Energie in de poldermix

Transcriptie

1 Linkse keuzes voor de eeuw van de energie (4) Energie in de poldermix rinie van est & geert verbong In een paar jaar tijd is energie bovenaan de internationale politieke agenda komen te staan. Er lijkt sprake te zijn van een nieuwe energieproblematiek met als belangrijkste thema s klimaatverandering en voorzieningszekerheid. In deze bijdrage gaan wij op zoek naar de uitdagingen waarvoor het Nederlandse energiebeleid zich gesteld ziet. Dat doen we door de hedendaagse energieproblematiek te vergelijken met die uit de jaren zeventig en tachtig. energie in de jaren zeventig In haar rapport Grenzen aan de groei uit 1972 (Meadows et al. 1972) wees de Club van Rome op de grote welvaartskloof tussen het Westen en de Derde Wereld. De auteurs pleitten voor een eerlijkere verdeling van welvaart en natuurlijke hulpbronnen. De destijds geldende groeitrends in de wereldbevolking, industrialisatie, vervuiling, voedselproductie en de uitputting van natuurlijke hulpbronnen leken een dergelijke ontwikkeling echter te dwarsbomen. De boodschap van het rapport was dat de mensheid afstevende op een catastrofe. Alleen een drastische koerswijziging zou een wereldcrisis gekenmerkt door economisch verval, ecologische rampen, voedseltekorten en massale sterfte kunnen verhinderen. Over de auteurs Rinie van Est is coördinator/trendcatcher bij het Rathenau Instituut en universitair docent Technology Assessment & Foresight aan de Technische Universiteit Eindhoven. Geert Verbong is hoofddocent Techniekgeschiedenis & Innovatiestudies aan de Technische Universiteit Eindhoven. Het rapport maakte grote indruk, met name in Nederland. Het paste in de tijdsgeest, die werd gekenmerkt door zorgen over de ecologische en sociale gevolgen van de kapitalistische consumptiemaatschappij. Toen in 1973 Arabische landen een olieboycot afkondigden tegen een aantal landen, waaronder de vs en Nederland, leek het doemscenario al werkelijkheid te worden. Hoewel het om een tijdelijke, politiek bepaalde schaarste ging, drong de noodzaak van een grondige wijziging van het energiebeleid door. Het Westen was verslaafd geraakt aan olie en daardoor afhankelijk geworden van het instabiele Midden-Oosten. Die olieverslaving was het resultaat van een lange historische transitie van kolen naar olie, van koolteerchemie naar petrochemie, gesymboliseerd door het ontstaan van nieuwe petrochemische complexen, zoals in de Rijnmond. Deze transitie was hand in hand gegaan met de economische groei in de vs en de naoorlogse wederopbouw van West-Europa en Japan. Diversificatie van energiebronnen was het antwoord van de Nederlandse overheid op de afhankelijkheid van de olieproducerende en exporterende landen, die hun krachten hadden gebundeld in opec. Nieuwe milieumaatregelen zouden de ergste verontreiniging door elektriciteitscentrales moeten aanpakken. De discussie draaide vooral om de vraag wat het alternatief was voor olie (en gas): kolen of kernenergie. Het gebruik van kolen was in Nederland juist sterk verminderd vanwege het vervuilende karakter daarvan en de introductie van aardgas. Kernenergie was in de jaren vijftig en zestig door de 43

2 44 overheid als dé oplossing van het energievraagstuk gepresenteerd. In de loop van de jaren zeventig nam het maatschappelijke verzet daartegen echter toe. Theo Potma (1979) presenteerde het vergeten scenario : zwaar inzetten op energiebesparing zou tijd creëren om naar werkelijk duurzame oplossingen te zoeken. Dit werd ook wel het zachte energiepad genoemd (Lovins 1977). Kolen en kernenergie waren de pijlers van het harde energiepad. De voorstanders van zachte energie zagen de grootschalige energievoorziening als een van de oorzaken van de problemen. Deze grote technische systemen hadden de mens vervreemd van zijn natuurlijke omgeving. Het streven naar een alternatieve energievoorziening moet dan ook worden gezien in het kader van het streven naar een andere, meer humane en democratische samenleving. De tegenstelling tussen hard en zacht was vooral een ideologische. De algemene verwachting was overigens dat alternatieve bronnen zoals wind en zon alleen op de lange termijn, na 2000, een substantiële bijdrage zouden kunnen leveren. in de jaren tachtig De tweede energiecrisis in 1979 leidde tot ongekend hoge olieprijzen en tot een verdere aanscherping van het beleid. Groeiend protest vanuit de samenleving tegen kernenergie zorgde er tegelijkertijd voor dat de toepassing daarvan in Nederland, anders dan in de buurlanden, stagneerde. Hierdoor ontstond eind jaren zeventig een politieke impasse in het energiebeleid. Een van de antwoorden daarop was de Brede Maatschappelijke Discussie (bmd) Energiebeleid. Energiebesparing werd een speerpunt en kolen werden geherintroduceerd; een Nederlandse polder -mix van harde en zachte energiepaden. Uit de bmd volgde dat kernenergie op weinig maatschappelijke steun kon rekenen. Desondanks wilde het kabinet onder leiding van Ruud Lubbers doorgaan met kernenergie. Na het ongeluk met een kerncentrale in Tsjernobyl in 1986 werden die plannen echter in de koelkast gezet. In dezelfde periode leek een sterke daling van de energieprijzen het vraagstuk van de voorzieningszekerheid minder ernstig te maken. De problematiek van de milieuvervuiling kwam juist steeds meer in de belangstelling. In 1987 zette de Noorse premier Brundtland met Our common future de uitdaging van duurzame ontwikkeling op de agenda van de wereldpolitiek. Dit vn-rapport legde net als Grenzen aan de groei een duidelijke koppeling tussen armoede, achterblijvende economische ontwikkeling en milieuproblemen, Nog maar enkele jaren geleden was het milieu uit en dacht men dat het goedkope-olie-tijdperk nog zeker een decennium zou duren zoals klimaatverandering en aantasting van de ozonlaag. Eind jaren tachtig werd in Nederland via het Nationale Milieubeleidsplan duurzame ontwikkeling tot speerpunt van het milieubeleid gemaakt. Aandacht voor het milieu zien we terug bij de al genoemde herintroductie van kolen in onze elektriciteitsvoorziening: deze stap kon slechts worden gelegitimeerd door omvangrijk onderzoek naar milieuaspecten te starten. Ook de grote inspanningen op het gebied van kolenvergassing geven aan dat het hier gaat om schoon fossiel avant la lettre. en nu Voor een goed begrip van de huidige energieproblematiek is het leerzaam om een vergelijking te maken met de situatie van dertig jaar geleden. Er zijn overeenkomsten, maar ook verschillen. Ook nu zijn voorzieningszekerheid en vervuiling de kernissues. De maatschappelijke en politieke aandacht voor deze twee problemen is door de jaren heen niet constant hoog geweest; ze wordt beïnvloed door onder andere de olieprijs, ontwikkelingen in de wetenschap en beeldvorming

3 in de media over de toestand van het milieu. Nog maar enkele jaren geleden was het milieu uit (zie o.a. vrom-raad en aer 2004: 9) en dacht men dat het goedkope-olie-tijdperk nog zeker een decennium zou duren. Net als in de jaren zeventig vindt nu de (her-)agendering van de twee centrale issues in snel tempo plaats. Anders dan toen zijn het milieuvragen waar de meeste aandacht naar uitgaat: de klimaatproblematiek. Opnieuw dreigt er een harde politieke confrontatie tussen de verschillende energieopties, met aan de ene kant voorstanders van de harde opties, zoals kernenergie en fossiele brandstoffen, en aan de andere kant voorstanders van zachte opties, zoals energiebesparing en duurzame energie. Het feit dat in de afgelopen drie decennia een aantal harde en zachte technologische opties is gerealiseerd, zorgt echter voor een nieuwe technologische en maatschappelijke context. Een ander groot verschil betreft de rol van de overheid, vanwege de liberalisering en Europeanisering van de elektriciteitsvoorziening. Wat helaas niet is veranderd, is de focus van beleidsmakers op technologische oplossingen en de gebrekkige aandacht voor de maatschappelijke en beleidsmatige inbedding daarvan. olie en voorzieningszekerheid In zijn World Energy Outlook 2000 ging het Internationale Energie Agentschap (iea 2000: 21) er nog vanuit dat tijdens het eerste decennium van deze eeuw de prijzen van olie en gas niet zouden stijgen. Het tegendeel bleek waar. Ondanks een bredere verspreiding van de beschikbare voorraden over de wereld blijft de oliemarkt volatiel. Met name de situatie in het Midden-Oosten is instabiel, zeker na de Amerikaanse inval in Irak. Olie blijft een belangrijk politiek wapen, zoals de opstelling van Rusland ten opzichte van Georgië en het gedrag van de Venezolaanse president Chavez illustreren. Geopolitieke instabiliteit en stijgend energieverbruik vormen een explosief mengsel. Een drijvende kracht achter de continue stijging van het energieverbruik is de groei van de wereldbevolking. In 1970 werd die geschat op 3,7 miljard, in 2007 leven er al 6,6 miljard mensen. Een afvlakking van de wereldbevolking, tot 9 miljard, wordt verwacht in het midden van de eenentwintigste eeuw. Nog altijd maakt slechts een klein gedeelte van de wereldbevolking gebruik van de beschikbare olievoorraden die trouwens veel groter bleken dan dertig jaar geleden werd aangenomen. Het absolute aantal mensen dat zich olie Kernenergie en schoon fossiel ontpoppen zich als duurzame oplossingen die met hernieuwbare energiebronnen strijden om de benodigde investeringen in grote hoeveelheden kan veroorloven stijgt echter sterk. Het iea (2006) verwacht dat de opkomende industriële mogendheden China en India verantwoordelijk zullen zijn voor meer dan tweederde van de toename van het energieverbruik. Duurzame groei blijft voorlopig een droom, onder meer doordat de energieefficiëntie van technologie die in China en India wordt gebruikt vaak relatief laag is. De hogere olieprijs zet de discussie over de eindigheid van de reserves op scherp. Stichting Peakoil Nederland ( stelde recent dat tussen 2012 en 2017 de maximale productie van olie bereikt zal worden. Na dat hoogtepunt, de zogenaamde oliepiek, zal op de resterende reserves ingeteerd gaan worden. Het iea (2006) stelt echter dat we tot 2030 zeker kunnen zijn van de beschikbaarheid van voldoende olie. De Nederlandse overheid neemt dit uitgangspunt over in haar Energierapport 2005 (ez 2005). Welke positie men ook kiest, het vraagstuk van de dreigende uitputting is weer volop terug. Olievoorraden waren, zijn en blijven een basis- 45

4 46 onzekerheid, die wordt bepaald door diverse factoren, zoals bepaling van wereldvoorraden (inclusief de onconventionele), de ontwikkeling van technieken om olie te winnen en hun economische haalbaarheid, alsmede (het tekort aan) investeringen in olie- en gaswinning en het gebrek aan alternatieven voor olie, met name op het gebied van transport. Inmiddels is duidelijk dat ook duurzame energie bij introductie op grotere schaal maatschappelijk omstreden kan worden De roep om alternatieven wordt steeds luider en leidt zelfs tot een nieuwe visie op de toekomst van het chemisch complex: een transitie van de petrochemie naar een biobased chemie of economie. Een ambitie van de Taskforce Energietransitie is bijvoorbeeld om in 2050 ongeveer een derde van onze energie uit groene grondstoffen te halen: omzetting van biomassa in elektriciteit, warmte, chemicaliën en materialen. het klimaatdoemdenken De Club van Rome signaleerde in 1972 een exponentiële toename van co 2 in de atmosfeer en vroeg zich af of dit tot onomkeerbare veranderingen in het klimaat zou leiden. Inmiddels bestaat er een grote wetenschappelijke consensus dat de klimaatverandering door menselijk handelen wordt veroorzaakt. Het broeikaseffect levert allerlei doemscenario s op. De ijskappen op de polen smelten steeds sneller, wat tot een grote zeespiegelstijging kan leiden. Beelden in Al Gore s politieke filmpamflet An Inconvenient Truth, van een eilandenrijk daar waar nu Nederland ligt, maken de mogelijke gevolgen aanschouwelijk. In een ander scenario komt de Warme Golfstroom tot stilstand, wat bij ons juist tot veel koudere winters zal leiden. Wrang genoeg zijn juist de (energie-)arme ontwikkelingslanden het meest kwetsbaar voor droogtes en andere rampen, aangezien zij de middelen ontberen om zich aan veranderingen aan te passen. Tegelijk met het groeien van de politieke aandacht voor de ook economische consequenties van het broeikaseffect, groeit het besef dat het tij niet meer (helemaal) te keren is. Een aantal jaren terug was de Bezinningsgroep Energie (2000) nog heel optimistisch: Er staan vele opties ter beschikking ter bestrijding van het klimaatprobleem. Die maken duidelijk dat de problematiek oplosbaar is. Inmiddels is het debat van mitigatie naar adaptatie verschoven. De klimaatconferentie in Nairobi in 2006 was van te voren aangekondigd als de adaptatie -top, de top die in het teken van de verdediging tegen de effecten van klimaatverandering zou staan. Nairobi leverde de oprichting van een fonds op, waaruit arme landen middelen kunnen krijgen om zich aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering. Geen enkele vooruitgang werd geboekt over het beleid dat na het aflopen van het Kyoto-protocol uit 1997 gevoerd moet gaan worden. De ontwikkeling van de internationale aanpak gaat duidelijk met horten en stoten. Dat heeft onder andere te maken met de wetenschappelijke onzekerheden die rond het broeikaseffect hangen. Het meetbaar smelten van het poolijs ten spijt, blijven klimaatveranderingen zowel op lokaal niveau als op wereldschaal zeer lastig te voorspellen. nieuwe strijd tussen hard en zacht De actuele discussie over de oplossingen voor het energievraagstuk vertoont een opmerkelijke parallel met die in de jaren zeventig en tachtig: opnieuw staat de techniek centraal. Zoals betoogd hadden dertig jaar geleden technische keuzes een stevige ideologische lading. Een keuze voor kernenergie stond symbool voor een keuze voor grootschalige technische systemen, beheerd door een technocratische elite. Het zachte energiepad stond, althans in Europa,

5 voor kleinschalig, milieuvriendelijk en passend bij het ideaal van directe democratie (in de vs werden decentrale opwekkingsmethoden, zoals windmolens, juist ook gezien als instrumenten om monopolieposities van grote bedrijven te breken en marktwerking mogelijk te maken). Hoewel in de loop der jaren de meeste van deze ideologische veren zijn afgeschud, lijkt het oude schisma tussen hard en zacht weer aan de oppervlakte te komen. Interessant genoeg worden nu zowel de zachte als de harde energieopties als duurzaam geafficheerd. Sinds begin deze eeuw ontpoppen kernenergie en schoon fossiel zich als concurrerende duurzame oplossingen die met hernieuwbare energiebronnen strijden om de benodigde investeringen (Schot 2000). De recente terugkeer op de Nederlandse politieke agenda van kernenergie als duurzame optie heeft de oude scheidslijn nog zichtbaarder gemaakt. cda, vvd, sgp en Groep Wilders pleiten inmiddels voor kernenergie om de co 2 -emissie en de afhankelijkheid van olie te verminderen. Dat doet ook de Taskforce Energietransitie. Zij vraagt onder meer politieke steun voor een tijdelijk acceleratiepakket om reeds voor 2030 een flinke vermindering van de co 2 -uitstoot te bereiken. In dat pakket van 2 miljard euro gaat het om forse investeringen in schone fossiele brandstoffen (bijvoorbeeld kolen met co 2 -afvang en opslag, of kolenvergassing) en kernenergie. De milieubeweging stelt dat co 2 -opslag nog geen ontwikkelde technologie is, is nog steeds fel gekant tegen kernenergie en pleit voor meer energiebesparing. Stevenen we, net als in de jaren zeventig, af op een ideologische confrontatie op het gebied van energiebeleid met kernenergie als voornaamste splijtzwam? Dat is mogelijk, maar ook te vermijden als we enerzijds vanuit de doelstellingen en anderzijds vanuit zowel een internationaal als een maatschappelijk perspectief nuchter naar de hard/zacht-tegenstelling kijken. Hoe ziet, om te beginnen, de actuele realiteit van de harde energie eruit? De economische modernisering in China en India wordt in hoge mate door kolengestookte elektriciteitscentrales Energiebesparing dient de hoogste prioriteit te krijgen: we kunnen op dat gebied niet ambitieus genoeg zijn gedragen. Maar ook in de vs en bij ons in Nederland zijn nieuwe kolencentrales een reële optie. Fossiele brandstoffen vormen zodoende een realiteit voor de komende decennia. Aandacht voor schoon fossiel is daarom van belang. Succes is echter niet verzekerd. De techniek van scheiding en opslag van co 2 in lege olie- en gasvelden staat volop in de belangstelling, maar het is nog niet bekend wat precies de risico s zijn en of deze mogelijkheid door de maatschappij zal worden geaccepteerd. In elk geval betreft het hier een nog te ontwikkelen techniek die tot lagere rendementen en hogere kosten zal leiden. Anders dan in de jaren zeventig is kernenergie nu ook een Europese realiteit. Met een aandeel van 37% is kernenergie op dit moment de belangrijkste opwekkingsbron voor elektriciteit in Europa. Dat betekent dat het argument om kernenergie in te zetten met als doel diversificatie van energiebronnen nu geen hout meer snijdt. Dat deze optie bijdraagt aan co 2 -reductie geldt nog wel. Daar staat tegenover dat de argumenten tegen kernenergie uit de jaren zeventig ook valide zijn gebleven: de problematiek van kernafval is nog niet opgelost en het proliferatiegevaar blijft reëel, denk aan Noord-Korea en Iran. De hoge investeringskosten, de risico s en de lange procedures maken de bouw van een nieuwe kerncentrale zonder aanzienlijke overheidssteun niet aantrekkelijk. Ook maatschappelijke weerstand blijft een obstakel. Alles overziend lijkt het vanuit Europees perspectief en vanuit het oogpunt van politieke stabiliteit voor Nederland onzinnig om sterk in te zetten op kernenergie. Wat betreft de zachte opties is er ook veel ver- 47

6 48 anderd. Sinds de jaren zeventig zijn vele alternatieve bronnen zo ver ontwikkeld dat ze nu op grote(re) schaal (kunnen) worden toegepast. Dat geldt met name voor windenergie en biomassa, en minder voor zonnecellen. Inmiddels is echter duidelijk dat ook duurzame energie bij introductie op grotere schaal maatschappelijk omstreden kan worden. Denk aan het verzet van de milieubeweging tegen het plaatsen van windmolens langs de Afsluitdijk. En zo woedt er nu ook een discussie over het gebruik van vruchtbare landbouwgronden, vaak in ontwikkelingslanden, voor voedsel dan wel energie uit biomassa voor het rijke Westen. Sinds de jaren tachtig zien beleidsmakers energiebesparing als de meest beloftevolle strategie om zowel internationale afhankelijkheid als milieuvervuiling tegen te gaan. De effecten van het zuiniger worden van apparaten worden echter tenietgedaan door de toename van het aantal apparaten en van het aantal functies waarvoor we ze gebruiken. Als gevolg hiervan blijft De transitie naar een duurzame energievoorziening simpelweg overlaten aan marktpartijen de praktijk van de afgelopen jaren levert aantoonbaar te weinig op het totale energieverbruik stijgen. Desalniettemin dient energiebesparing de hoogste prioriteit te krijgen: we kunnen op dat gebied niet ambitieus genoeg zijn. Het is van groot belang dat we onze technologie ter beschikking stellen aan ontwikkelingslanden, omdat daar een relatief grote milieuwinst kan worden geboekt. Het voorgaande onderstreept nog eens dat de realisatie van iedere energieoptie hard of zacht niet alleen technische en economische, maar ook maatschappelijke dimensies kent. Lessen uit het verleden weerhouden pleitbezorgers van harde én zachte energie er echter niet van om de maatschappelijke inbedding van de door hen gewenste transities, danig te verwaarlozen. drie uitdagingen In de jaren zeventig was het vanzelfsprekend dat de overheid de regie voerde over het energiebeleid. In de context van de liberalisering van de elektriciteitsector en de vorming van een Europese energiemarkt veranderden de grondgedachten, het ontwerp en de implementatie van het energiebeleid. Dat gold ook voor het beleidsinstrumentarium. (Verbong 2004: 6) De laatste jaren groeit echter het besef dat het marktgerichte beleid van de afgelopen tien à vijftien jaar niet volstaat om de problemen van de toekomst op te lossen. Nederland moet hoge ambities tonen, zo wordt gezegd. Een passieve en fatalistische houding het zich verschuilen achter Brussel dient plaats te maken voor een actieve en constructieve houding ten opzichte van energieproblematiek in eigen land, in Europa en in de wereld. Zo spreekt het partijprogramma van de PvdA de ambitie uit om in 2020 Nederland de meest schone en energie-efficiënte economie van Europa te laten zijn. En in een brandbrief vroeg onlangs een aantal bestuurders uit het bedrijfsleven om een actievere opstelling van de overheid met betrekking tot de bescherming van het milieu. Haar beleidmatige speelruimte lijkt dus langzamerhand weer groter te worden. Wat zijn de uitdagingen waar we voor staan? 1. Verzacht de spanning tussen lange- en kortetermijnbeleid. De grote vraagstukken van klimaatverandering en voorzieningszekerheid vereisen een energiebeleid met lange-termijndoelen, maar onze relatief korte politieke cyclus van maximaal vier jaar bemoeilijkt de uitvoering daarvan. Inconsistent beleid, bijvoorbeeld inzake het stimuleren van windenergie, remt de innovatie. Crises stimuleren een gevoel van urgentie, maar dat ebt weg in tijden van internationale ontspanning of dalende energieprijzen. De uitdaging ligt in het bereiken van een

7 brede politieke consensus aangaande de ambities van Nederland. Nu de voorstanders van harde en zachte energie langzamerhand dezelfde taal zijn gaan spreken, ligt er een historische kans om een breed gedragen langetermijnvisie op energiegebied op te stellen. De traditionele Nederlandse polder -energiemix ligt voor de hand. Anno 2007 betekent dat: inzetten op energiebesparing, schoon fossiel én duurzame energie. Kies niet voor kernenergie, omdat die optie een brede consensus in de weg staat. Bij het verduurzamen van het energiebeleid is fiscalisering het aangewezen instrument. Dat zorgt er ook voor dat het beleid minder conjunctuurgevoelig wordt. 2. Stimuleer ecologisch en economisch slim handelen. Hoewel sinds het rapport van Brundtland economische groei en duurzaamheid elkaar niet uitsluiten, blijft de integratie van ecologie en economie een moeilijk punt. Vanuit een langetermijnvisie is de noodzaak daarvan echter evident. De Britse econoom Stern (2006) heeft er al op gewezen dat investeringen in klimaatmaatregelen nú veel kosteneffectiever zijn dan het oplossen van de problemen die straks zullen optreden als gevolg van klimaatveranderingen. Voor Nederland in het bijzonder geldt gezien het naderende einde van het tijdperk van olie en gas, een ramp voor onze economie dat het streven naar een duurzame energievoorziening niet alleen een kwestie is van milieubewust toekomstdenken, maar ook van (economisch) zelfbehoud (Bruggink 2006). Kortom, investeren in duurzaam is economisch slim. Om dit uitgangspunt te verwezenlijken is regelgeving nodig die gebaseerd is op inzicht in lokale praktijken en het investeringsgedrag van ondernemers. De transitie naar een duurzame energievoorziening simpelweg overlaten aan marktpartijen de praktijk van de afgelopen jaren levert aantoonbaar te weinig op. Opmerkelijk is dat ook iemand als Shell-topman Van der Veer (nrc Handelsblad ) roept om duidelijke regels, omdat alleen langs die weg ambitieuze doelstellingen kunnen worden gerealiseerd. Juist in een context van Op dit moment weerspiegelt het Nederlandse energiebeleid nog te veel het dominante geloof in een technologische fix geliberaliseerde verhoudingen dient de overheid duidelijke randvoorwaarden te stellen aan bijvoorbeeld emissies, energiebesparingen en percentages energie uit duurzame bron. 3. Draag zorg voor de maatschappelijke inbedding van technologische innovaties. De kracht van het rapport van de Club van Rome lag in de gecombineerde aandacht voor sociale, ecologische en economische vraagstukken en het feit dat daar vanuit een mondiaal en lange-termijnperspectief naar werd gekeken. Op dit moment weerspiegelt het Nederlandse beleid nog te veel het dominante geloof in een technologische fix voor de energieproblematiek. Dat leidt tot een nadruk op r&d, iets waar Nederland naar verhouding goed op scoort. Met de valorisatie (verspreiding en exploitatie) daarvan is het echter droeviger gesteld (Verbong 2004). In het energiebeleid moet veel meer aandacht uitgaan naar de maatschappelijke inbedding van innovaties. Dat betekent onder meer het bijtijds betrekken van stakeholders en burgers bij beleidsvorming, om zicht te krijgen op kansen en belemmeringen. Op nieuwe reguleringseisen moet tijdig worden geanticipeerd. Indien bij nieuwe energietransitie-experimenten vanaf het begin de maatschappelijke en beleidsmatige aspecten integraal worden meegenomen, vergroot dat de kans van slagen aanzienlijk. Een maatschappelijk perspectief houdt niet op bij de grens. Op internationaal niveau dient Nederland zich veel actiever op te stellen door bijvoorbeeld samen met andere Europese landen te werken aan energietransitie en door kennis en technologie beschikbaar te stellen aan ontwikkelingslanden. 49

8 Ten slotte: het is hoog tijd om, net als dertig geleden, kritisch naar onze eigen consumptiemaatschappij te kijken en op zoek te gaan naar een aantrekkelijke sociale visie op een duurzame samenleving. Literatuur Bezinningsgroep Energiebeleid (2000) Klimaatprobleem: Oplossing in zicht. Delft: Bezinningsgroep Energiebeleid. Bruggink, J. (2006) Op weg naar de duurzame energievoorziening: De toekomst van het transitiebeleid voor energie en milieu. Oratie. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam. ez (2005) Energierapport Den Haag: Ministerie van Economische Zaken. iea (2000) World Energy Outlook International Energy Agency. iea (2006) World Energy Outlook International Energy Agency. Lovins, A. (1977) Soft energy paths: Towards a durable peace. New York: Harper. Meadows, D.L., D.H. Meadows, J. Randers, W. Behrens (1972) Rapport van de Club van Rome: Grenzen aan de groei. Utrecht, Antwerpen: Het Spectrum. Meadows, D.H., J. Randers, D.L. Meadows (2004) Limits to growth: The 30 year update. Chelsea: Chelsea Green Publishing. Potma, T. (1979) Het vergeten scenario: Minder energie, toch welvaart. Amsterdam: Meulenhoff. Simmons, M.R. (2000) Revisiting the limits to growth: Could the Club of Rome have been correct, after all? An Energy White Paper. Schot, J. van der (2006) Wegen naar een duurzame energievoorziening: Verslag van het seminar Energie en onze toekomst, 12 mei Stern et al. (2006) Stern Review: The economics of climate change. London: hm Treasury. Taskforce Energietransitie (mei 2006) Transitieactieplan Meer met energie: Kansen voor Nederland. Den Haag: SenterNovem. Verbong, G. (2004) Biedt de energietransitie kansen voor de Nederlandse industrie? Kansen en keuzen vanuit een lange termijn perspectief. Essay geschreven in opdracht van de Algemene Energieraad en vrom-raad. Eindhoven: Stichting Historie der Techniek, Technische Universiteit Eindhoven. 50