken aan eigen ontwikkeling (scholingscarrière) Eigen keuzes maken m.b.t.: - vrienden - vrijetijdsactiviteiten - eigen leerprocessen - studierichting Bindingen aangaan met gezin, vrienden, school, vereniging, werk Deelname aan sociale verbanden en netwerken, formeel en informeel Afstemmen op sociale situaties Gesprekken kunnen voeren (dialoog) Overeenstemming trachten te bereiken Samenwerken Van perspectief kunnen wisselen Stappen zetten om doelen te bereiken Handelingsstrategieën hanteren ten bate van effectief sociaal handelen Evenwichtig omgaan met veranderingen en uitdagingen in de sociale context Conflicten hanteren en oplossen Creatieve oplossingen vinden in sociale situaties Hulp bieden en vragen Houden aan de afspraken binnen de groep (groepscode, Regels en grenzen leren kennen (op tijd komen, uitvoeren van opdrachten, communicatie in geval van overmacht, bv. ziekte) Zelfstandig werken Nee kunnen zeggen Leren door doen; uitproberen Initiatief nemen Leerling durft bepaalde rollen (bv. de leiding) op zich te nemen Reflecteren op ervaring Sociaal emotionele vaardigheden Oriëntatie relationele vorming Functioneren in de groep Omgaan met verschillen Omgaan met conflicten Onderhandelen Communicatie door te ervaren Communicatie door te reflecteren Communicatie door samenwerken Samenwerken; van en met elkaar leren Betrokken bij schoolcultuur Werk voorbereiden, uitvoeren en coördineren Creatief denken, intuïtief denken Inzichten toepassen Ideeën aandragen en presenteren Problemen oplossen door communicatie Leren door zelf organiseren Leerstrategie; taak bijstellen Kiezen uit mogelijkheden Prioriteiten stellen Plannen, resultaten vaststellen Resultaat bereiken Ontwikkeling; overdracht van waarden Bron: Casteren, Operationalisering Sociale Competentie. Nijmegen: Kennispraktijk.) De attituden als zelfvertrouwen, sociale betrokkenheid en inzet worden door Casteren (2010) aan de hand van de volgende eigenschappen geoperationaliseerd, zie hiervoor tabel 2. 20