Bert Hellinger Instituut Nederland. Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving. Magazine

Transcriptie

1 Bert Hellinger Instituut Nederland Systemisch werk met opstellingen - Familie - Organisatie - Onderwijs - Samenleving Magazine 2010 In dit nummer o.a.: 14 Nederlandse opstellers aan het woord Opstellingen in andere culturen: Mexico en Rusland Rijk palet aan workshops met gastdocenten Nieuwe en bestaande opleidingen Mini-congres Systemische Werkvormen in Organisaties 2010 Jaaragenda 2010 Uitgaven Het Noorderlicht - 1 -

2 Inhoud Rijk 3 Ziel of Ego? 4 Systemisch werken introduceren 5 De Toegewijde Reis 7 Over de werking van opstellingen in organisaties 8 Traumatiseren en/of hertraumatiseren door Systemisch Werken 9 Vrede begint in de ziel van? 10 Wonderlijke herhalingen 12 Pesten, een symptoom van het systeem? 13 Ordeningen van liefde in patchworkfamilies 15 Door het oog van de naald 16 Opstellingen in ontwikkeling 17 Vonken van Vernieuwing 18 Systemisch coachen 20 De ziel van de relatie 21 Rijk 22 Over Bert Hellinger 23 Sint Petersburg 24 Mexico 25 Opleidingen bij het Bert Hellinger Instituut 26 Workshops 27 Kalender Workshops uitgelicht 30 Minicongres Systemische Werkvormen in Organisaties Het Noorderlicht 35 Colofon Dit is een uitgave van het Bert Hellinger Instituut Nederland, en verschijnt één keer per jaar. Aan dit nummer werkten mee: Jan Jacob Stam Bibi Schreuder Otteline Lamet Jan Andreae Wibe Veenbaas Oscar David Bouke de Boer Margriet Wentink Inge Land Siebke Kaat Ineke van Keulen Anton de Kroon Daan van Kampenhout Jürg Thölke Eindredactie Anton de Kroon, Jan Jacob Stam en Bibi Schreuder Oplage 5000 Vormgeving en opmaak Noordzijde, grafische communicatie Druk: Scholma Druk, Bedum - 2 -

3 Rijk In dit magazine geven we vooral het woord aan Nederlanders die een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van systemisch werk in ons land. Naast diegenen, die in dit magazine aan het woord komen, zijn er natuurlijk nog vele, vele anderen die bijdragen, zoeken, worstelen, ontwikkelen en zonder wie het veld van systemisch werk niet zo zou zijn zoals het nu is. Diversiteit. De bijdragen in dit magazine zijn geschreven door mensen vanuit verschillende achtergronden, professies en tradities. Eén ding hebben ze gemeenschappelijk: ze dragen bij aan de ontwikkeling van een veld. Er is maar één conclusie mogelijk: Nederland is rijk. Met zoveel diversiteit, met zoveel integriteit en met zoveel zelfreflectie op de nog steeds jonge methode van opstellingen en systemisch werk tekenen zich de contouren af van veel, waarheen systemisch werk nog groeien kan, op een gezonde manier, waarbij het dienend kan zijn aan ontwikkelingen waarheen de maatschappij zich beweegt en die op ons afkomen. Flow. Al de eerste keer doorlezen van de verschillende bijdragen zette bij mij weer stromen van gedachten, inzichten en ideeën in werking. Elk woord extra zou afdoen aan de schoonheid van het palet aan bijdragen. Veel leesplezier, Jan Jacob Stam Bert Hellinger Instituut Nederland - 3 -

4 Ziel of Ego? Een wereld van verschil Otteline Lamet Wat mij in mijn werk als psychotherapeute en familieopsteller steeds weer bezig houdt is dat mensen komen en zeggen dat ze ergens vanaf willen. Het liefste zonder dat ze er zelf veel voor hoeven te doen. Was me, maar maak me niet nat, heet dat in vakjargon. Het werk van Bert Hellinger - met zijn oplossingsgerichte benadering en bijna magische methode - appeleert natuurlijk enorm aan deze drang. Inmiddels heb ik geleerd - mede dankzij de spirituele school van Almaas - dat de dingen buiten jezelf meestal niet veranderen, maar je kunt wel leren je verhouding ertoe te veranderen. Je kunt leren je ego identificatie met dingen langzaam los te laten. Dit gaat alleen niet zonder diepe pijn te voelen. En juist dat is wat iedereen -ikzelf incluis - liever uit de weg gaat. Dit heeft me de laatste jaren behoorlijk aan het denken gezet. Opstellers zeggen te werken met de zielslaag, maar wat betekent dat nou in een wereld waarin we voornamelijk te maken hebben met de egostructuur? Oftewel: hoe houden we onszelf en elkaar voor de gek? Een veelvoorkomend fenomeen bij familieopstellingen is dat mensen in één of andere vorm zeggen een last te dragen voor hun ouders (en daar willen ze vanaf). In de wereld van de psychotherapie is dit het zeer bekende fenomeen parentificatie : Kinderen dragen een last (mee) en zorgen van hieruit voor hun ouders. Vanuit systemisch oogpunt zeggen we dan: Ze komen op een verkeerde plek te staan. Het komt helaas bijna bij iedereen voor, alleen verschilt natuurlijk de mate waarin het voorkomt. De ene familie is zwaarder belast dan de andere. Kinderen vibreren direct mee op de gevoelslaag van hun ouders. Niemand uitgezonderd. Bij baby s is het hart nog open en een belangrijke kwaliteit van het hart is dat je helpen wilt als er nood om je heen gevoeld wordt. Tijdens het foetusstadium en de eerste levensmaanden is er ook nog geen besef van een concept van ik of jij. Alles wat ervaren wordt hoort bij de eigen belevingswereld. Het overnemen van gevoelens van anderen in het systeem en deze gaan ervaren als iets van jezelf, lijkt dus in dit vroege ontwikkelingsstadium een vanzelfsprekende stap. Je zou kunnen stellen dat deze informatie - samen met alle informatie die via het DNA van beide ouders doorgegeven wordt - iemands persoonlijke zielsinhoud vormt. Op dit niveau voelen we ons verbonden met de familie waar we uit voortkomen. Na verloop van tijd (ca. 8 maanden) ontwikkelt zich bij iedereen een egostructuur rond deze zielsinhoud. Enerzijds omdat een egostructuur noodzakelijk is om in een fysieke werkelijkheid te kunnen leven. Maar tegelijkertijd dient het ook als bescherming tegen emotionele pijn die we oplopen en ervaren in die periode. Ook dit is een natuurlijk proces dat voor iedereen opgaat en waarbij het contact met de diepere zielslaag langzaam vermindert en vaak zelfs helemaal verdwijnt. Ons bewustzijn verplaatst zich daarbij naar de egostructuur, gericht op ikontwikkeling en afscheiding. Bovendien identificeren we ons daarmee; dit is wie we denken te zijn. Deze (afscheidende) beweging staat contrair op de (inclusieve) zielsbeweging. We willen onze eigen weg gaan in het leven, zonodig weg van de (ellende van de) familie. Hoe dit dilemma - waar ieder mens mee te maken heeft - zich steeds kan manifesteren moet m.i. gekend en gezien worden als je zegt met de zielslaag te werken. Terug naar het begrip parentificatie. Sommige familieopstellers zien dit fenomeen als overgenomen last of gevoelens, die teruggegeven dient te worden. Dit gebeurt vaak op rituele wijze, al dan niet vergezeld van een steen of iets anders zwaars om het effect ook fysiek voelbaar te maken. Tijdens de beginperiode van ons werk met opstellingen (ik doe dit werk samen met mijn echtgenoot Peter van Zuilekom) hebben we wel eens gebruik gemaakt van deze methode. Al snel bleek dat dit weliswaar op het moment zelf verlichting bracht voor de cliënt, maar wel met een garantie tot op de hoek. Een week later was het effect uitgewerkt. Het gewone leven nam het weer over, bijvoorbeeld in de vorm van een claimende moeder of het eigen schuldgevoel dat weer de kop opstak. Terugkijkend denk ik, dit is zo n typisch voorbeeld van een behoefte van het ego om zich het liefst zonder schuldgevoel los te willen maken van iets waar de ziel zich nu juist diep mee verbonden heeft en weet, namelijk het lot en lijden van de familie. Daar kom je niet zomaar vanaf. Het is je emotionele erfenis, opgeslagen in je DNA en hoe toegankelijker je zielslaag wordt hoe duidelijker je het zult gaan waarnemen. Wat is hier dan wél nodig en mo-

5 gelijk? Het moge duidelijk zijn dat het hier niet gaat om iets teruggeven. Het gaat erom opnieuw - en nu bewust - je eigen gevoeligheid te (her)openen voor datgene wat er zich in de voorouderlijn heeft afgespeeld. Te zien dàt je in het hier-ennu erdoor beïnvloed bent, te zien hòe je er door beïnvloed bent om je er vervolgens niet meer mee te identificeren. Dit alles is niet wie jíj bent, je hebt er alleen mee te maken (gehad). In die zin kun je er nooit vanaf komen, maar je hoeft je er niet meer volledig door te laten beinvloeden. Je zou de last kunnen laten bij wie het hoort. We zijn dus overgegaan naar de rituele zin: Ik laat het bij jou zo goed als ik kan en vertrouw het jouw ziel toe de juiste weg voor jou te vinden. Mogelijk gevolgd door: En ik wil de verleiding weerstaan om het weer mee te gaan dragen. Een zin die onderscheid aanbrengt tussen ik en jij ; een zin die het (langdurige) proceskarakter bena-drukt van een mogelijke attitu-deverandering en tevens de eigen krachten van iedere betrokkene aanspreekt. Concreet betekent het voor mij bijvoorbeeld, dat ik nog steeds te dealen heb met een moeder die sterk op haar kinderen leunt, die pijn heeft en bang en verdrietig is. Ik kan soms die energie inmiddels (weer) letterlijk voelen, ook als ik niet bij haar ben. Ik weet inmiddels wel waar het vandaan komt en bij wie het hoort (niet bij mij). Mijn neiging is me ervan af te sluiten, maar dan sluit ik me ook voor haar af. Maar meer nog betekent het dat ik dan mijn hart sluit en dan ga ik me pas echt rot voelen. Ik kan ook open blijven en vanuit mijn eigen verdriet en kracht haar lijden én haar kracht zien om zich overeind te houden. Van daaruit kan ik voor haar doen wat er nodig is omdat ze het fysiek niet meer zelf kan doen. Een win-win situatie, waarbij we ons beiden goed voelen en de liefde inmiddels weer stromen kan. Systemisch werken introduceren Jan Andreae Donderdagmiddag. Ik ben op weg naar Rijkswaterstaat. De organisatie die werkt voor onze droge voeten, voldoende en schoon water, vlot en veilig verkeer over weg en water en betrouwbare en bruikbare informatie. Ik ben gevraagd om voor 20 topadviseurs systemisch werken te introduceren. De dagen daarvoor denk ik steeds: droge voeten, droge voeten. Ik probeer te visualiseren, ik probeer te luisteren naar de betekenis: droge voeten en schoon water. En dan denk ik weer: bouwen aan een betere toekomst. Welke toekomst, wat moet er beter, hoe moet ik luisteren vanuit dit veld. Nederland is in de afgelopen 1000 jaar tien meter gezakt. We spreken alsmaar over de stijgende zeespiegel en nooit over inzakkende grond. We hebben heel veel gebouwd op veengronden die zijn gaan zakken; we zijn naast Bangladesh het dichtstbevolkte land ter wereld. De risico s van waterrampen in Nederland zijn veel groter dan het gemiddelde bewustzijn van de burger toelaat. Het meest riskante zijn de deltagebieden en nu wil het dat juist daar de meeste mensen wonen. De overheid investeert al jaren niet preventief, knapt alleen op na een ramp. Wat wil dit veld, waarom zouden ze geïnteresseerd zijn in systemisch werken? Ik begin ondertussen aardig zenuwachtig te worden. Ik kom aan. Een immens groot hypermodern gebouw. Na enig gedoe kom ik door de beveiliging. Met een glazen lift en veel keurige mensen ga ik naar de bovenste verdieping. Inmiddels met een wat rustiger hartslag kom ik de ruimte binnen waar ik twee dagdelen mag werken. Ook de mensen druppelen binnen; het type mens waar ik zelf in eerste instantie altijd een beetje stil van word. Luidruchtig met elkaar in gesprek, modern en vlot gekleed, strak in het pak, pumps, academisch, intelligent en dol op een goede discussie. Ik besluit onmiddellijk tot een lange maar luchtige inleiding over het onderwerp. Het belangrijkste daarin is dat ik uitleg dat wij vandaag, in tegenstelling tot wat zij gewend zijn, vraagstukken en complexe situaties niet oplossingsgericht bekijken, maar er wordt naar binnen gekeken. Dat wil zeggen we kijken naar dynamieken

6 in het vraagstuk of het probleem. Om naar deze dynamieken te kunnen kijken, bekijken we situaties, thema s, vraagstellingen in hun gehele context. En dat betekent dat we proberen waar te nemen hoe interacties binnen een systeem er uit zien en welke bewegingen ze maken. Zijn ze vrij, belemmerd of verstrikt, zijn ze constructief of destructief, zijn ze van het heden of komen ze uit het (verre) verleden. Daarbij is het belangrijk ons te realiseren dat als we waarnemen we niet alles kunnen zien. Zoals een ijsberg in het Noordpoollandschap. Het grootste gedeelte van de realiteit van de ijsberg speelt zich af onder water. Om juist te kunnen waarnemen is stilte belangrijk. Daarover kunnen we veel leren van het onderricht van de Boeddha. Het meervoudige pad om tot verlichting te komen gaat over zuiver waarnemen, zuiver denken, zuiver voelen en zuiver spreken. Om in die zuiverheid te kunnen komen dienen we met een zekere afstand te observeren wat zich voordoet, zodat we ervan onthecht kunnen raken. Er is een groot verschil tussen huis en mijn huis, tussen geld en mijn geld. Het ene is een object of een fenomeen en onthecht, het andere is gehecht, is gekoppeld aan onze identiteit en veroorzaakt lijden als er iets mee gebeurt, als we het verliezen, als het kapot gaat etc. Om in die onthechting te kunnen komen moeten we de stilte opzoeken. In het boeddhisme doen we dat door middel van meditatie, in het christendom verstillen we in het gebed. Stilte creëert ma, het Japanse woord voor: betekenisvolle leegte. De groep adviseurs wordt inmiddels onrustig. Een hoog Obibio-gehalte, mijn vrouw leest thuis ook de Libellehoroscoop, gaat deze zweverigheid zo door? Ik weet dan uit ervaring dat het tijd is om luchtigheid in te brengen. Ik vertel ze dat het nog veel erger wordt, dat we straks op wolken gaan zitten en gaan zingen op zachte tonen, maar pas nadat we met dichte ogen door de ruimte hebben gelopen. Overacting heet dat in mijn vak. Het patroon wat naar je toe komt versterken en uitvergroten. Dan kom ik altijd in mijn element. Terwijl ik tegen ze spreek voel ik me ondeugend worden en zij zien het. De rust keert weer, het luisteren is weer terug. Ik ga over tot het uitleggen van wat een opstelling is en hoe het werkt. Als ik opstellingen doe met mensen die het nog nooit gedaan hebben dan is dit het minimum wat ik ze vertel: participatie aan een opstelling is altijd op basis van vrijwilligheid. Niemand kan verplicht aan een opstelling meedoen omdat dat per definitie onvrij zou zijn. In onvrijheid is er geen ruimte om te kunnen waarnemen. Het is geen rollenspel, maar een opstelling waarbinnen je gepositioneerd wordt en je representeert iets of iemand. Je speelt het niet. Alles wat je waarneemt als representant is niet van jezelf, het behoort je niet toe, het is geen autoresonantie maar een representatie. De deelnemers worden nieuwsgierig. Dat is het moment waarop het veld zich voor me opent. Dan vertel ik ze dat een belangrijke voorwaarde om opstellingen te kunnen doen is dat we een kring creëren waarin sprake is van een holding space, een dragende energie. Dat geeft ruimte voor observeren, waarnemen en voelen. Ik stel voor om met een ronde te beginnen waarin iedereen heel precies zegt hoe het innerlijk met hem of haar is En dan begint voor mij als systemisch werkende de wereld van wonderen. De ronde duurt drie uur en mensen vertellen verhalen die ze op hun werk nooit vertellen en die ze nooit delen met hun collega s. Simpelweg door aandacht te besteden aan de innerlijke realiteit en daar taal aan te geven, zo precies mogelijk. Er komen tranen, momenten van vanzelfsprekende stilte, gevoelens van angst. Ik werk met veel waardering en hier en daar een verdiepingsvraag. Er ontstaat een liefdesstroom. De opstellingen die we daarna nog gedaan hebben bouwen verder op deze creatie. Daarin wordt al een enorm verschil gemaakt. Ontroerd vertrek ik laat die avond uit dat prachtige gebouw. Ook kan ik de diepte voelen van de betekenis van deze organisatie vanuit het verleden en voor de toekomst van ons land. Systemisch kijken maakt werkelijk een grotere context.

7 De Toegewijde Reis De weg is wijzer dan de wegwijzer Wibe Veenbaas Kom, kom opnieuw, wie je ook bent, kom! Ongelovige, dienaar van vele goden, vuuraanbidder, kom! Dit is geen karavaan van wanhoop Kom, zelfs als je beloftes al honderd keer zijn gebroken, Kom! Rumi Het leven als leermeester; de leerweg telkens opnieuw terug te keren. Rumi s gedicht heeft mijn hart. Het is vertaald uit het Perzisch en het Kom, kan ook vertaald worden met Keer om, keer terug. Ik vind het zo mooi, dat ik het gedicht heb laten drukken op een doek, dat in de werkruimte hangt. Het herinnert mij aan de onzichtbare activiteit van het wachten en het verwacht worden, dit artikel beoogt de stille innerlijke activiteit van het terugkeren onder de aandacht te brengen. Het begon me op te vallen, hoe bij begeleiders die zich toewijden aan de taak zichzelf keer op keer terug te roepen, zich een ruimer veld opent, waarin meer lijkt te kunnen gebeuren. Het veld van een woordeloze verstandhouding opent zich in haar diepte waarin alle leven zich verbonden weet. Systemisch Werk heeft mij veel gebracht, veel geleerd. Toen ik de uitnodiging kreeg om een artikel te schrijven over wat mijn hart heeft, wist ik het direct. Dit is mijn antwoord op de uitnodiging, dit is waar het voor mij om draait. De terugkeer toegewijd zijn De beweging van toewijding is een zaak van het hart. Zoals een dichter aan het woord toegewijd is, een componist aan de muziek, zo ben ik toegewijd aan mijn weg en aan de mensen die ik op mijn weg tref. Daar, waar het moeilijk is om onder ogen te komen, daar vraagt de weg toewijding van mij, om het hart te hebben terug te keren en opnieuw te ontmoeten, opnieuw in de verbinding te staan. Als ik mijn innerlijke taak aanvaard om terug te keren, dan pas ontdek ik, dat ik het ben, die word verwacht. Daar waar het veld zich niet opent of zich terugtrekt, daar hebben wij van binnen de taak op te vatten terug te keren. Zo is wachten een innerlijke activiteit. Van binnen doe je iets: je neemt je taak om de gave van het vermogen om terug te keren aan te nemen. In deze beweging reiken we uit, voorbij het maakbare, naar het gegevene. Zo opent zich een ander veld. De toegewijde reis: wanneer de reis pelgrimstocht wordt Het is belangrijk om als begeleider je eigen vertrekken, wegtrekken, afwenden te kennen. Ik ken het bijvoorbeeld van mijzelf dat als ik mensen ontmoet die bang zijn om gek te worden, ik als begeleider de paniek van mijn eigen lijf waar kan nemen als deze mensen naar mij kijken. Iets in hun ogen appelleert aan wat ik heel goed ken. In paniek kan je als begeleider ervaren hoe je wegtrekt bij jezelf. Als je jezelf terugroept en je blijft en zegt: doe maar, volg maar de snik, adem maar, ik ben hier, dan appelleer je hen op het terugkeren naar de poort van de paniek zodat ze zichzelf kunnen terugvinden. In essentie wordt in het terugroepen van mijzelf deze zelfde beweging gevraagd. Van binnen moet ik langs mijn eigen doe maar, volg maar de snik, adem maar, kom maar weer hier. Bij een aanwezige begeleider die zichzelf roept in het hier en nu, zijn mensen geneigd om de reis van binnen te maken. Als een mens die de gekte zo vreest een begeleider zo ziet reizen, groeit de bereidheid in hemzelf om ook te reizen. Leerling van het leven zijn Een begeleider kan niet werken met de trances van cliënten en systemen, als hij zichzelf daarbij niet waarneemt. Als hij zelf niet reist, kan hij niets zien. Wat nodig is, zal dan niet oplichten. Het principe van de onbewogen beweger werkt niet in begeleiding. Op het moment dat je je eigen reis toegewijd bent en je je eigen poorten van angst, woede, weerstand passeert, ziet de cliënt jou reizen en groeit de bereidheid om met je mee te reizen. In de toewending van de begeleider wordt de toewijding van de cliënt wakker geroepen. In die zin is een begeleider een deelnemer van het veld, geen observator buiten het veld. Waarnemen is toewijden. We zijn en blijven leerling van het leven. Het levensprincipe In het werk ken ik een levensprincipe: je hebt niets door te geven wat je niet aangenomen hebt. Ook de verticale grotere ordening hebben we te nemen. In de terugkeer zijn we de grotere ordening toegewijd. De toegewijde taak staat voor de innerlijke activiteit die gericht is op het terugkeren naar onze zijns-staat.

8 Zij is te ontdekken, daar waar wij uit de ontmoeting gaan, daar waar we wegtrekken. Daar verliest het veld aan kracht. Precies daar hebben wij ons zelf terug te roepen. Daar, waar wij onszelf terugroepen, buigen wij ons hoofd en roepen wij voorbij ons kleine zelf om begeleiding. Daar, waar we ons kleine hart bij het grote laten rusten, daar leren we, dat de weg wijzer is dan de wegwijzer. Hij die zo mooi is dat allen hem zijn schoonheid benijden Is vannacht gekomen, wenend voor mijn hart. Hij weende en ik weende, tot de ochtend aanbrak. Hij zei: Vreemd, wie van ons beiden is de minnaar? Rumi Over de werking van opstellingen in organisaties Oscar David Onlangs sprak ik met een collega organisatie adviseur die als hoogleraar onderzoek had gedaan naar de effectiviteit van coaching. Een van de bevindingen was dat de methode die de coach gebruikt slecht voor 10% bepalend is voor de effectiviteit van de interventie. Het grootste deel van de effectiviteit werd bepaald door de ervaring van de coach zelf. De Amerikaanse psychiaters Lewis, Amini en Lannon beweren iets soortgelijks en beroepen zich daarbij op recent neurologisch onderzoek. In hun boek A General Theory of Love beschrijven ze de functie van the limbic brain: het deel van de hersens waar onze centra voor sensitiviteit en liefde zich bevinden. Bij succesvolle therapie is het enige wat telt de persoon van de therapeut en zijn of haar vermogen om zich liefdevol af te stemmen op de cliënt. De therapeutische technieken die daarbij worden gebruikt, zijn bijzaak. Als ik zoiets lees roept het de vraag bij me op of het dan wel zin heeft dat ik mijn eerstvolgende workshop organisatieopstellingen verder voorbereid. Kan ik nu net zo goed een groepsgesprek voeren met de managers die verwacht hadden organisatieopstellingen geserveerd te krijgen? Deze gedachte zet me aan het denken over de vraag wat nu eigenlijk de toegevoegde waarde van een organisatieopstelling is. Ik deel de mening van de hoogleraar dat vele wegen naar Rome leiden. Ook deel ik de opvatting van de drie psychiaters dat liefde en afstemming essentieel zijn om tot overdracht en verdieping te komen. Maar als ik tegelijkertijd reflecteer over de werking van opstellingen in organisaties is het mijn ervaring dat de methode van organisatieopstellingen een specifieke toegevoegde kwaliteit met zich mee brengt. Door middel van een opstelling krijgen managers en professionals in korte tijd meer begrip voor het krachtenveld in organisaties. Er wordt snel zichtbaar wat de rol is van de persoon van de manager en professional en wat niet, maar wat bijvoorbeeld te maken heeft met de organisatiedynamiek. Verder wordt duidelijk dat begrip niet alleen door analyse hoeft te ontstaan, maar ook mogelijk wordt door het aanspreken van gevoel en het verkennen van irrationele processen in organisaties. Daarnaast is de werkvorm zelf een prachtige metafoor die managers en professionals uitnodigt te experimenteren met het loslaten van controle Maar het belangrijkste is misschien nog wel dat de werkvorm van organisatieopstellingen dingen kan laten zien die in een gesprek niet of nauwelijks zichtbaar worden. Ik moet hierbij bijvoorbeeld denken aan een opstelling voor een grote organisatie die maar niet in staat bleek bepaalde belangrijke veranderingen door te voeren. Reeksen van analyses bleken niet te kunnen verklaren waarom stappen die zinnig en logisch waren toch niet gezet konden worden. Uit de opstelling bleek dat het de raad van bestuur weliswaar aan visie niet ontbrak, maar door tal van historische ontwikkelingen nog ver voor hun tijd, veel minder macht en invloed had dan ze zichzelf had toegedicht. Dit essentiële gegeven was nooit uit de gesprekken en analyses naar voren gekomen, terwijl het in de opstelling onmiddellijk helder was. Door wat in de opstelling zichtbaar werd, konden de aanwezige bestuursleden en managers een nieuwe strategie bepalen die uiteindelijk leidde tot de stappen die nodig waren om de veranderingen die gezocht werden dichterbij te brengen. In het bovengenoemde voorbeeld geldt dat hoe beter ik als begeleider de werkvorm beheers en de verschil-

9 lende interventies kan toepassen om de opstelling zo relevant mogelijk te maken, des te groter de kans is dat de deelnemers profijt ondervinden van de opstelling. Daarom ga ik natuurlijk gewoon verder met de voorbereiding van de volgende workshop. Tegelijkertijd is het goed om ons te realiseren dat de werking van de opstelling voor een belangrijk deel inderdaad wordt beïnvloed door de ervaring van de opsteller. Empathie en afstemming zijn daarbij van groot belang. Vervolgens vraag ik me af wat dit betekent voor mij als begeleider van organisatieopstellingen. Hoe meer kennis en begrip ik heb van de vraagstukken, ambities, geschiedenis en cultuur van de organisatie waar ik mee werk, des te groter is de kans dat mijn interventies, vragen, confrontaties en bespiegelingen aansluiten bij de realiteit van de manager en zijn organisatie. Hoe beter de aansluiting, hoe meer de interventie een expressie is van respectvolle steun en hoe krachtiger de werking kan zijn. Traumatiseren en/of hertraumatiseren door Systemisch Werken Bouke de Boer Soms krijg ik nog wel eens een lichte blos van schaamte op mijn wangen als ik terugdenk aan hoe ik in het begin mijn NLP-trainingen gaf. Datzelfde proces herhaalt zich voor mij weer met Systemisch Werken. Een prachtige uitspraak van een Zen-meester was zeker op mij van toepassing: Als sommigen nog worden beheerst door hun vroegere slechte gewoonten, maar toch louter en alleen met woorden kunnen stichten, laat hen dan begaan... Want misschien zullen ze, als ze door hun eigen woorden te schande worden gezet, in de praktijk gaan brengen wat ze anderen leren. De centrale, kritische vraag die bij mij steeds meer omhoog komt luidt: wordt Systemisch Werken wel altijd terecht als benaderingswijze ingezet? Voor mij persoonlijk is het antwoord wel duidelijk. Natuurlijk heeft elke begeleider zijn of haar eigen leerproces te ondergaan, echter hoe eerlijk durven wij naar onszelf te kijken. In sommige opleidingstrajecten vind ik dat het cognitieve concept nog wat te centraal staat. Wat mogelijk goed voor de toeschouwers is. De begeleider zelf zal zich meer hebben te richten op de signalen van zijn of haar lichaam. Vanuit die attitude richten wij ons minder op de concepten en steeds meer op het persoonlijke proces van de cliënt. Hierbij is belangrijk ons te realiseren dat wij als begeleider de wereld ervaren, gelijk als wij ons lichaam bewonen en ervaren. Anders gesteld: alleen als wij ons lichaam werkelijk kunnen voelen en alleen als wij ons lichaam werkelijk kunnen ervaren en waarnemen met al onze zintuigen, alleen dan kunnen wij ons bewust worden van onszelf en van de dynamiek van het familiesysteem. Te vaak kom je mensen tegen die gedissocieerd zijn van de opstelling en het erbij komende emotionele proces. Ze zijn vaak niet thuis. Dit door gebeurtenissen vanuit het verleden, bijvoorbeeld de onderbroken uitreiking, persoonlijke trauma s, trauma s van de geschiedenis. De gevolgen kunnen wij elke dag ervaren. We gaan van leven naar overleven, oftewel: we leven onze niet-vervulde verlangens. Er waren te veel momenten in ons leven, vooral als kind, dat wij geen halt konden roepen tegen de niet-functionele energie die op ons afkwam. Het gevolg is een kristallisatie van deze energie, met tot gevolg: een disregulatie van het vegetatieve zenuwstelsel. De veiligheid die de cliënt nodig heeft is hier uitermate belangrijk. Mijns inziens wordt dit te vaak onderschat. Dan komt hier de kritische vraag: kunnen wij door middel van Systemisch Werken deze gedissocieerde cliënt wel benaderen? Stel als hypothese dat dit niet kan en wij doen dan toch een gewone opstelling, zou dit niet tot een herhaling van de geschiedenis kunnen leiden? Mede door het volgen van een aantal traumatrainingen ben ik zelf tot de conclusie gekomen dat wij veel voorzichtiger te werk zullen moeten gaan om de cliënt effectief en respectvol te benaderen. Doen wij dit niet, dan bestaat er grote kans dat door het inzetten van Systemisch Werken de cliënt getraumatiseerd of gehertraumatiseerd wordt.

10 Mijns inziens is de opdracht die wij als opsteller hebben: wat kunnen wij doen om tijdens opstellingen de grootst mogelijke emotionele veiligheid te creëren? Dit om een herhaling van de geschiedenis te voorkomen. Vrede begint in de ziel van? Margriet Wentink Gedurende de afgelopen jaren, waarin ik onder andere meer dan tien jaar de ontwikkelingen in het werk van Bert Hellinger intensief en op de voet gevolgd heb, riep het systemisch werk in de praktijk ook steeds meer vragen bij me op. Vragen als: Hoe zit dat precies met autonomie en afhankelijkheid bij de cliënt, in contact met de begeleider. En: Hoe zit het eigenlijk met de eigen verantwoordelijkheid van mensen, als het systeem in dienst neemt, of als er gezegd wordt: Ik werk niet met de persoon, ik werk met het systeem. Langzaam rees de vraag en als het nu eens anders is? Als het nu eens zo zou zijn, dat het niet de beweging van het systeem is, dat iemand in dienst genomen wordt, maar dat het een heel andere beweging is, die er voor zorgt dat personen uit een latere generatie verstrikt raken met voorouders of het lot van anderen uit het systeem? Waar zouden de fenomenen die we in opstellingen waarnemen dan op kunnen duiden? Het antwoord op deze vragen vond ik buiten de kaders van Hellingerwerk dat ik tot dan toe kende. Om buiten die kaders te kunnen treden bleek het nodig om de in dit werk zo vast gehanteerde triade die bestaat uit: de persoon van Bert Hellinger & de werkwijze met het opstellen van representanten & de systemische filosofie van Bert Hellinger, uit elkaar te halen. Er ontstaan dan drie losse elementen: de persoon van de begeleider, de opstellingsmethode an sich en de onderliggende theorie of filosofie, die de begeleider hanteert en waarop hij zijn inzichten en interventies baseert. Dit onderscheid biedt ruimte om naast de gerespecteerde ervaringen van Bert Hellinger, eigen ervaringen te zetten, en ook andere theorieën dan de filosofie van Bert Hellinger te verbinden met de opstellingsmethode. Door het werk van Franz Ruppert zag ik wat traumaverwerkings- en hechtingstheorieën kunnen toevoegen aan dit werk, en welke consequenties deze theorieën hebben voor de keuzes, de interventies en het handelen van de begeleider bij opstellingen. Als gevolg daarvan begonnen zich langzamerhand antwoorden af te tekenen op bovengenoemde vragen. Inmiddels heeft dat mijn kijk op dynamieken in familiesystemen ingrijpend veranderd, en is het wat mij betreft discutabel of systemen, als op zich staande entiteiten, iemand in dienst nemen. Kennen we daarmee aan systemen niet machten en krachten toe waarvan het nog maar de vraag is of zij die bezitten? Leggen we daarmee de verantwoordelijkheid voor de verstrikkingen niet buiten onszelf en komt daarmee niet de focus te ver van onszelf vandaan te liggen? Voeren we onszelf dan niet steeds verder weg in grotere abstracties en daarmee steeds verder vandaan bij de relaties onder handbereik en onze menselijke verantwoordelijkheid voor het leven op deze aarde? Een treffende vergelijking voor het kijken naar familiesystemen vind ik het beeld van het uitzoomen met een camera: Een steeds groter geheel wordt zichtbaar, ieder afzonderlijk onderdeel wordt slechts een detail van een steeds groter geheel, de samenhang tussen de delen van het geheel komt in beeld. Iedereen die dat regelmatig gedaan heeft, kent ook het effect daarvan: de persoonlijke betrokkenheid wordt minder groot. Ergens onderweg bekroop me het gevoel dat vrede begint in de ziel van een enkeling waar Bert veelvuldig over sprak, eigenlijk de omgekeerde beweging zou moeten zijn, namelijk dat we de camera inzoomen op ons zelf. Dat we in beeld brengen en onder ogen zien, welke innerlijke verdeeldheid en innerlijke conflicten de psychische, fysieke en relationele problemen veroorzaken waarmee ieder van ons in de actualiteit van zijn eigen leven te kampen heeft. Maar wat heeft dat dan nog met systemisch werk te maken, zou je zeggen? We worden geboren in een systeem, in een gegeven setting, met een gegeven geschiedenis. Dat is precies zoals het is, en daaraan kunnen we niets veranderen. We hoeven de geschiedenis niet te herschrijven naar onze behoefte aan een volmaakte wereld waarin de liefde vrij kan

11 stromen. Voor de een is wat hij of zij aantreft een stabiele familie waarin gezonde binding ervaren kan worden en die de basis legt voor de verdere ontwikkeling. De ander treft een familie met een oorlogstrauma aan, of een gezin waarin een ouder afwezig is of vroeg komt te overlijden. Weer een ander verkeert al aan het begin van het leven in doodsangst, en weer iemand anders komt ter wereld in een familie waar ervaringen tastbaar maar onuitgesproken de atmosfeer bepalen. Al dit soort situaties vragen van een mensenkind dat het op een of andere manier een antwoord vindt, waarmee het kan overleven in het systeem dat het aantreft. Met name wanneer de inzichten uit de hechtingstheorieën (Bowlby, Mahler, Stern) gecombineerd worden met traumatheorieën (Ruppert, Lewis, Peichl, Huber) wordt duidelijk welke bewegingen van het kind uit ontstaan, om zich te hechten aan ouders en andere leden van het systeem. Wat in deze theorieën beschreven wordt, toont zich in de opstellingen: Hoe zeer geborgen en veilige hechting een noodzakelijke levensbehoefte en belangrijke voorwaarde voor een stabiele ontwikkeling van de ziel is, en op welke wijze kinderen in hun hechtingspogingen zich verstrikken met hun getraumatiseerde, en daardoor innerlijk gespleten ouders en voorouders. Door deze inzichten te vertalen naar opstellingenwerk, ontstaan andere, compactere en meer op de cliënt zelf betrokken opstellingen, waarin zich steeds duidelijker toont welke invloed traumata hebben op de ontwikkeling van de mens en op het vermogen van mensen om stabiele relaties aan te gaan met anderen. Langzamerhand ben ik er van overtuigd geraakt dat de werkelijke vrede in de ziel van de enkeling daar ontstaat waar mensen bereid zijn zichzelf wezenlijk te leren kennen. Dat de zoektocht, ook in familieopstellingen gaat over: wie ben ik geworden in antwoord op dit systeem. De focus van de opstelling komt dan niet langer te liggen bij drie, vier of meer generaties terug, bij abstracties ver buiten onszelf, maar bij de dynamiek binnen onszelf, bij onze eigen drijfveren. Pas als we weten welke illusies met betrekking tot onze familie van herkomst we in stand proberen te houden, en begrijpen op welke manier we nog steeds als wanhopige kinderen staan te kloppen aan een gesloten deur om eindelijk aan te komen op de plaats van ons verlangen, pas als we bewust weten welke pijnlijke realiteit van ons eigen leven we proberen te vermijden door ons te verstrikken met de gevoelens en het lot van anderen, dan komen we aan in de realiteit van ons eigen leven. Dan kunnen we verantwoordelijkheid nemen voor ons eigen handelen, ons eigen denken, onze eigen besluiten, onze eigen gevoelens. Ik ken geen betere methode om de onbewuste drijfveren van de menselijke ziel te spiegelen dan de opstellingsmethode. Maar ik pleit voor een discussie waarin de methode, de onderliggende theorie en de persoon van de begeleider met zijn of haar eigen levensthema s als afzonderlijke aspecten worden benaderd en expliciet worden gemaakt. Opstelling Begeleider - aannames - cliënt: Werk in een viertal: Vraag een representant voor jezelf als begeleider van opstellingen of voor jezelf als coach, adviseur of therapeut. Vraag een andere representant voor een specifieke cliënt waarmee je te maken hebt, en waarbij je ervaart dat het proces tussen jou en de cliënt niet helemaal loopt zoals je graag zou willen. Vraag een representant voor je aannames, jouw concept, je theorie of je filosofie die je in dit soort werk hanteert. Stel de drie representanten op. De representanten kunnen hun innerlijke impuls om zichzelf te bewegen, om hun ervaringen uit te drukken, of om iets mee te delen vrij volgen. Laat de opstelling zich vrij ontwikkelen zonder ingrijpen van buitenaf. Als je genoeg gezien of ervaren hebt kun je de opstelling beëindigen. Variant: Ga vanaf het begin zelf in de opstelling in je rol als begeleider, coach, adviseur of therapeut

12 Wonderlijke herhalingen Inge land Ik verwonder mij als familieopsteller en psychotherapeut steeds weer over het feit dat tragische gebeurtenissen en feiten zich herhalen in een familiesysteem. Marijke bijvoorbeeld valt op haar werk en zit vervolgens een jaar thuis met een hersenschudding die niet herstelt. Haar vader viel ook, weliswaar van een dak, maar op precies dezelfde leeftijd. Hij kwam nooit meer aan het werk. Of Ton, die ontdekt dat zijn vader, die hij nooit heeft gekend, stierf toen hij 12 jaar was. Ook Ton laat zijn op dat moment 12 jarige zoon bij de echtscheiding achter bij zijn ex-vrouw. Deze herhalingen zijn wonderlijk, tragisch en vaak pijnlijk. Informatie wordt doorgegeven van generatie op generatie. De levenservaring, opgedaan in moeilijke omstandigheden blijft aanwezig en beschikbaar. Bert Hellinger ziet deze herhalingen of verstrikkingen als de werking van het collectieve geweten dat waakt over het voortbestaan van de groep. Het leven verdraagt moeilijk onwaarheden en onverwerkte trauma s. Trauma s en ernstige gebeurtenissen, verstoren als ze onverwerkt blijven, de ordening in een systeem. Die ordening is voorwaarde voor de liefde en gaat daaraan vooraf. Professor Franz Ruppert (De Waarheid heelt de Waan) laat zien hoe een ernstige gebeurtenis of trauma een wond slaat in de ziel van de getroffenen. Die wond leidt tot een afsplitsing in de ziel. De traumatische ervaring wordt afgesplitst zodat we kunnen overleven. Om een trauma te verwerken moet er aandacht voor de pijn en erkenning van de waarheid zijn. Dan komen de waarheid, de ordening en daarmee de liefde terug. Onder moeilijke omstandigheden is dat vaak niet mogelijk en dan ontwikkelen we overlevingsgedrag in de vorm van vluchten, verstarren, aanvallen, minachten, veroordelen. Zo valt de ziel uiteen in een getraumatiseerd, een overlevend en een gezond deel. Als een tragische gebeurtenis zich herhaalt, kunnen we dat herkennen aan de herhaling van het trauma zelf (bijvoorbeeld: net als bij mijn ouders overlijdt ook ons eerste kind) of aan het overlevingsgedrag (we verstarren bijv. bij conflicten). In blinde liefde herhaal je het trauma en volg je het persoonlijk of collectieve geweten. Dit kun je herkennen doordat je jezelf ondanks de pijn, in de beweging, beter voelt dan de ander. Dit in tegenstelling tot de beweging van de ziel waarin we ons niet beter voelen dan een ander en alleen onze innerlijke beweging volgen. Hoe kunnen we deze herhaling doorbreken? Wat vraagt dat van ons en wat helpt daarbij? Mijn ervaring is dat het vooral van ons vraagt ons bewustzijn te ontwikkelen over hetgeen we teweegbrengen in ons leven nu en wat ons daarin gebonden houdt aan eerdere gebeurtenissen in het systeem. Daar kan een familieopstelling óf een eigen bewustzijnsonderzoek toe bijdragen.. In een familieopstelling kun je jezelf zien op de laag van de ziel. Los van de woorden en verhalen die je over jezelf in stand houdt. Je ziet jezelf in de context van je familie, het systeem waarin het thema zich afspeelt. Het spiegelt een diepere laag waarin de zielsgebondenheid zichtbaar wordt. Als je de opstelling aanneemt groeit je bewustzijn van jezelf. Je ziet ook het trauma en het overlevingsgedrag van andere familieleden, waardoor je geraakt kunt worden door hun lot. Als er door een beweging van de ziel in het systeem iets wordt geheeld, raakt dit ook jouw ziel en dat kan voelen als een wonderbaarlijk geschenk. Dat kan je helpen het trauma en/of het overlevingsgedrag los te laten. Dit kan alleen blijvend werken als je je bewust bent van het overlevingsgedrag dat jou bond aan je gewonde familieleden. Kennis over jezelf, over je overlevingsgedrag, eerbied voor de gewonden en erkennen dat hun lot niet van jou is, zijn voorwaarden om los te laten. Ik zeg bewust loslaten en niet teruggeven. Bij teruggeven kom je gemakkelijk in een positie dat jij je mengt in dat wat aan jou vooraf is gegaan. De essentie is, dat jij iets loslaat wat voor jou niet helpend is en jou blokkeert om open te staan in het nu. Soms is het gemakkelijker om los te laten als je weet hoe iets is ontstaan.

13 Het eigen bewustzijnsonderzoek start met het benoemen van je pijn: Ik voel me eenzaam, ik heb geen werk, ik krijg steeds ongelukken, ik verlaat anderen, ik heb geen plek. Vervolgens benoem je jouw antwoord, patroon, reactie, gevoel en gedrag op deze pijn: Ik twijfel, ik verstar, ik oordeel en heb verwachtingen over hoe het moet, ik overleef, ik ben bang. Kies trefwoorden die jouw situatie goed weergeven zoals: woestijn, kruispunt, dwaallicht. Daarvoor moet je stil worden, voelen waar het in je lichaam resoneert en bereid zijn er naar te kijken. Deze trefwoorden zijn belangrijk. Ze verwijzen vaak naar een eerder trauma of overlevingsgedrag van een voorouder. Vraag je vervolgens af wie in jouw familie iets beleefde waarbij dit overlevinggedrag passend was, of wie een trauma meemaakte waar deze woorden naar kunnen verwijzen. Het kan helpen om een genogram van het familiesysteem te maken met de leeftijden waarop familieleden trauma s meemaakten en hoelang dat duurde. Mogelijke herhalingen daarin helpen je de verstrikking te vinden. Buig tenslotte met eerbied voor het lot van die familieleden en erken hun traumatische ervaring. Zie dat hun overlevingsgedrag toen is ontstaan en hun enige oplossing was. Wees je ervan bewust dat het overleven (of de dood van een betrokkene) er mede voor heeft gezorgd dat jij er bent. Dank hen daarvoor. Laat het vervolgens los en land in het nu. Dit proces is een keuze en vraagt om toewijding aan waarheid en congruentie. Dan wordt het mogelijk meer aanwezig en present te zijn en kun je openstaan voor wat er zich hier en nu aandient en mogelijk is: een open ziel in verbinding met alles wat is. Dat lijkt eenvoudig; soms is het dat ook. Als er tranen zijn, kun je denken aan het gedicht van Hilde Domin: Nicht müde werden Sondern dem Wunder leise Wie einem Vogel Die Hand hinhalten. Word niet moe om het wonder heel voorzichtig zoals bij een vogel de hand te reiken Pesten, een symptoom van het systeem? Systemisch kijken en interveniëren zonder opstellingen Siebke Kaat Vanuit mijn werk als organisatieconsultant ben ik vaak om advies gevraagd bij een kwestie, die te maken had met pesten-op-het-werk. Langzamerhand begon ik me af te vragen wat de functie van het pesten voor dit systeem zou kunnen zijn. Dat vroeg van mij om over het negatieve oordeel over pesten en pesters te stappen, en voorbij de uitingsvormen te kijken. Inmiddels is het mijn stellige overtuiging, dat het systeem het pesten als signaalfunctie benut om een verstoring in de verbondenheid of ordening aan het licht te brengen. Ik zal twee voorbeelden beschrijven, met de belangrijkste systemische interventie, en een korte systemische terugblik. Wat is Pesten? Pesten is een verzamelnaam van velerlei uitingsvormen, die ertoe leiden dat iemand zich niet serieus genomen, niet gezien, of buitengesloten gaat voelen. Mensen zijn creatief in de manier waarop ze dit voor elkaar krijgen. Door de ander te kleineren, negeren, niet serieus te nemen, of door grappen, bijnamen, kleinerende handelingen, etc. Jullie horen er (niet) bij, Jij hoort er (niet) bij. In diverse situaties is mij opgevallen dat de bijdrage of de plek van één of meerdere medewerkers niet erkend werd (door te pesten), maar dat ditzelfde ook gold voor de waarde en de plek van het team als geheel binnen de organisatie. Het patroon leek zich te herhalen. Eén team was het afvoerputje van de organisatie. Ieder kon daar nog wel terecht als hij elders geen plek meer had. Het team had binnen de organisatie een lage status. Een direct gevolg was dat ook leidinggevenden zo snel mogelijk probeerden door te stromen naar een eervollere plek. Binnen het team werden enkele mensen gepest. Eigenlijk bleek er altijd wel iemand gepest te worden. Belangrijkste interventie: Door met de manager en zijn directeur de waarde van het team voor de

14 organisatie in beeld te brengen, en terug te kijken naar de teamhistorie gebeurden er diverse zaken. Beiden gingen zelf ook de waarde van het team zien, en beiden namen hun plek en hun verantwoordelijkheid, ten opzichte van dit team. De manager vertelde het team vervolgens nu echt te kiezen voor hen als team. Hiermee nam hij zijn plek, en gaf hun een plek in het geheel. Ook gaf hij hen de erkenning dat het niet vreemd was dat er problemen in het team waren gerezen, omdat zij lang te kampen hadden gehad met wisselend management. Hiermee haalde hij de schuld bij hen weg, en nam de schuld zelf terug naar zijn eigen functie. Dit was de ommekeer waardoor ze ook onderling naar elkaars waarde konden kijken, en konden zien dat ieder erbij hoorde. Ze konden terugkijken op hun historie en zien wie er zonder erkenning (afscheid) vertrokken waren. Systemische bespreking: In dit geval was het pesten een symptoom van een team dat buiten beeld begon te raken. Het pesten hielp uiteindelijk om de directeur, de manager, het team en alle teamleden zich weer te laten verbinden binnen het geheel van de organisatie en haar doelen. Wie ben jij dat je denkt die plek te mogen innemen? Vaak staat degene die gepest wordt op een aantal ordenende principes helemaal onder aan de ladder, maar op één criterium juist op de bovenste sport. In dit geval was de gepeste één van de jongsten, het kortste in dienst, en had de minste ervaring, maar hij had de hoogste opleiding, èn kreeg de steun van het management om door te groeien (met de daarbij behorende scholingsprivileges). Rondlopend zie ik hem een aanmatigende houding aannemen. Hij neemt een hogere plek in dan passend is. De rest van het team reageert met pesten, en lijkt zo deze persoon naar zijn geëigende plek te duwen. Dit ging echter zo ver dat hij bijna weg-gepest werd. Belangrijkste interventie: Met het team en de manager op volgorde van een aantal feitelijke rangordes gaan staan (halve cirkel), en daarbij elkaar over en weer erkenning laten geven voor de waarde van juist die plek (plek-gebonden erkenning, niet persoonsgebonden erkenning). Bijvoorbeeld: wat is de waarde van de mensen die al langer dan 10 jaar bij deze afdeling werken? Hierdoor kwam op een oordeelloze wijze alles wat hier je plek bepaalt aan bod. Belangrijk was de erkennende zin: jullie waren er al langer, en hebben deze afdeling gebracht tot waar hij is. Door de oefening werd vanzelf duidelijk dat sommigen wel heel vaak bovenaan stonden, en anderen onderaan. Nu kon de gepeste vanuit zijn eigen plek als jonge, hoogopgeleide nieuwkomer erkenning geven aan de mensen die er al langer waren, en ook de erkenning krijgen van de verfrissing die hij kon komen brengen. Ook bleek het cruciaal dat de manager hieraan deel nam. Hij nam zijn plek, zag ieder op zijn plek, en bevestigde die. Systemische bespreking: In dit geval was het pesten een symptoom van een verkeerde ordening, die door de manager in gang was gezet door de jonge, nieuwe persoon diverse privileges te geven die de anderen niet kregen. Uiteindelijk werd de ordening hersteld, en kon de balans van geven en nemen weer op gang komen, zowel onderling als tussen manager en alle medewerkers. Als je het volledige artikel wilt lezen, ga dan naar Vragenlijstje bij pesten (onvolledig, puur om denkrichtingen mee te geven) Wat is jullie oorsprong? Staan/stonden jullie ooit hoog in aanzien als team? - Is er iets veranderd ten aanzien van jullie plek of positie als team binnen de organisatie of jullie doelen/ producten? Is er iets verloren gegaan? Wat is jullie management-historie? - Wie werden manager (= de vraag naar ordening)?, - Waren er manager-loze periodes (= de vraag wie wellicht daardoor op een verkeerde plek terecht kwam en niet meer terug kon/kwam op zijn oude plek)? I - Waren erinterim managers? Wat maakte dat er binnen de organisatie zelf niemand gevonden kon worden? Wie van de managers/medewerkers is in het verleden op een rare, vervelende manier of om onduidelijke redenen weggegaan of verdwenen? Wie zijn met de stille trom vertrokken, zonder dat hun bijdrage erkend werd? Wat waren kenmerken van de oorspronkelijke functionarissen van deze afdeling? - Staan deze kenmerken nog steeds hoog in aanzien? Wat bepaalt nu met name je status binnen de afdeling? Als dit veranderd is: is daarmee iets verloren gegaan? Voor welke waarde, welk product of welke mensen wordt er gestreden door te pesten? Wat of wie wordt hiermee in beeld gebracht?

15 Ordeningen van liefde in patchworkfamilies Ineke van Keulen In het najaar 1999 heb ik samen met Lineke Joanknecht onze eerste pilot workshop Familieopstellingen gegeven. Vanaf onze eerste aankondiging hebben we uitgesproken dat we de mogelijkheden van deze werkwijze in de (jeugd) hulpverlening wilden onderzoeken. Inmiddels ben ik ervan overtuigd dat familieopstellingen veel kunnen betekenen in het grote veld van de (jeugd) hulpverlening. Ik denk hierbij aan opstellingen in groepen, maar meer nog aan het invoegen van het systemisch denken en handelen in observatie, individuele begeleiding en advisering. Het is verheugend en bemoedigend om waar te nemen dat de integratie van het systemisch denken (weliswaar langzaam) ook inderdaad plaats vindt. Een groot deel van de kinderen groeit op in Patchworkfamilies. Dit onderwerp ligt me na aan het hart, ook door mijn persoonlijke leefsituatie. Bovendien zal dit onderwerp -gezien maatschappelijke ontwikkelingen- in de toekomst nog veel meer aandacht vragen. Het is mij overduidelijk geworden dat het toepassen van kennis van systemische wetmatigheden behulp- zaam is bij de (pedagogische) afstemming, het overleg tussen de betrokken volwassenen en de relaties tussen alle betrokken volwassenen en kinderen. Definitie Patchworkfamilies Patchworkfamilies is voor mij een feestelijke verzamelnaam voor alle familieverbanden waarin sprake is van (pleeg)ouderschap, adoptie, donorouderschap of nieuwe relaties van (een van de) ouders en/of waarin sprake is van diversiteit in cultuur, ras, godsdienst: gezinnen bestaande uit 2 volwassenen die met kinderen uit eerdere relatie(s) een nieuw systeem vormen gezinnen met kinderen die verwekt zijn door eicel- en zaadceldonatie, gezinnen met kinderen die geadopteerd zijn of die een plek kregen als pleegkind gezinnen waarin beide ouders verschillende nationaliteiten hebben, verschillende godsdiensten beleven en/of verschillende culturen inbrengen. Ervaringen uit familieopstellingen De verbinding met de biologische ouders blijkt essentiëler dan in sommige pedagogische theorieën wordt aangenomen. Ook al lijken ouders volgens de maatschappelijke norm niet in staat kinderen op te voeden, het steunen van deze ouders in hun pedagogische taak blijkt voor kinderen vaak een optimale keuze. Waar dat (tijdelijk of langer durend) niet mogelijk is, blijft van belang om in het oog te houden dat zij de ouders zijn en blijven. Dit benoemen is essentieel voor alle betrokkenen, vooral voor de kinderen. Waar het andere ouders lukt om de biologische ouders deze plek te geven, zal het voor kinderen gemakkelijker zijn om hun (soms tijdelijke) plek in te nemen in een ander systeem. Opstellingen laten zien hoe wezenlijk het is voor kinderen als zij loyaal mogen zijn naar hun eigen ouders en als deze ouders achter hen mogen staan en gezien worden. Ook het benoemen van het lot of de last die (leden van) families dragen geeft doorgaans ruimte. Kinderen geven vaak blijk van opluchting en draagkracht als feitelijk benoemd wordt wat er in het familiesysteem speelt, ook al is het dramatisch. Waarheid maakt vrij. Het kennisnemen van (oude) geheimen kan in het licht van onze waarden en normen ook ruimte en openheid teweeg brengen in een familiesysteem, en met veel compassie en begrip ontvangen worden, om daarna een juiste plek te kunnen krijgen. Door de opstellingen kan relatieof opvoedingsproblematiek in een bredere context worden gezien. Door het beeld te vergroten, bijvoorbeeld over meerdere generaties heen en/of de gewoontes in een andere cultuur of religie, kunnen meer aspecten van de aangegeven problematiek aan het licht komen. Mijn ervaring is dat het een last van kinderen wegneemt als het historisch, sociaal-cultureel perspectief helder wordt; wanneer waarden en normen in het betreffende sociale milieu en tijdsbeeld bekend zijn. Zoals bijvoorbeeld de maatschappelijke situatie in een christelijk milieu van een voorechtelijk kind rondom 1950 en eerder. In onze interventies en adviezen kunnen we globaal gesproken op twee manieren afstemmen: op de laag van de persoonlijkheid (psychologisch) of op de laag van de ziel van de familie (systemisch). Voor de helderheid vind ik het belangrijk deze twee benaderingen naast elkaar te gebruiken, maar niet met elkaar te vermengen. Als we ervoor kiezen om in een opstelling de systemische dynamiek centraal te stellen, moeten we het kind uiteindelijk vóór de (voor)ouders plaatsen zodat het kind gesteund door de (voor)ouders de toekomst in kan kijken. Kijkt een kind te veel om en/of kijkt

16 het naar een plek achter de ouders, dan is het kind op het verleden gericht en op verstrikkingen die daar spelen. Het is een mooi en vaak ontroerend ritueel om het lot te eren, het met respect te laten bij wie het hoort, daarna om te draaien en de eigen plek in te nemen vóór de voorouders en gesteund door deze liefdesstroom de eigen toekomst in te kijken. Hier wordt de essentie en de kracht van het systemisch gedachtegoed zichtbaar. Voordat we (zware) pedagogische maatregelen treffen of (langdurige) therapeutische processen aangaan, kan het inzicht en lucht geven om te kijken naar (verstoringen in) de ordening en de stroom van liefde in de betrokken systemen. Op basis van deze gegevens kunnen praktische en effectieve adviezen van systemische en/of (ped)agogische aard gegeven worden. Conclusie: Zeker bij patchworkfamilies blijkt het vinden van de juiste ordening, het eren van het lot en het uitspreken van de juiste helende zinnen die de posities duidelijk maken en versterken belangrijk. Het maakt alle gezinsleden krachtiger en geeft ieder liefdevol en krachtig gereedschap in handen. Het gehele artikel staat op: Suggestie voor een ordenings-intermezzo om effectief te overleggen en ontspannen te eten - Markeer een ronde tafel, een cirkel van papier - Benoem alle leden van het team, overleg, bestuur, leden van het gezin die samen eten. - Schrijf alle namen op een papiertje, markeer objecten of sjablonen. - Zoek, al schuivend naar de ordening waarin ieder zijn of haar plaats in kan nemen. Variabelen zijn: leeftijd, rangorde in functie, aantal jaren relevante ervaring, dienstverband, positie in gezin. Blijf allert op onbekende variabelen in de concrete situatie. Blijf nieuwsgierig en open voor verandering totdat er voor alle personen rust ontstaat en iedereen diep kan ademen. Creatieve vergadering en smakelijk eten Ineke van Keulen Door het oog van de naald Anton de Kroon Opstellingen en systemisch werken spreken me aan omdat ze zoveel vrijheid brengen. Voor mij ontstaat die vrijheid door JA te zeggen tegen wat er is, gewoon omdat het er is; ook als dat met pijn gepaard gaat. De strijd staken, onder ogen zien en in de ogen kijken wat gezien dient te worden. Bert Hellinger nodigt uit tot het zijn in het lege midden en het open staan voor de beweging die me dan kan vinden en via mij naar buiten kan komen. Ik zie mezelf dan als deel van het grotere geheel. Om veranderingen in organisaties of delen van de samenleving tot stand te brengen beschrijft Otto Scharmer in zijn boek Theory U iets vergelijkbaars, waarbij hij twee vertrekpunten hanteert. Het ene is het realiseren van the inner shift: verandering in mezelf, waardoor ik op een andere manier deel van het geheel word. Het andere vertrekpunt is dat hij niet van het verleden maar van de toekomst probeert te leren. Klassieke veranderaars daarentegen zijn steeds in de buitenwereld bezig, niet in en met zichzelf. En hun lessen leren ze uit het verleden in de hoop de toekomst zo beter te kunnen maken. Waar Hellinger en Scharmer voor mij mooi samen komen is in het liefdevol oordeelloos zijn. Scharmer vertelt in zijn boek over het gaan door het oog van de naald: in het oude Jerusalem was het Oog van de Naald een poort in de stadsommuring. Om de stad goed te kunnen verdedigen tegen aanvallen van buiten was het een smalle poort. Zó smal, dat kamelen die vol beladen uit de woestijn kwamen, eerst volledig van hun last ontdaan moesten worden alvorens door de poort de stad binnen te kunnen gaan. Ik stel me zo voor dat ze met hun flanken langs de muren schuurden. Daar kon niets meer tussen. Dat beeld helpt mij iedere keer opnieuw om me voor te bereiden op ontmoetingen, taken en opdrachten. Wat heb ik allemaal achter te laten alvorens ik schoon en onbevangen de ander, de situatie tegemoet kan treden? Dat is mijn inner shift. Meestal heb ik een pakket oordelen en angsten die mij verhinderen om echt te zien wat er is. Als ik denk in mijn voorbereiding alles afgelegd te hebben, dan blijk ik gaandeweg soms toch nog meer last bij me te dragen dan ik aanvankelijk dacht. Ik heb inmiddels een lijstje signalen waar ik op let. Als één van die dingen zich voordoet ga ik bij mezelf

17 te rade of ik wel al mijn oordelen en angsten heb afgelegd. Bijvoorbeeld als ik merk dat ik haast krijg of me richt op incidenten, in plaats van op het geheel waar ze naar verwijzen. Als ik denk dat ik de oplossing weet, of antwoorden geef in plaats van vragen te stellen. Als ik vind dat de ander iets raars zegt of ernaast zit. Dat zijn van die momenten om eerst en vooral terug te keren naar mezelf. Dan blijken er in mijn kamelenbulten toch nog weer vrolijk oordelen mee te reizen. Ik beschouw het als Opstellingen in ontwikkeling Daan van Kampenhout een kans om iedere keer opnieuw te onderzoeken: hoe slank dien ik me te maken om in mijn volle omvang aanwezig te kunnen zijn? Familieopstellingen hebben zich vanaf het begin gekenmerkt door een paradoxaal spanningsveld. Bert Hellinger ontwikkelde theorie over verschillende soorten van vaststaande ordes die menselijke relaties binnen systemen reguleren, en een belangrijk uitgangspunt bij het opstellingswerk is dat verstoorde ordes weer kunnen worden hersteld. De opstellingen werden daarentegen door Bert Hellinger ook als fenomenologische methode gedefinieerd: iedere opstelling zou zich zonder enige verwachting van de begeleider moeten kunnen ontwikkelen. Hoe vrij is een opstellingsbegeleider echter als de familie of het systeem dat wordt opgesteld aan bestaande ordes moet worden getoetst? Waar is dan de fenomenologische openheid van de opstelling? Mede vanwege deze onduidelijkheid hebben opstellingen zich nooit een plek weten te verwerven in het reguliere circuit: de uitgangspunten zijn niet goed sluitend. In de praktijk biedt de spanning tussen bestaande ordes en fenomenologische openheid echter allerlei kansen. We kunnen het door Bert Hellinger gestarte onderzoek voortzetten en de door hem beschreven wetten gebruiken, toetsen en waar nodig ook aanpassen of aanvullen. Het fenomenologische aspect van de representatiemethode nodigt ons uit om open te zijn en nieuwe ontdekkingen te blijven doen. Inmiddels zijn opstellingen al heel vaak geen familieopstellingen meer, ze hebben zich in allerlei richtingen ontwikkeld. In plaats van een vaste plek binnen de reguliere therapeutische stromingen te verwerven, is gebleken dat opstellingen eigenlijk tot een continuüm behoren dat gedeeld wordt met voice dialogue, psychodrama, transactionele analyse, gestalt en andere methodes die elk een andere manier van representatie benutten. De laatste jaren heeft in de opstellingswereld het thema trauma veel aandacht gekregen, en worden er nieuwe wetmatigheden, werkvormen en interventies ontwikkeld die niet tot het oorspronkelijke repertoire behoren. Waar eerst vooral met de effecten van trauma s van vroegere generaties werd gewerkt, zien we nu in toenemende mate dat opstellingen worden gebruikt voor mensen die zelf (zwaar) getraumatiseerd zijn. Als we opstellingswerk niet als geïsoleerd fenomeen beschouwen, en erkennen dat er verwante methodes bestaan, dan kunnen we, waar het passend is, elementen van die andere methodes gebruiken en integreren Een tijdje geleden werkte ik in een Spaans sprekend land met een vrouw van wie drie nabije familieleden waren ontvoerd, gemarteld en vervolgens vermoord. De vrouw trilde over haar hele lichaam terwijl ze me over haar familieleden vertelde en toen ik haar vroeg om te beschrijven welke emoties ze kon onderscheiden noemde ze alleen razernij. Sommige opstellers zouden misschien gekozen hebben om een opstelling te doen met zowel slachtoffers als daders, maar dat zou in dit geval weinig hebben bijgedragen aan de verwerking en het hanteerbaar maken van het trauma. In psychotherapie wordt de confrontatie met de daders van een misdrijf nooit aan het begin van een verwerkingsproces gezocht, die kan pas plaatsvinden als de cliënt veel voorwerk heeft gedaan. Een dader-slachtoffer opstelling was hier absoluut geen optie. Ik vroeg de vrouw: Wat is het dat je het liefste wilt? Een moment was de woede weg, en ze fluisterde: Bij hen zijn... Waar in een gewone opstelling de grens tussen doden en levenden zelden scherp is, was me duidelijk dat ik hier niet zomaar de doden en levenden in hetzelfde veld mocht opstellen. Als eigenlijk nog niet werkelijk beseft wordt dat familieleden waarvan nooit afscheid genomen is echt gestorven zijn, is het juist van belang dat een grens deel uitmaakt van het beeld. Het was van belang dat de cliënt tot zich kon laten doordringen dat de doden en de leven-

18 den niet meer samen waren. Tegelijkertijd vroeg de afschuwelijke dood van drie nabije familieleden juist om een ontmoeting, een uitwisseling, een afronding. Er kwam een gedachte in me op: de liefde tussen de levenden en de doden kan wél over de grens gaan, de mensen zelf niet. Dat beeld vertaalde ik in een opstelling. Ik rolde een rol toiletpapier uit door het midden van de ruimte, zo onstond er een witte streep op de vloer, een grens. Aan de ene kant stelde ik de vrouw op samen met enkele andere levende familieleden, aan de andere kant kregen de drie vermoorde familieleden hun plek. Ieder van hen koos nu verschillende representanten: elk daarvan stond voor de liefde voor één van de mensen aan de andere kant. In voice dialogue en gestalt nemen mensen soms de plek in van hun eigen specifieke gevoelens, maar iemands gevoelens kunnen ook door een ander worden gerepresenteerd, zoals hier gebeurde. Toen de opstelling begon, stonden alle familieleden, levend en dood, hand in hand met hun eigen liefde voor de anderen in de opstelling. Een voor een stuurden zij de representanten van hun liefde over de grens tussen leven en dood, nadat ze hen hun zegeningen hadden meegegeven. Langzaam bewogen de mensen die de liefde belichaamden zich door het veld, elk van hen werd met tranen weggestuurd en met tranen ontvangen, maar langzaamaan ontstond er rust en acceptatie waar eerst agitatie en pijn voelbaar was geweest. Door middel van verschillende zinnen werd de grens tussen levenden en doden erkend, alsook de sterke band tussen de mensen aan beide kanten benoemd. Geen klassieke familieopstelling, maar met gebruik van expertise uit andere disciplines een werkvorm die passend was in het verwerkingsproces van de cliënt. Vonken van Vernieuwing een voorbeeld van vernieuwing van binnenuit in een lerarenopleiding Jürg Thölke Het lectoraat innovatie van leren in organisaties Het lectoraat innovatie van leren in organisaties aan de HAN bestaat uit een kerngroep van professionals met verschillende achtergronden. Wij richten ons in brede zin op de ontwikkeling van mens en organisatie. Hierin experimenteren wij met systemische werkvormen in het onderwijs, organisatieadvies, coaching en onderzoek. In dit artikel wil ik een toepassing beschrijven die het een en ander combineert: kleinschalige innovatiegroepen. Wij noemen deze innovatiegroepen Vonken van vernieuwing 1. Het voorbeeld dat ik in dit artikel uitwerk speelt op een instituut dat toekomstige leraren opleidt. Vonken van vernieuwing Het instituut kent een bewogen geschiedenis met diverse ingrijpende reorganisaties en verhuizingen. In de gesprekken met medewerkers en leidinggevenden stoten wij, naast gedrevenheid, ook op veel vermoeidheid, gedoe en taaiheid. Er verandert veel in het grotere veld van de lerarenopleiding en docenten worden steeds meer op en door de scholen zelf opgeleid. Voor het opleidingsinstituut en zijn medewerkers betekent dit een zoektocht rond identiteit en een zinvolle invulling van zijn nieuwe rol. Binnen dit lerareninstituut experimenteren wij met innovatiegroepen van 4 tot 6 personen met als taak om in de eigen werkomgeving iets verrassends of nieuws te realiseren: Een steen te verleggen in de rivier op aarde. Als theoretisch kader maken wij dankbaar gebruik van het door Otto Scharmer beschreven U -proces. De linkerkant van de U heeft vooral te maken met de vaardigheid om anders waar te nemen en de rechterkant geeft inzicht in hoe vanuit deze nieuwe waarneming gezamenlijk tot co-creatie te komen. De beweging van links naar rechts verbeeldt een actieonderzoek waarin men eerst leert het vraagstuk anders te zien, en de vraagstelling te herkaderen en dan daadwerkelijk iets te doen. Concreet beginnen wij elke Vonkengroep met een individuele of collectieve vraag op het snijvlak van persoon en werk, zoals: Waarom krijg ik mijn mensen niet mee in een verandering? Hoe creëer ik meer ruimte om zinvol te werken? Wat kan ik doen zodat bepaalde afdelingen meer samen werken? Op deze manier nodigen wij de deelnemers uit zich met zichzelf en de relevante systemen te verbinden en eigen verstrikkingen te onderzoeken. Door kleine stappen te zetten kan een nieuwe, meer gewenste situatie ontstaan 2. De U volgend starten wij de reis rond het systeem van herkomst van de inbrenger: Waarom is het voor jou een vraag? In die zin maken wij

19 in eerste instantie geen scheiding tussen werk en privé, het werken met familieachtergronden en organisaties. Scharmer noemt dit het verkennen van het inner vertrekpunt van de vraagsteller. Niet dat elk vraagstuk op familiesysteem-niveau moet worden opgelost, maar omdat elke vraag ook een parallelproces weerspiegelt van de eigen leefwereld. Vanzelfsprekend zijn een veilige leergroep en een helder contract voorwaarden om zo te mogen werken. Het tekstkader geeft een voorbeeld van de verbinding tussen familie- en werksysteem. Een teamleider stoort zich aan het zeuren en klagen van zijn mensen. In een korte opstelling werd hij geconfronteerd met zijn familie van herkomst. Daar was veel gezeur en geklaag. Vooral vader was boos over het gezeur van moeder. Tijdens de opstelling schildert de deelnemer hoe hij als klein jongetje achter in de auto zat, terwijl zijn ouders voorin streden. Als hij iets wilde inbrengen werd het als zeuren af gedaan. De opstelling zuiverde het beeld van de inbrenger en hij kon weer met zachte ogen naar zijn eigen team kijken. De vraag was nu veranderd in Waar staat het zeuren en klagen in deze afdeling voor? Wat wil hier worden gezegd? Als begeleider ben ik nog steeds verrast hoe vaak dynamieken uit het ouderlijke huis op de werkplek worden herhaald. Het is alsof het groepsgeweten van individuen ervoor zorgt dat wij in eerste instantie de voor ons vertrouwde plekjes in de organisatie opzoeken. Anderzijds lijkt een organisatie aan nieuwe medewerkers juist die plekken aan te bieden waarin het familiescript kan worden geleefd 3. Als aangeboden en vertrouwde plekken versmelten worden verstrikkingen herbevestigd. Het is de kunst om gezien het eigen lot en dat wat men in de organisatie aantreft zelf een passende stap te nemen: Wat is mijn antwoord op het lot? Het verkennen van deze vraag leidt de inbrenger tot een nieuwe, meer dienende positie in het systeem van de organisatie. Opstellingen in verschillende vormen helpen bij deze verkenning. Het tekstkader hieronder geeft een voorbeeld van het verkennen van aangeboden, vertrouwde en dienende plek tijdens een vonkenbijeenkomst. Een deelnemer van een Vonkengroep is niet tevreden met de invulling van zijn baan. Naast zijn deelname aan de Vonkengroep begeleidt hij samen met mij adviestrajecten. Bovendien is hij ook docent aan het instituut. Het combineren van deze rollen is in de praktijk lastig. Tijdens de Vonkenbijeenkomsten botst hij verschillende keren met mij over zijn rol in de groep: Ik ben geen gewone deelnemer lijkt hij in iets andere woorden te zeggen. Als ik hem hierop aanspreek wordt hij kwaad: Jij staat niet achter mij is het verwijt. Als begeleider onderzoek ik eerst mijn eigen rol. In hoeverre heb ik zijn plek in de groep helder ingekaderd? Hoe ken ik thema s als afbakenen en aannemen? In mijn familiesysteem stond ik vaak tussen vader en moeder in. In zijn familiesysteem mocht hij niet gewoon kind zijn. Hij kreeg geen plek en werd niet op zijn plek gezet. Naar de organisatie toe is hij eisend. Van binnen buig ik voor zijn lot en dat van mij. Ik neem mijn eigen plek in. Vanuit hier kan ik dienstbaar zijn aan hem en aan deze groep. Wij grenzen af: ik begeleid deze groep, jij bent hier lid. Gezamenlijk verkennen wij het innemen van een dienstbare plek van hem in het instituut. Van binnen knipoog ik naar mijn Papa. Er ontstaan tijdens dit proces als vanzelf persoonlijke en collectieve kleine voornemens en acties in de groep. Men inspireert elkaar. Zo besloot een invloedrijke, maar als dwars gelabelde, docent met een tafelopstelling zijn verhouding met de directie te onderzoeken. De man was lid van het managementteam geweest en gedurende een reorganisatie uit deze rol gestapt. Hij was in de veronderstelling nu een gewone docent te zijn. Tijdens de opstelling drong het besef tot hem door dat een verandering op papier niet betekent dat de rest van de organisatie deze verandering ook als zodanig ervaart. In de ogen van enkelen werd hij gezien als een bron van weerstand. Hij had nog steeds veel gezag bij enkele oudgedienden en de oudgedienden zagen in hem de vertegenwoordiging van oude vergeten waarden. De docent besloot door onderzoekende gesprekken met het MT en zijn collega s zijn eigen rol bewuster te kiezen. Wij wisselen van de linker- naar de rechterkant van de U door onderliggende organisatiethema s te benoemen: Waar draait het in dit systeem om? Vervolgens ondersteunen wij de groep bij het ontwikkelen en uitvoeren van gepaste interventies, een en ander natuurlijk in overeenstemming en samenspraak met de relevante personen in de organisatie. De net genoemde docent bijvoorbeeld organiseerde op een studiedag voor alle medewerkers een dialoog over het brandende thema: het onderling afstemmen van afstudeerstages tussen de afdelingen. Tot slot Binnen deze lerarenopleiding hebben we nu zes innovatiegroepen begeleid. De Vonken lijken over te slaan en de Vonkengroepjes zijn een begrip geworden. Dit is ook omdat de succesverhalen zich door mond op mond reclame vanzelf voortplanten. Deelname is vrijwillig en wordt door de directie actief ondersteund. Een deelnemer schreef na het afronden van een vonkengroep: Ik ben met het Vonkenproject gestart omdat ik innovatie en organisatieverandering interessant vind. In het begin vond ik het te

20 persoonlijk, maar later ontdekte ik dat je in je werk, maar ook thuis, denkt en handelt vanuit patronen die je normaal zelf niet herkent en dat dit herkennen vaak het startpunt is voor een grotere beweging. Dat is volgens mij ook wat Martin Buber bedoelt met: Je moet met jezelf beginnen maar niet bij jezelf eindigen. Noten: 1 Geïnspireerd door de titel van het boek van Wibe Veenbaas en zijn verwijzing naar het verhaal over Vonken van Martin Buber 2 In de woorden van Matthias Varga van Kibéd zou men dit sensitief en radicaal innoveren kunnen noemen. Sensitief, omdat er niet tegen maar in verbinding met een bestaand systeem wordt gehandeld. Radicaal, omdat bestaande denk- en handelingspatronen of als u wilt het groepsgeweten aan het licht komen en daardoor nieuwe bewegingen mogelijk worden. 3 Morten Hjort van Phoenix Opleidingen noemde in zijn trainingen deze drie plekken bijvoorbeeld de aangeboden, de magische en de dienende plek. Shapiro noemt dit proces to be lost in familiar places. Systemisch coachen Met systemische vragen wordt een vergelijkbaar proces op gang gebracht bij de cliënt als met een opstelling. Bibi Schreuder Oefening systemisch coachen Ga als begeleider in het Lege Midden, verbonden met je eigen achtergrond, open voor dat wat er is en dat wat komt. Tune in op de cliënt, zijn vraag; voorbij oordelen. Luister naar de vraag, zin voor zin, en open je voor alle genoemde en óók nog mogelijke systemen. Scan de systemen, en leg de drie principes er in gedachten over heen: Hoe is het met het erbij horen? Misschien komen dan vragen bij je op zoals: Wie of wat wordt niet genoemd of gezien? Is er mogelijk iemand buitengesloten geraakt? Ontbreekt er nog iemand? Of je vraagt: Is er misschien een doel, of ideaal verloren gegaan? of: Wie eer je hiermee? Hoe is het met de ordening? Misschien komen dan vragen bij je op zoals: Zou het kunnen zijn dat je je groter of beter voelt dan je directeur? Als je je de klas voorstelt, waar is jouw positie dan? Hoe is het met de balans in nemen en geven? Misschien dienen zich dan vragen aan zoals: Ben je erg goed in geven? Kun je ook nemen? Voor wie werk je zo hard? Wat doet jouw ziekte eigenlijk voor het systeem? Beleefdheid, nieuwsgierigheid, vra- gen naar gevoel kun je achterwege laten. Luister in stilte... en alleen als een vraag zich opdringt, stel je die. Helaas, de coach hoeft niet veel te doen, en is meer stil dan aan het woord. Al vragend kun je de cliënt laten verkennen wat resoneert, waar misschien een context overlap is (dat iets ouds uit het eigen familiesysteem samengesmolten is met iets in de huidige werksituatie) Dan kun je daarna verkennen of je onderscheid tussen die twee contexten kunt maken. Je doet voorstellen, beginnend met: Wat als? (Wat, als je je omdraait, en je de directeur achter je weet? Wat, als je achter de kinderen hun ouders ziet? En wat, als ook jouw ouders achter jou staan? ) Steeds met geruime tijd en stilte tussen de vragen, zodat de cliënt de beelden toe kan laten. Je neemt waar welke veranderingen je aan de cliënt ervaart en volgt dat proces. Je stopt als een eerste beweging zich doorzet, in overleg met de cliënt. Bijvoorbeeld met: Ik merk dat je diep uit ademt en dat je knikt; betekent het dat dit nu zo genoeg is? Rond af met de cliënt, op een manier zodat jullie allebei weer vrij zijn en het proces bij de client door kan blijven gaan. Dus weersta, en verduur als begeleider je nieuwsgierigheid, je verbazing (over dat het zo simpel is of zo snel ging) en je zorgen of het wel goed komt! Houd je leiderschap en zeg: OK,dat was het! Als intervisie: We zitten in een kring met 14 docenten op een terugkomdag van de training systemisch onderwijs. Een docente wil haar vraag inbrengen. Iemand gaat naast haar zitten, en stelt voor dat de docente wel in de kring blijft zitten maar haar stoel omdraait, zodat ze met haar rug naar het midden zit. Ze is opgelucht. Dat voelt veiliger, zegt ze. Degene naast haar vraagt de stilte toe te laten tot ze de essentie van haar vraag heeft. We luisteren naar haar vraag en die deint een tijdje in de stilte rond. Bij iemand komt een vraag op: Wie ben je trouw, als je oordelen hebt