A.A. Kellermann Essay Duurzame overheid? Tijd voor Duurzaam Leiderschap. 15 oktober Duurzame Overheid? Tijd voor Duurzaam Leiderschap.

Transcriptie

1 Duurzame Overheid? Tijd voor Duurzaam Leiderschap. Anastasia A. Kellermann 1

2 I Inleiding: Voor wie en waarom wordt dit essay geschreven? Duurzame Ontwikkeling en Beleid Op 22 december 2005 heeft premier Jan Peter Balkenende een brief gestuurd aan de Tweede Kamer over Duurzame Ontwikkeling en Beleid (30196). In deze brief geeft hij aan dat door het kabinet wordt gewerkt aan de verankering van duurzaamheid in het proces van beleidsontwikkeling en aan het streven om duurzaamheid op structurele wijze op de kaart te zetten. Hij kondigde aan, dat in dit kader de Raad voor Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, een onderraad van de ministerraad, zal worden omgevormd tot een Raad voor Ruimtelijke Ontwikkeling, Duurzaamheid en Milieu (RRODM). Deze onderraad zal het duurzaamheidsgehalte van het kabinetsbeleid in den brede periodiek bespreken. RRODM In het ambtelijke overleg dat werkt aan de voorbereiding van de RRODM is geconstateerd dat een blik van buiten wenselijk is om een gewogen beeld te krijgen van de duurzaamheidsprestaties van de Rijksoverheid. Daarom zijn - door het programma voor Leren voor Duurzame Ontwikkeling (LvDO) 1 enkele essays gevraagd van externe deskundigen. Aan prof. John Grin is gevraagd een essay te schrijven vanuit politocologisch perspectief. Prof. Jan Rotmans schrijft een essay vanuit het perspectief van transitiemanagement. Aan mij, mr. Anastasia A. Kellermann, is gevraagd uit te gaan van een analogie met het bedrijfsleven. Dit in het verlengde van mijn boek The S-Factor. A Personal Guide to Sustainable Leadership (Business Contact 2006). Onderzoek Ten behoeve van dit essay is geen aparte duurzaamheidsverkenning gedaan van de Rijksoverheid als geheel, noch van de departementen afzonderlijk. In dit essay gaat het om de hoofdlijnen. Voor een uitgebreide verkenning van de issues die in dit essay aan de orde komen, wordt aanbevolen per departement een verdiepende scan te doen. Zo n Sustainability Inquiry kan een helder beeld bieden van de stand van zaken bij de departementen. 1 Dit essay wordt geschreven ten behoeve van het programma Leren voor Duurzame Ontwikkeling. Daarin wordt aandacht gegeven aan de overheid als lerende organisatie op het gebied van duurzame ontwikkeling. Deze pijler gaat uit van het versterken van competenties in de organisatie, zowel op individueel niveau als op het niveau van organisatie(-onderdelen). Het proces van de lerende organisatie met betrekking tot duurzaamheid speelt ook een rol in bedrijven en maatschappelijke organisaties. 2

3 Voor dit essay heb ik ten aanzien van het bedrijfsleven vooral een beroep gedaan op mijn eigen ervaringen, de 24 interviews met CEO s en voorlopers in Nederland op het gebied van duurzaam ondernemen, die ik hield in de periode en op de actuele literatuur. Alvorens aan de schildering van de analogie van het bedrijfsleven met de Rijksoverheid op het gebied van duurzame ontwikkeling te beginnen heb ik in juni 2006 uitvoerig gesproken met Annemiek Nijhof (Algemene Zaken, secretaris RRODM), Ton Boon van Ochsee (ambassadeur duurzaamheid van het ministerie van Buitenlandse Zaken) en Hans van der Vlist (directeur-generaal Milieu van het ministerie van VROM). Dit essay richt zich vooral op de economische en maatschappelijke situatie in Nederland in grote lijnen; duurzaamheid wordt daarbij zo veel mogelijk ook binnen de mondiale context geplaatst zonder politieke kleur te kiezen. Zoals eerder gezegd verwijs ik naar Prof. J. Grin voor een politieke analyse. Om misverstanden te voorkomen, wordt duurzaamheid hierin niet gezien als het exclusieve domein van een bepaalde politieke richting. Een duurzaam beleid is in politieke termen gesproken noch conservatief, noch progressief. De werkgeversvereniging VNO-NCW heeft alle politieke partijen in augustus 2006 geadviseerd duurzaamheid mee te nemen in hun verkiezingsprogramma s 2. Alle partijen hebben vandaag door de omstandigheden denk ik geen andere keus dan een visie op duurzaamheid te ontwikkelen. Hoe in de dagelijkse praktijk de afwegingen tussen de drie P s te maken, tot welke oplossingen men komt, welke thema s prioriteit krijgen, is wel een politieke kwestie. Niet alleen verschillende politieke partijen, ook verschillende landen zullen tot verschillende keuzes komen. Alles wijst erop dat duurzaamheid nergens meer van de politieke agenda gaat. II Definitie: Wat is duurzaamheid? Wat is Duurzaam Leiderschap? Duurzaamheid Duurzaamheid is een van die woorden waar zo veel beelden en interpretaties over bestaan, dat een spraakverwarring steeds op de loer ligt. Voor veel mensen is duurzaamheid iets abstracts, iets vaags met milieu, en voor sommige anderen begint het in specifieke gevallen al een concrete vorm te krijgen. Maar een integraal beeld van wat duurzaamheid beoogt en wat het kan betekenen, is nog zeldzaam. Dat duurzaamheid een complexe materie is, daar is iedereen het wel over eens. Over de juiste definitie echter niet. En dat is lastig. Zonder een gemeenschappelijke taal is het moeilijk om beleid te maken en concrete resultaten te bereiken die aantoonbaar zijn. Het meest geaccepteerde en bekende begrip over duurzaamheid is de Brundtland-definitie (Our Common Future 1987). Duurzame 2 VNO NCW advies Nederland kán winnen, 93 Adviezen van ondernemend Nederland voor , VNO NCW, MKB Nederland (juli 2006). 3

4 ontwikkeling is de ontwikkeling die voorziet in de behoeften van zowel de huidige als toekomstige generaties. Maar wat betekent dat concreet? Voor Annemiek Nijhof van het Ministerie van Algemene Zaken gaat het om zo min mogelijk externe effecten naar een andere tijd, plaats en domein te verplaatsen. Volgens duurzaamheidsambassadeur Ton Boon van Ochsee van het ministerie van Buitenlandse Zaken gaat het om een ecologische, sociale en economische belangenafweging. Directeur-generaal Hans van Vlist van het ministerie van VROM is minder stellig. Duurzaamheid is een proces zonder einddoel. We moeten eerst zicht krijgen op wat duurzaam is. Het oudste en hardnekkigste misverstand is dat duurzaamheid alleen milieu betreft, terwijl dat volgens John Elkington slechts een van de drie pijlers is. Hij introduceerde de drie P s waar het bij duurzaamheid in essentie om gaat: people, planet, profit (Cannibals with Forks 1999). Het is ondenkbaar dat wij iets wezenlijks voor het milieu kunnen betekenen zonder het sociale aspect mee te nemen in onze overwegingen en oplossingen. Andersom hebben wij grondstoffen uit de natuur en daarmee het milieu nodig om de kwaliteit van ons leven in stand te houden. De haalbaarheid op termijn van een duurzame samenleving zal van het evenwichtige spel net de drie P s afhankelijk zijn. Brundtland gaf het al aan: duurzame ontwikkeling vereist een progressieve transformatie van economie en maatschappij. (1987) De term duurzame economische groei die vaak door de overheid wordt gehanteerd lijkt voor sommigen een contradictio in terminis. Als je ervan uitgaat dat met groei kwantitatieve groei wordt bedoeld dan spreekt het voor zich dat dit in een wereld van beperkte hoeveelheid grondstoffen niet eindeloos door kan gaan. Denk maar aan de waarschuwingen van Dennis Meadows in zijn The Limits to Growth (Club van Rome, ) De economische groei van de rijke landen en dus ook van Nederland is grotendeels mogelijk geweest dankzij een eenzijdige verdeling van de grondstoffen op aarde in ons voordeel. Het is een bekend gegeven: 20% van de wereld maakt gebruik van 80% van de grondstoffen. Met de stormachtige economische groei van China, India en andere opkomende markten is dit op termijn niet blijvend haalbaar. Kwalitatieve groei biedt daarentegen nieuwe economische mogelijkheden, maar dat vereist een andere mindset. Voor dit essay wordt de volgende definitie 3 als uitgangspunt genomen: Duurzaamheid kan in een organisatie of in een samenleving pas ontstaan als bij iedere beslissing op ieder niveau een evenwichtige afweging wordt gemaakt ten aanzien van de impact op mens, milieu en meerwaarde ( People, Planet, Profit ) en als het totaal aan beslissingen door de tijd heen leidt tot een balans tussen deze belangen. 3 The S-Factor, A Personal Guide to Sustainable Leadership, Anastasia A. Kellermann (Business Contact 2006) 4

5 Ik heb getracht een definitie te formuleren, die binnen organisaties en voor mij persoonlijk hanteerbaar is. Er vanuit gaande dat het begrip duurzaamheid verandert met tijd en plaats (zie de ontwikkelingen omtrent het concept sinds de 18e eeuw, maar vooral in de laatste decennia) wordt duurzaamheid hierin als een moving target benaderd.. Wat duurzaamheid betekent, hangt verder af van de persoonlijke visie of interpretatie van degene die er iets mee doet. Dit lijkt de deur open te zetten voor nieuwe verwarring, maar het is nodig, omdat het handelingsperspectief om met duurzaamheid concreet aan de slag te gaan altijd samenhangt met de persoonlijke interpretatie én motivatie. Duurzaam Leiderschap We bereiken geen duurzame samenleving zonder duurzaam leiderschap. Alleen mensen met visies, moed, uithoudingsvermogen en energie kunnen de massa s in beweging krijgen. Macht is daar op zich niet voor nodig. Duurzaam Leiderschap is net als duurzaamheid een moving target en afhankelijk van tijd, plaats en persoonlijke invulling. Duurzaam Leiderschap gaat in eerste instantie over persoonlijk leiderschap, over je eigen leven leiden, jezelf zijn en niet geleid worden door het bestaande systeem of door de verwachtingen die je denkt anderen van je hebben. Het gaat hierbij om zelf het goede voorbeeld geven en door je aanwezigheid en daden anderen ook tot duurzaamheid te stimuleren. Een duurzame leider weet anderen te inspireren tot ander gedrag zonder te instrueren wat anderen nu precies moeten doen. Het gaat om het geven van ruimte en eigen verantwoordelijkheid aan de mensen om de leider heen om zelf ook met duurzaamheid aan de slag gaan. Het gaat bij Duurzaam Leiderschap primair om het faciliteren van Persoonlijk Creatief Ondernemerschap, zodat ook anderen initiatieven kunnen en durven nemen om duurzaamheid vorm te geven; zelfstandig, maar ook met anderen in Sustainability Joint AdVentures. Duurzaam Leiderschap is nodig om een organisatie, overheid, bedrijf, samenleving op de weg naar duurzaamheid te krijgen en te houden. Het gaat daarbij allereerst om het ontwikkelen van visies, richting geven en keuzes maken. Ik weet niet hoe de wereld eruit ziet in Jij ook niet. En toch moeten we keuzes durven maken. Al onze keuzes - als ambtenaar, politicus, manager, als burger, als consument, als vader, als echtgenoot - leiden bij elkaar opgeteld tot de meer of mindere duurzame samenleving waarin wij zullen leven. Het gaat er om onze eigen verantwoordelijkheid te nemen voor duurzaamheid en ook om afgewogen risico s te nemen bij de invulling van het duurzaamheidsbeleid. Het vereist de ontwikkeling van nieuwe competenties, zoals het tegelijk goed kunnen inspelen op de behoeften van de nabije en verre omgeving en van het vinden van creatieve en integrale oplossingen voor ingewikkelde vraagstukken uit de huidige en toekomstige samenleving. 5

6 Duurzaam Leiderschap is niet voorbehouden aan de top, aan CEO s, onze premier, bewindslieden of topambtenaren. Het is iets waar iedereen zich in kan onderscheiden binnen de eigen cirkel van invloed. Duurzaam leiderschap is mogelijk op iedere plek binnen de organisatie. Maar de top is in een buitengewoon gunstige positie om dynamiek op dit gebeid te genereren en om het goede voorbeeld te geven. Als zij het niet doen waarom zouden wij het wel doen wordt vaak geroepen. De samenleving verwacht visies van haar leiders en dat de top de juiste richting aangeeft. III Motieven: Waarom zou de overheid voor duurzaamheid kiezen? Bij de meeste bedrijven waarmee ik de afgelopen jaren over duurzaamheid sprak, is de meest gestelde vraag: Wat levert het op? Ondernemers willen het liefst een concrete business case zien. Als er wat aan te verdienen valt en het risico te overzien is, raakt men geïnteresseerd. Andere bedrijven nemen een meer defensieve of risico-averse houding aan. Ze zijn bang voor reputatieschade, dreigende wetgeving en financiële risico s vooral op de langere termijn en vragen: Wat kost het als we het niet doen? Kortom: er zijn bij bedrijven, zoals overal in de wereld, zowel positieve als negatieve drijfveren om in beweging te komen. Natuurlijk is het mogelijk de voordelen en kosten van tal van op duurzaamheid gerichte activiteiten op nationaal niveau in algemene termen beeld te brengen. Maar het is niet eenvoudig de toegevoegde waarde van duurzaamheid in harde cijfers te meten, zoals gebruikelijk bij een business case of risicoanalyse. Hoe moeten we het rustieke beeld van koeien in de wei in economische cijfers waarderen? Wat is voor ons de economische waarde van het voorkomen van kinderarbeid bij de vervaardiging van onze t-shirts en gymschoenen? Deze vragen zijn het speelveld voor filosofen, economen en politici. De prijs die we willen betalen voor duurzaamheid hangt af van het gevoel van urgentie, want als we de regels van de vrije markt geheel volgen leidt schaarste bij toenemende vraag altijd tot een hogere prijs. Maar dan nog. Laat alles zich tot kosten en baten vertalen? In de middellange termijn planning of jaarstukken van bedrijven en in de rijksbegroting misschien wel. Maar cijfers geven nooit een compleet beeld van de werkelijkheid. Lees ook de kleine lettertjes van het leven: Resultaten in het verleden behaald, bieden geen garantie voor de toekomst. Getallen zijn er om ons te helpen onze visie te realiseren, maar ze kunnen niet onze drijfveer zijn. Bovendien is winst een middel geen einddoel. Maatschappelijke- en milieukosten en baten zijn immers maar beperkt inzichtelijk en worden meestal niet direct en zichtbaar gedragen door bedrijven, noch door consumenten. Hoewel er door het Global Reporting Initiative (GRI) een eerste basis is gelegd voor maatschappelijke of duurzaamheidsverslaggeving, blijken kwalitatieve gegevens nog lastig te meten en vergelijken. Wel blijkt steeds meer dat duurzaamheid waarde toevoegt aan een 6

7 organisatie. Duurzaamheid draagt waarneembaar bij aan de winst van een onderneming en aan de gezondheid en continuïteit van een niet op winst gerichte organisatie. Het toont zich in de bedrijfswinsten, het imago, de motivatie van de medewerkers en bij de leveranciers en afnemers. Duurzaamheid vraagt totaalvisie Bij duurzaamheid gaat het om een visie op de wereld van vandaag en morgen. Binnen die totaalvisie zullen overheden, bedrijven, maatschappelijke organisaties en burgers zich kunnen richten op (kern)activiteiten binnen hun eigen invloedsfeer. Wetenschappers vanuit vele richtingen hebben inmiddels voldoende overtuigend aangegeven dat onze grondstoffen en hulpbronnen steeds sneller uitgeput raken. Dat tempo van uitputting wordt versneld door de economische inhaalslag, die binnen enkele decennia gemaakt wordt door de snel opkomende economieën van China, India, Brazilië, Oost-Europa, Rusland etc. We kunnen straks niet met 9 miljard mensen op hetzelfde hoge consumptie- en welvaartsniveau leven als de bevoorrechten uit de eerste wereld. De wereld is daar niet groot genoeg voor. Als we daar toch heen willen, zullen we op allerlei terreinen vastlopen. Toename van de vleesconsumptie in China tot de helft van ons westerse niveau zou vragen om een aarde die een stuk groter was om alleen al het diervoedsel te kunnen kweken voor al dat extra slachtvee. Er zijn op tal van terreinen dit soort opstellingen te maken, die aangeven hoe we dreigen vast te lopen. Er zijn meerdere visies mogelijk op wat ons te wachten staat bij ongewijzigd beleid en voortgaande groei. De meest pessimistische is dat alleen de wal het schip kan keren. Een andere, meer optimistische visie, gaat uit van het zelfcorrigerende vermogen van organismes en maatschappijen en van de verwachting, dat er door tussentijdse innovaties en beleidsbijstellingen, zo tijdig nieuwe evenwichten ontstaan dat de economische en daarmee ook sociale en politieke ineenstorting voorkomen kan worden. Aanhangers van deze visie wijzen er op, dat de omvang van de wereldbevolking bij het bereiken van een zeker welvaartsniveau vanzelf zal stabiliseren. Het is een hoopvol beeld voor dromers, die voorbij gaan aan de huidige situatie. Ook zij weten dat we tegen grenzen aanlopen maar hopen op een slimme oplossing of een wonder. Iedereen ervaart het aan den lijve, hoe we met onze tolerantiegrenzen op allerlei gebied aan het schuiven zijn om daarmee het sluipende probleem even niet te hoeven zien. Vandaag kunnen we genieten van een prachtige zomer zonder ons druk te maken over klimaatverandering maar morgen gaat de prijs van landbouw producten zoals aardappels omhoog vanwege de extreme droogte. Kwestie van vrede en veiligheid Er is zoals zo vaak tussen twee extreme beelden een tussenweg. Dat is in dit geval de weg die vrede en veiligheid voorop stelt. Een ander noemt het de weg van rechtvaardigheid of eerlijke verdeling. Weer 7

8 een ander noemt het beschaving. Hoe dan ook, het ongeremd volgen van de huidige koers zal tot groeiende conflicten leiden. Hoe anders kunnen we voorkomen dat we straks als mensheid moeten vechten om de laatste olie, om staal, water, om behoud van goede lucht, de laatste oerbossen, mobiliteit, gezondheidszorg? Kunnen we bijna het onmogelijke vragen aan de rest van de wereld als we uitleggen dat ons consumptieniveau en onze wijze van (milieubelastend) produceren voor hen niet meer weggelegd zal zijn? Dat verhaal kan in de ogen van mensen in opkomende economieën, in de derde wereld en onze kinderen alleen maar geloofwaardig zijn als wij aantoonbaar twee dingen doen: onszelf beperkingen opleggen en hen de kans op vooruitgang bieden. In plaats van het slechte voorbeeld te blijven geven, is het niet leuker om het goede voorbeeld te geven? Is het niet aan ons duurzaam leiderschap om hen niet de les te lezen hoe zij het anders moeten doen, maar een kwestie van eerlijk zijn over onze fouten en inspireren met vooruitgang, met duurzaam handelen? Het zal psychologisch, politiek en economisch een moeilijke weg blijken, vooral omdat we in alle kwetsbaarheid bij onszelf moeten beginnen, maar het is het enig begaanbare pad dat het tij kan keren. Daar is visie voor nodig, realiteitszin, overtuigingskracht, doorzettingsvermogen en vooral lef! Er zijn al veel voorlopers op de weg naar duurzaamheid: overheidsdiensten, wetenschappers, bedrijven, NGO s, ontwikkelingsorganisaties en particulieren. Wat nog ontbreekt, is een integrale beleidsvisie op duurzaamheidsgebied voor nu en de toekomst. Hier ligt de primaire rol en uitdaging van de overheid. Dit legitimeert ook haar reden van bestaan. Bedrijven noemen dit een licence to operate maar beperken zich tot hun eigen veld. Wie anders dan de overheid kan het onderwerp duurzaamheid maatschappelijk agenderen en blijvend verankeren? Wie anders kan een totaalvisie ontwikkelen, die niet binnen de beperkingen van een business case en harde concurrentie valt? Wie anders kan voorwaarden scheppen en minimumeisen stellen om de totaalvisie makkelijker vertaald te krijgen naar stappen in de werkelijkheid? Wie kan burgers en bedrijven beter stimuleren dan een overheid die het algemene, niet individuele belang dient? Als de overheid duurzaam gedrag in de samenleving wil terugzien, dan is zij toch in een uitstekende positie om te leiden met het goede voorbeeld? Het is dan ook niet meer dan logisch dat de overheid haar eigen activiteiten en besluiten kritisch op duurzaamheid toetst. De grote visies op het gebied van duurzaamheid worden en zijn deels al gevormd in internationale conferenties. Het wordt tijd dat iedereen op de werkvloer nu ook gemobiliseerd wordt. Duurzaamheid is in mondiaal perspectief niet meer of minder dan een kwestie van beschaving en vreedzaam samenleven. Gebrek aan duurzaamheid en gebrek aan beleid op dit punt vormen een directe bedreiging van vrede en veiligheid. Datzelfde kan gezegd worden van de situatie op lokaal en nationaal niveau. Juist hier spelen veel niet te negeren negatieve en positieve prikkels om tot een duurzame overheid te 8

9 komen. In dit essay zullen slechts een paar korte voorbeelden van worden gegeven. Negatieve prikkels - Vervreemding Het vertrouwen van de burgers in de overheid neemt al jaren af. De snelle opkomst van de vele lokale Leefbaarheidpartijen, het succes van Pim Fortuyn en zijn LPF, het verwerpen van de Europese grondwet door de kiezers, het zijn allemaal duidelijke signalen. De kiezers verwachten nog iets anders van de overheid dan bijvoorbeeld alleen goed onderwijs, goede gezondheidszorg en voldoende wegen. Men wil geen politiek correct gedrag meer, maar een open discussie over de vraagstukken die men als relevant ervaart. Ook als dat gaat over de toelating van economische vluchtelingen, de multiculturele samenleving, integratie van allochtonen en asociaal gedrag van bepaalde mensen uit de achterstandswijken of aandachtswijken bijvoorbeeld. De kloof tussen de burger en de overheid zal nauwelijks kleiner worden als de onderwerpen, die juist de burgers bezighouden, in Den Haag niet aan de orde komen. En de lastigst te bespreken onderwerpen zijn die, welke zich afspelen op het grensvlak van people, planet en profit. Juist over de dilemma s die daar spelen, dient het politieke debat te gaan. - Onveiligheid Burgers willen ervan uit kunnen gaan, dat het voedsel dat ze in de supermarkten kopen veilig is. De voedselcrises van de afgelopen jaren, van MKZ tot kippenpest, heeft mensen wantrouwend gemaakt over de veiligheid van hun eten en de wijze waarop het gemaakt is. Burgers zetten morele vraagtekens bij de rol van de overheid, die miljoenen gezonde kippen en varkens vernietigt. Voor dezelfde burgers is het buiten proporties duurder biologisch vlees geen reële optie. Opvallend is weer wel, dat mensen massaal biologische babyvoeding kopen. Duurzame productie, ketenbeheer en het bieden van betaalbare alternatieven zijn hier mogelijke antwoorden, maar ook educatie of andere vormen van bewustwording van de vrijblijvende consument. Het algemene gevoel van onveiligheid in Nederland is misschien groter dan de werkelijke onveiligheid. Maar het gevoel bepaalt de kwaliteit van het leven. Ook al is terrorisme schaars in Nederland, het demonstratief bewaken van politici, de moord op cineast Van Gogh en op Pim Fortuyn, de vuurwerkramp in Enschede, de naweeën van 9/11, zoals bommen die willekeurig in hoofdsteden over de wereld afgaan, maakt mensen er niet geruster op. - Krimpscenario s Door de soms excessieve prijsstijgingen na de invoering van de Euro, de alsmaar stijgende olieprijs, de kosten van veiligheid (anti-terrorisme maatregelen), de kosten van de vergrijzing, de beperking van het zeer uitgebreide sociale vangnet, lijkt het zorgeloze leven waar velen in 9

10 Nederland aan gewend waren geraakt nog maar beperkt houdbaar. In de jaren 90 van de vorige eeuw zijn we op de top van onze welvaart gekomen. Toen de onhoudbaarheid van de kosten daarvan (wegens onder meer ziekteverzuim en WAO) zichtbaar werden, zijn we gedwongen tot herziening. Een resultante daarvan is de opkomst van de hypothekenziekte ; het verschijnsel dat vooral veel jonge professionele vrouwen met kinderen door de hoge werkdruk omvallen, omdat ze wegens de hoge hypotheeklasten niet part time kunnen gaan werken. Vanuit een gedachte van gelijkwaardigheid en eerlijke verdeling, is de Nederlandse verzorgingstaat die wij hebben opgebouwd een grote prestatie, maar deze is in de vorm waarin wij die gekend hebben niet meer op te brengen als straks ruim 50% van de bevolking 55-plus is en ouder. Of we het leuk vinden of niet, op velerlei gebied hebben we geen andere keus dan te gaan denken in krimpscenario s met meer eigen verantwoordelijkheid voor burgers en bedrijven. Alle rijke landen krijgen hiermee te maken. - Monetarisering Net als de overheid heeft ook het bedrijfsleven te kampen met een groeiend wantrouwen van burgers. Het spreekt voor vrijwel iedereen voor zich dat het Nederlandse bedrijfsleven een cruciale rol speelt om de economische motor draaiende te houden. Maar tegelijk bestaat het beeld dat het ondernemers vooral gaat om hun eigen inkomen en dat van hun aandeelhouders. De tijd is voorbij, dat de baby boomers op feestjes elkaar vertelden hoe zij dankzij de stijgende beurskoersen met hun vroegere spaarcenten nu belastingvrije koerswinst maakten. Ook de huisprijzen en torenhoge top hypotheken lijken hun hoogtepunt voor de banken te hebben gehad en hebben veel jonge stellen in de tang geholpen. De excessieve zelfverrijking van topbestuurders van bedrijven en semi-overheidsbedrijven en de steeds terugkerende druk op bedrijven betere kwartaalcijfers te leveren, maakt dat we in een wereld leven waar alles om geld lijkt te draaien. Aandeelhouders van Ahold, Dexia (Legio Lease) zijn in grote aantallen en vaak voor grote bedragen gedupeerd. De bouwfraude leidde tot grote reputatieschade; ook bij de overheid. De P van profit is in het bedrijfsleven een te lange tijd kampioen van de drie P s geweest. Dat kan natuurlijk niet eindeloos doorgaan en zeker niet zonder schade aan de andere 2 P s van people en planet. Sinds de discussies over het laten afzinken van het booreiland Brent Spar door Shell in 1995, zijn bedrijven over de hele linie in toenemende mate het doelwit geworden van kritische milieu- en mensenrechtenactivisten. Zakendoen met Birma, een land dat mensenrechten schendt, is bijna onmogelijk geworden. De draai van het Nederlandse bedrijfsleven richting duurzaamheid heeft direct gevolgen voor de Nederlandse overheid. Van de overheid wordt verwacht dat zij een faciliterende rol hierin speelt, zonder enkel nieuwe wetten voor te schrijven en daarbij de creativiteit te doden. 10

11 Veel bedrijven zijn er al toe over gegaan duurzaamheid bij hun commerciële overwegingen te betrekken. Bedrijven hebben duurzaamheid in hun mission statement en gedragscodes opgenomen. Het bedrijfsleven loopt op het gebied van duurzaamheid in veel sectoren op de overheid voor. Kijk eens naar grote banken, de chemische sector, elektronica, retail, consumentenproducten, koffie, bier, energie en bouw. Steeds meer bedrijven zetten hun prestaties op dit gebied uiteen in maatschappelijke of duurzaamheidsverslagen. Veel Nederlandse multinationals participeren in Rondetafels (bijvoorbeeld op het gebied van de productie van duurzame palmolie of op het gebied van mensenrechten en bedrijven). Individuele bedrijven namen zelf het initiatief om te komen tot duurzame keurmerken zoals Marine Stewardship Council (MSC voor duurzame visvangst) en de Forest Stewardship Council (FSC voor duurzame bosbouw) of sloten zich daar bij aan. De Dow Jones Sustainability Index is voor veel beursgenoteerde bedrijven een ereplaats. In de directiekamers van grote bedrijven gaat het vandaag ook om CO2-reductie, duurzame inkoop, criteria voor duurzame krediet- en projectfinanciering en hybride autolease, duurzame investeringen (SRI Socially Responsible Investments), enzovoorts. - Wegnemen belemmeringen Bedrijven kunnen vaak sneller duurzame producten innoveren en op de schappen krijgen dan dat de overheid met wetgeving kan komen. De neiging van de overheid om meteen voor elk actueel issue maar een wet te maken, werkt ontmoedigend en soms verlammend. Op duurzaamheid gerichte bedrijven willen in de overheid een partner ontmoeten en niet een partij die hen belemmert. De manoeuvreerruimte voor veel bedrijven in Nederland wordt beperkt door noodzakelijke vergunningen en vaak tijdrovende en slopende procedures. Dit leidt ertoe dat veel duurzame investeringen juist langzamer van de grond kunnen komen. Er liggen bijvoorbeeld bij de overheid nog talloze aanvragen voor de bouw van windmolens op zee. - Oneerlijke concurrentie Bedrijven praten graag over een level playing field. Ze willen enerzijds first mover zijn, en anderzijds willen ze geen last hebben van de free riders. Ze verwachten dat de overheid duurzaamheid stimulerende maatregelen treft, zodat duurzame activiteiten worden beloond in plaats van dat alleen onduurzaam gedrag wordt gestraft. Veel voorlopende bedrijven willen een eerlijke kans krijgen om tot duurzame innovaties te komen. Ze kunnen zich vaak niet veroorloven om de kosten voor zulke innovaties alleen te dragen, tenzij dit tot een aantoonbare business case leidt. Het wachten is hier vaak op de helpende hand van de overheid. Verschuivingen in de selectie van projecten die worden toegelaten het fiscaal gefaciliteerd groen investeren kan bijvoorbeeld nieuwe innovaties op het gebied van duurzaamheid dichterbij brengen. 11

12 Vanuit deze - en nog vele meer andere - negatieve overwegingen kan de Nederlandse overheid niet zonder integraal duurzaamheidsbeleid, dat zowel de lokale situatie als de internationale situatie in ogenschouw neemt. De uitdaging van duurzaamheid ligt echter niet alleen in de verdediging, maar vooral ook in de verkenning van nieuwe mogelijkheden. Positieve prikkels - Duurzaamheid als motor De roep om meer duurzaamheid legt ons niet alleen beperkingen op, maar houdt ook nieuwe bestuurlijke en economische uitdagingen in en opent ook nieuwe deuren. Voor concrete vraagstukken dient gezocht te worden naar nieuwe technologische oplossingen, zoals zuinige auto s of op een andere manier van A naar B reizen. Nieuwe economische systemen kunnen ontwikkeld worden, zoals de emissiehandel of duurzame landbouw. Voedselverwerkende bedrijven komen tot cholesterol verlagende producten, wat winst oplevert en gunstig is voor de gezondheidszorg. Steeds vaker wordt door bedrijven alle creativiteit aangewend om op het gebied van duurzaamheid een concurrerend voordeel te behalen. Slagvaardigheid op dit gebied kan de concurrentiepositie van het bedrijfsleven en Nederland als geheel verbeteren. Het is een basis voor de continuïteit van alle ondernemingen, die de economie van Nederland draaiende houden. Doordat de mindset van bedrijven langzaam aan het verschuiven is, zal geleidelijk een ander economisch paradigma kunnen ontstaan. Duurzaamheid gaat over een andere manier van denken en doen, die beter past bij de vraagstukken van vandaag en de toekomst. De overheid kan dit proces stimuleren, ze kan het ook frustreren door het te negeren en het werkt zelfs averechts als ze dit proces via wetgeving probeert af te dwingen. - Bron voor innovatie Hoewel er vandaag nog aparte duurzaamheidsverslagen door vooral de grote bedrijven worden gemaakt, zullen de 3P s op den duur in het gewone jaarverslag komen. Duurzaamheidsbewust besturen en ondernemen stelt ons beter in staat om in te spelen op trends en verwachtingen voor de toekomst, zoals het inspelen op een netwerkeconomie en de toenemende vraag om innovatie. Ik verwacht dat de groeiende vraag naar producten langzaam vervangen zal gaan worden door een toenemende vraag naar diensten. Consumenten willen steeds vaker een positieve ervaring (een dienst) kopen en niet een product, dat vlak na de garantieperiode kapot gaat of na zo veel tijd verveelt. Denk aan een abonnement voor muziek op de computer in plaats van alsmaar nieuwe Cd s te kopen. Hier ligt de overgang van welvaart naar welzijn: de kwaliteit van de ervaring in plaats van verhoging van de kwantiteit van afzet van een product. 12

13 - Mondiger burgers Burgers worden zich meer bewust van de wereld om hen heen en zullen steeds beter zicht krijgen op het verschil tussen welvaart en de toenemend hoge prijs die daarvoor betaald moet worden op het gebied van welzijn. Iedereen een auto, maar daarmee in de file staan is op den duur weinig aantrekkelijk. Goedkoop vlees, maar onduidelijkheid over de herkomst kan bedreigend zijn. De mondige burger zal de overheid, bedrijven, banken en pensioenfondsen steeds nadrukkelijker aanspreken op hun beleid en de gevolgen daarvan. Ze hebben inmiddels reden genoeg voor een gezond wantrouwen. Denk maar aan de duistere verwikkelingen rond de administratie van Ahold, maar ook aan de vele voorbeelden in het buitenland van MCI WorldCom, tot Enron, tot Parmelat tot zelfs voetbalclubs in Italië. Institutionele beleggers zoals pensioenfondsen zullen ten behoeve van hun mondige klanten bij voorkeur alleen in bedrijven investeren die duurzaam zijn. Pensioenfondsen zijn hier zelfs toe verplicht volgens advocatenkantoor Freshfields. Een onderscheidend duurzaam beleid kan Nederland ook een gunstig imago en klimaat verschaffen, dat aantrekkelijk is voor buitenlandse investeerders en toeristen. - Sociale cohesie Duurzaamheid leidt tot een hogere mate van bewustzijn wat de relatie tussen mensen en ook de integratie van nieuwe Nederlanders uit andere culturen positief kan beïnvloeden. Duurzaamheid versterkt sociale cohesie. Dat uit zich in motivatie, betrokkenheid en vertrouwen onder medewerkers en burgers. Trots zijn en je verbonden voelen, is voor veel mensen belangrijk en daarom kiezen veel jonge afgestudeerden voor een bedrijf of organisatie dat duurzaamheid hoog in het vaandel heeft. Zulke bedrijven stimuleren hun medewerkers, direct of indirect, ook tot activiteiten, binnen of buiten de onderneming; binnen of buiten werktijd. Motivatie leidt tot een andere houding en eigen verantwoordelijkheid willen nemen. - Nieuwe creativiteit Duurzaamheid uit positieve overtuiging is een sterke drijvende kracht. Denken en leven vanuit duurzaamheid vereist dat wij weer meer een beroep doen op onze creativiteit. Wij hebben van jongs af aan op scholen en in bedrijven geleerd onze hoofden te gebruiken en minder ons hart. In een wereld die gericht is op duurzaamheid is er meer aandacht voor het ontwikkelen van emotionele intelligentie, ook op het werk. Onze tijd is daar ook aan toe. Ik denk daarom ben ik is een te beperkte visie geworden. Ik hanteer het adagium Dare to be, durf te zijn wie je bent, ook de creatieve kant, ook de emotionele kant. Het aantal creatieve beroepen (en dan wordt niet alleen kunstenaar bedoeld, maar ook architect, industrieel of grafisch ontwerper, webdesigner, enzovoorts) stijgt ongekend snel. Wees creatief! wordt steeds vaker geroepen binnen organisaties. Duurzaamheid vereist nieuwe integrale oplossingen, die verder strekken dan ons huidig (economisch) paradigma. 13

14 - Kwaliteit van leven Duurzaamheid is een systematisch antwoord op de toenemende bedreiging van de kwaliteit van ons leven. Welvaart en welzijn zijn bij ongewijzigd beleid tegelijk in het geding. Maar en dit lijkt op een paradox bij meer nadruk op duurzaamheid zullen welvaart en welzijn beiden nog kunnen groeien al zal op enig moment het verschil tussen de twee verdwijnen. Duurzaamheid is ook alleen maar zinvol als het leidt tot processen, die gericht zijn op verbetering van de kwaliteit van het leven van alles en iedereen op aarde. Duurzaamheid kan per definitie niet alleen de strategie zijn of voorbehouden zijn aan één enkele groep of een enkel land of een enkel werelddeel. De wereld is er te klein en te transparant voor geworden. Het duurzaamheidsconcept is niet alleen aan Nederland voorbehouden; het zal ook als mondiaal concept zijn effect moeten krijgen. - Hogere effectiviteit Bewust duurzaam leven en produceren leidt tot een efficiënter en effectiever gebruik van grondstoffen. Bij grondstoffen wordt niet alleen gedoeld op alles wat uit de natuur komt, maar ook op mensen als human resources. Sommige cynici beweren dat duurzaamheid niet efficiënt is, omdat het zeker in het begin soms veel geld kost, dat pas veel later terug te verdienen valt als het al terug te verdienen valt, want het is op sommige gebieden lastig te meten. Dat klopt als je alleen kijkt naar bepaalde terreinen (wat is het economische rendement van een overlevende korenwolf?) en ook op een heel korte termijn. Wie zich met continuïteit bezighoudt, ziet meteen dat het niet efficiënt is om de zeeën leeg te vissen en kiest voor duurzame visvangst zoals Unilever. Maar hoe efficiënt is het om de balans kunstmatig op te pompen door het externaliseren van de personeelskosten door mensen te ontslaan (bijvoorbeeld bij een fusie of overname) en tegelijk een reserve opzij zetten om die medewerkers een blijvend salaris mee te geven of een dure outsourcing mee te geven? Ik heb het over echte efficiency en echte effectiviteit als je alles bij elkaar optelt en niet alleen dat waar je juridisch aansprakelijk voor bent of over boekhoudkundige trucs, die voorbij gaan aan onderliggende waarden. - Toenemende motivatie De uitdaging die duurzaamheid inhoudt, doet een beroep op het beste in mensen. Bijna iedereen wil iets van betekenis doen of achterlaten in zijn leven. Liefst een verschil maken in het klein of groot met waar ze goed in zijn en wat ze leuk vinden. Op dat terrein wil eigenlijk iedereen verantwoordelijkheid nemen. In die zin spreekt duurzaamheid mensen op elk niveau weer aan in hun gevoel voor eigen waarde en in hun eigen verantwoordelijkheid. Dat leidt overwegend tot gemotiveerde en zelfbewuste mensen. Zulke mensen zijn productiever, creatiever en gezonder. Op dit moment neemt niet iedereen hun eigen verantwoordelijkheid maar dat is ook minder aantrekkelijk wanneer ze verwend worden en zich niet uitgedaagd voelen het beste uit zichzelf te halen. In mijn optiek gaat het bij duurzaamheid om de eigen verantwoordelijkheid verbinden aan het 14

15 beste in mensen niet om mensen te mobiliseren op grond van hun schuldgevoel. Duurzaamheid vraagt het hoofd juist boven het maaiveld uit te steken en weg te breken uit het oer-hollandse doe maar gewoon dan doe je al gek genoeg. Duurzaamheid biedt Nederland de mogelijkheid om beter om te gaan met diversiteit op elk gebied. Vrouwen en minderheden zijn in de top (vooral in het bedrijfsleven, maar ook in de ambtelijke top) in Nederland nog steeds schaars. In het kader van duurzaamheid komen onderwerpen als kinderopvang op een meer natuurlijke wijze aan de orde. Er kan geleidelijk meer ruimte ontstaan voor vrouwelijk leiderschap en de (ook wel binnen mannen aanwezige) vrouwelijke kwaliteiten, die de mindset binnen organisaties kunnen helpen veranderen. Zo ook kan een duurzame groei worden bevorderd in plaats van een geforceerde economische groei. - Extra opbrengsten Duurzaamheid zal heel nieuwe markten openen. De handel in schone lucht, zoals de emissiehandel vaak wordt genoemd, zal uiteindelijk geld of schone lucht opleveren. Hoe schaarser de schone lucht, hoe duurder de uitstoot van gassen wordt. Iedereen is dus gebaat bij schonere lucht ook economisch want dit leidt tot lagere kosten. Een blijvend hoge olieprijs (door de beperkte beschikbaarheid en de toenemende vraag) zal de ontwikkeling van alternatieve brandstoffen en schone technologieën bevorderen. Schone energie en schoon transport worden een booming business in de nabije toekomst. Het belang daarvan is niet alleen gelegen in de strijd tegen de snelle klimaatverandering, maar ook ter beperking van fijnstof en andere stoffen, die de luchtkwaliteit ernstig ondermijnen. Dit laatste alleen al zal Nederland miljoenen euro s besparen aan gezondheidszorg. Voorzover we de urgentie of noodzaak nog niet voelen, is dit een kwestie van tijd. Hoe veel pijn moet je voelen voordat je in beweging komt, voordat je iets aan je probleem gaat doen? Als ik wacht op de pijn is het vaak te laat of nog duurder om de zaak terug te draaien. Als ik geen pijn voel hoe kan ik anders getriggerd worden? Als biobrandstof overal in Nederland wordt verkocht? Als buurman er een heeft? Als auto s die erop rijden een aantrekkelijke subsidie hebben? Als het goedkoper is dan benzine? Als parkeren in de binnenstad voor auto s op biobrandstof gratis wordt? Bij steeds meer denkers ontstaat het besef, dat een radertje veranderen niet voldoende is. Er moet ten principale en structureel iets veranderen. Einstein zei: Je kunt de problemen niet oplossen met hetzelfde systeem dat de problemen heeft veroorzaakt. Kortom: duurzaamheid vereist ingrijpen in het gangbare. Het gaat er om een nieuw economisch paradigma te ontwikkelen en een nieuwe mindset, die daar bij hoort. De overheid kan in dit proces volgen of leiden. Volgen betekent je aanpassen aan de omstandigheden. Leiden betekent de situatie onderkennen en keuzes maken. Gezien de 15

16 afspraken die Nederland in binnen- en buitenland al heeft gemaakt, heeft Nederland al de belofte gedaan om op weg naar duurzaamheid te gaan. Het is nu nog een kwestie van: keuzes maken en daar naar handelen. IV Stand van Zaken: Waar staat de overheid? Waar staat de Nederlandse overheid ten aanzien van duurzaamheid? Dat er al veel gebeurt, maar nog veel moet gebeuren, staat buiten kijf. Sommige ministeries zijn nadrukkelijke voorlopers, zoals Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) en Landbouw, Natuurbeheer en Visserij (LNV). Het onderwerp staat bij steeds meer ministeries hoog op de agenda. Terecht. Er zijn allerlei ontwikkelingsgebieden te noemen, die vanuit een duurzaamheidsperspectief nog serieuze aandacht nodig hebben. Aandacht leidt altijd tot verandering. Hoe kunnen we zonder verandering komen tot een manier van zaken doen, een manier van leven, die leidt tot minder afwenteling op een andere tijd, plaats en generatie? Wat doen de verschillende departementen met duurzaamheid? Waar staat de overheid ten aanzien van de integratie of verankering van duurzaamheid? Ze zijn op weg, maar nog slechts kort voorbij de start. Het kabinet Balkenende II heeft besloten het onderwerp meer geïntegreerd op de agenda te zetten. De nieuwe Raad voor Ruimtelijke Ordening, Duurzaamheid en Milieu (RRODM), onderraad van de ministerraad, zal - zoals eerder gezegd - invulling gaan geven aan het streven om duurzaamheid op structurele wijze op de kaart te zetten. Deze raad zal ook het duurzaamheidsgehalte van het kabinetsbeleid periodiek gaan bespreken. Een volgende stap zou kunnen zijn de raad een duurzaamheidscheck te laten doen op alle belangrijke kabinetsbesluiten. Dat lijkt voor de korte termijn een bruikbare gedachte vooral om te wennen om duurzaamheid mee te nemen in het besluitvormingsproces. In de aanloopfase naar een geïntegreerd duurzaamheidsbeleid is het nog beter als duurzaamheid min of meer demonstratief op de gemeenschappelijke agenda opgenomen wordt. Belangrijk daarbij is dat duurzaamheid geen negatieve prikkel voor de verschillende departementen wordt. De vraag is ook of de verschillende ministeries er op den duur blij mee zijn, dat ze bij alle plannen een checklist of afstreeplijstje moeten afwerken: zijn de plannen Raad van Stateproof, Actal 4 -proof en duurzaamheid-proof? En kan een check alleen duurzaamheid tot leven brengen? Ik betwijfel of duurzaamheid zal ontstaan door een go/ no go-beleid. Ik mis de integrale benadering hierin. Het gaat ons er toch om, dat duurzaamheid in het begin van 4 Actal (AdviesCollege Toetsing Administratieve Lasten) toetst voorgenomen wet- en regelgeving op administratieve lasten voor bedrijven en burgers. 16

17 het proces wordt meegenomen, als onderdeel van de strategie zodat het beleid tot de beoogde uitkomsten kan leiden. De voorlopers op het gebied van duurzaamheid in het bedrijfsleven verwachten, dat duurzaamheidsbeleid straks regulier beleid wordt. Geen specifiek beleid, los van of tegenstrijdig met ander beleid, maar geïntegreerd beleid vanuit een ander paradigma. Er is vandaag nog geen enkel bedrijf, geen enkele organisatie en geen enkele overheid, die al integraal duurzaam opereert. Maar vrijwel overal is men stapsgewijs onderweg naar het nieuwe paradigma. Ondertussen verandert de wereld om ons heen snel evenals de wensen en eisen met betrekking tot duurzaamheid. Zoals eerder gezegd, duurzaamheid is een moving target. Alle reden voor de overheid om een reality check uit te voeren. Waar staat de overheid? Waar staan de verschillende departementen, de overheidsdiensten en semi-overheidsdiensten? Een goed beeld van waar ze vandaag staan is nodig om nieuw beleid te kunnen maken. Hoe weet je waar je naar toe gaat als je niet weet waar je bent? Hoe weet je hoe ver je bent als je niet weet waar je begonnen bent? Om een koers te kunnen bepalen moet het vertrekpunt van vandaag duidelijk zijn. Is er een duurzaamheidstekort bij de overheid? Er is in ieder geval een duurzaamheidstekort in de wereld. En dat probleem doet zich elke dag meer voelen. Bij de vraag welke gebieden nadrukkelijk aandacht nodig hebben, denk ik niet alleen aan de typische duurzaamheidsthema s, zoals energie, mobiliteit, landbouw, ruimtelijke inrichting, maar ook aan de politiek gevoelige themas van vandaag, zoals veiligheid en integratie. Bij de inrichting van de verschillende ministeries kiest de regering nadrukkelijk voor een aantal primaire aandachtsgebieden. Hoe de overheidsdienst ook wordt ingericht, bij al die gebieden hoort duurzaamheid thuis. Duurzaamheid is niet een sociale of ecologische aflaat, niet een overweging om het imago van bedrijven of regeringen op te poetsen, maar vooral andere manier om de dagelijkse kernactiviteiten in te vullen. Dat is een van de belangrijkste lessen uit het bedrijfsleven. Duurzaamheid moet in de core business worden geïntegreerd en verankerd. Sponsoring door bedrijven, hoe sociaal of ecologisch verantwoord ook, is leuk en nuttig, maar het heeft met duurzaamheid weinig te doen. Als nevenactiviteit kan het geen zoden aan de dijk zetten. Duurzaamheid gaat over wat je doet in het dagelijkse leven en werk, niet wat je er bij doet ongeacht of het voor de fun, status of reputatie is. Een reality check is het begin. Het is een opstap voor een integrale beleidsvisie. Die integrale beleidsvisie heeft een horizon nodig, die veel verder reikt dan één kabinetsperiode. Natuurlijk kan en moet een startend kabinet in haar regeerakkoord, in haar regeringsverklaring en in de begroting, haar korte termijnplannen op het gebied van duurzaamheid inzichtelijk maken. 17

18 Om echt structurele vooruitgang op het gebied van duurzaamheid te kunnen boeken, is een lange termijnvisie vereist, een kijk op waar Nederland over 20, 30, 50 jaar wil staan. Die visie geeft richting aan de keuzes en prioriteiten voor alle ministeries en alle kernactiviteiten. Een dergelijk visie vraagt om een breed draagvlak. De integrale visie op het gebied van duurzaamheid biedt een kader en randvoorwaarden voor alle beleid en voor alle politiek debat. Natuurlijk mag en moet zo n visie periodiek bijgesteld worden en dient rekening gehouden te worden de signalen uit de maatschappij en de ontwikkelingen van morgen en overmorgen. Een visie staat niet toe dat men de ogen sluit voor veranderingen. Net als de eerste Nederlanders die op zee gingen naar Oost Indië; die hadden een visie en hebben een koers bepaald, maar moesten ook één en ander bijstellen onderweg. Nader onderzoek Zoals aangegeven is dit essay niet gebaseerd op een verdiepende scan bij de overheid en doet geen uitspraak over specifieke duurzaamheidstekorten. Het is veel uitdagender en stimulerender om te kijken naar wat er allemaal wel kan. Ik adviseer bedrijven en ook de overheid een Sustainability Inquiry te doen per bedrijfsonderdeel en per departement. Een Sustainability Inquiry bestaat uit open gesprekken en interviews met een voldoende groot aantal betrokken medewerkers om de visies, ambities en plannen, die al in de organisatie leven naar boven te brengen. Een inquiry levert als regel veel meer informatie en visie op dan bij de top van de organisatie bekend is. Een Sustainability Inquiry bij de overheid zou moeten focussen op de diverse rollen, die de overheid vervult en de daarbij behorende kernactiviteiten. De overheid komt duurzaamheid tegen in een groot aantal verschillende rollen: als eindgebruiker bij de interne bedrijfsvoering; als marktpartij bij duurzame inkoop; als werkgever bij duurzaam HRM-beleid, waarin ook leiderschap- en ondernemerschapcompetenties worden ontwikkeld; als beleidsmaker, die duurzaamheid in de markt stimuleert en faciliteert; en als beleidsuitvoerder, waarbij duurzaamheid als richtinggevende factor geldt. Het is niet zo, dat er op dit moment een evident tekort is aan initiatieven met betrekking tot duurzaamheid. De trein rijdt al. Er zijn tal van parallel lopende initiatieven, die er zeker toe doen. De overheid houdt zich vandaag al bezig met diverse transitieinitiatieven, waaronder vier grote: landbouw, energie, mobiliteit, en biodiversiteit. Er is een Nota voor Duurzame Ontwikkeling. Daaruit is het programma Duurzame Daadkracht voortgekomen, dat op nationaal 18

19 en internationaal vlak een twintigtal programma s heeft lopen, zoals Het Nieuwe Rijden, Leren voor Duurzame Ontwikkeling. Er zijn andere transitie-initiatieven, waarbij de overheid als partner optreedt en geen ambtelijke aansturing geeft, zoals het Habiforum, dat gaat over vernieuwend ruimtegebruik. Het waterbeleid van het directoraat-generaal Water van Verkeer en Waterstaat werkt langs het transitiemodel met als uitgangspunt Van water keren naar water accommoderen. Hierbij gaat het om het ontwikkelen van een nieuwe mindset om water vooral als vriend en niet langer als vijand te benaderen. De vraag is nu: Hoe kan water gebruikt worden in plaats van geweerd worden? Dit zijn heel aantrekkelijke ontwikkelingen, omdat een aantal thema s bij de wortels wordt aangepakt. Andere rol overheid De rollen tussen de overheid, het maatschappelijk middenveld en het bedrijfsleven met betrekking tot duurzaamheid vervagen steeds meer. Ik zie dat op velerlei gebied, maar beperk me voor nu tot twee voorbeelden. De Nederlandse Spoorwegen (NS) is door de privatisering een commercieel bedrijf geworden. Gezien het grote aantal vertragingen en storingen lijkt de kwaliteit van het spoor er onder te hebben geleden. Veel vertragingen schijnen voort te komen uit het intensieve gebruik van het spoor voor goederentransport, dat uit commerciële overwegingen voorrang krijgt boven het minder renderende passagiersvervoer. Wanneer de korte termijn (commercie) gaat prevaleren boven de lange termijn (klantrelaties) is duurzaamheid in het geding. Een ander voorbeeld. In de Rondetafel Mensenrechten van Amnesty International houdt een 15-tal internationaal opererende bedrijven zich bezig met het thema mensenrechten. Dat is een gebied, dat vanouds bij de overheid hoorde. Door het onderling overleg met Amnesty is het thema mensenrechten binnen deze bedrijven hoger op de agenda gekomen. Het is geen enkel probleem, dat de traditionele rollen wat vervagen. Het dwingt ons alleen opnieuw te kijken naar onze rol. Waar levert de overheid in een veranderende samenleving toegevoegde waarde? Waar draagt ze bij aan duurzame ontwikkeling in Nederland en elders? Wat kunnen andere partijen doen? Wie heeft het grootste belang? Wie neemt de leiding? Dat hoeft lang niet altijd de overheid te zijn als zij maar wel zicht houdt op de koers en verbindend optreedt. Er lijkt nu nog weinig samenhang tussen de verschillende transistie- of duurzaamheidsactiviteiten te zijn. Werken departementen voldoende samen? Zoeken overheid, bedrijven en maatschappelijke organisaties elkaar genoeg op? Veel bedrijven en organisaties beginnen erachter te komen dat partnerschap veel meer een logische benadering is dan het uitvaardigen van wetten of het min of meer vrijblijvend kritiseren 19

20 van beleid. Duurzaamheidsvraagstukken zijn problemen waar we allemaal mee te maken hebben. Die dienen we dan ook samen op te lossen en niet alleen aan de overheid over te laten. Duurzaamheid is a-politiek. En het zou dramatisch zijn als wij geen gebruik maken van de persoonlijke betrokkenheid en visies van individuele ambtenaren. Natuurlijk is het bevorderen van duurzaamheid door individuele ambtenaren niet in het wilde weg schieten. Er is immers een integrale visie nodig. Het gaat er om dat individuele ambtenaren duurzaamheid bevorderen. Wat heb jij liever: dat je geïnstrueerd wordt om regels te maken of dat je uitgenodigd of uitgedaagd wordt om zelf met oplossingen te komen? Het laatste is vrijwel voor iedereen stimulerender. Als er vanuit die kracht gewerkt wordt zullen wetten, regels en controle vaker plaats maken voor stimulering, facilitering, partnerschappen en coördinatie van activiteiten van verschillende partijen. Het nieuwe duurzaamheidparadigma is niet alleen een economisch, maar ook een bestuurlijk nieuw paradigma. Wat hebben we persoonlijk nodig om duurzaam gedrag te ontwikkelen? De één handelt op grond van normen, waarden of een visie. Een ander op grond van een economisch belang. Een derde handelt pas als pijn of urgentie wordt gevoeld. Onder de dreiging van forse boetes zijn bedrijven gestopt met het lozen van gevaarlijke stoffen in het water, de bodem of de lucht. Ze zijn gaan investeren in schone afvalverwerkingstechnologie. Het nadeel van dit soort wetgeving is dat het toezicht kostbaar is. Daarbij komt nog dat menig overtreder zich inspant zijn straf te ontlopen. Zulke wetgeving gaat uit van de gedachte dat de overheid de wereld kan en moet beheersen. Ontegenzeggelijk heeft deze benadering goed gewerkt om beschadigend gedrag te voorkomen. Voor ons milieu heeft het de afgelopen decennia goede resultaten gebracht. We hebben bijvoorbeeld schonere lucht met minder zwaveldioxide; anderzijds we hebben nu een fijnstof- en CO2-probleem. Voor sociale vraagstukken zoals diversiteit, integratie blijkt dit onvoldoende te helpen. Vaak is een incentive te prefereren om iets gedaan te krijgen. Door subsidie of een fiscaal voordeel te geven worden bijvoorbeeld de roetfilter bij dieselauto s en vrachtwagens geïntroduceerd en zijn windmolens op land en op zee gerealiseerd. Ontmoedigen van verkeerd gedrag door te straffen, moet soms. Ik geloof echter, dat stimulering de meest effectieve methode is om tot meer duurzaamheid te komen. Duurzaamheid moet lonen, want anders is het een uitzichtloos doel. Duurzaamheid moet vooral een uitdaging zijn, waaraan energie te ontlenen valt en geen noodzakelijk kwaad, dat remmend werkt. Duurzaamheid is nog moeilijk te meten en daarom moeilijk in regels op te nemen. Het gaat om een verandering van mindset, van binnenuit en een continue ontwikkeling naar verbetering. Een concreet einddoel is daardoor ook lastig te definiëren. Duurzaamheid heeft innovatie nodig. Daar is creativiteit voor nodig. Dat behoeft vertrouwen, ruimte, tijd en middelen. 20