Masterthesis. Dwangbehandeling of verplichte zorg?

Transcriptie

1 Masterthesis Dwangbehandeling of verplichte zorg? Onderzoek naar de verbetering van de rechtspositie van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten in het kader van Wet Bopz en Wvggz Auteur : M.K.A. Mohammad ANR-nummer : Opleiding Accentprogramma : Rechtsgeleerdheid : Privaatrecht Afstudeerdatum : 2 augustus 2017 Examencommissie : prof. mr. P. Vlaardingerbroek mr. dr. V.M. Smits

2 Voorwoord Bijgaand treft u mijn masterthesis. Dit onderzoek heeft betrekking op de rechtspositie van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten inzake hun dwangbehandeling in het kader van de Wet Bopz. De Wet Bopz wekte mijn interesse tijdens het mastervak gezondheidsrecht. Het instellingsgebonden karakter van de wet, de mogelijkheid tot dwangbehandeling van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten en de ingrijpende dwangtoepassingen, zijn voor mij de beweegredenen geweest om mij verder te verdiepen in de rechtspositie van deze patiënten. Ik wil mijn scriptiebegeleider dhr. Vlaardingerbroek bedanken voor zijn feedback en adviezen. Verder ben ik mijn familie en vrienden dankbaar voor hun steun in deze zware, maar leerzame periode. Speciale dank gaat uit naar mijn moeder. Zij heeft mij sinds mijn jeugd gemotiveerd om leergierig te zijn en nooit op te geven. Mariyam Mohammad Tilburg, juli

3 Afkortingenlijst Aant. Aantekening AMvB Algemene Maatregel van Bestuur Art. Artikel Awb Algemene Wet Bestuursrecht Bkb Bopz Besluit Klachtenbehandeling Bopz c.q. casu quo e.v. en volgende EVRM Europees Verdrag voor de Rechten van de mens Ex. Op grond van GGZ Geestelijke Gezondheidszorg GW Grondwet HR Hoge Raad Jo. Juncto MvT Memorie van Toelichting NJ Nederlandse Jurisprudentie NvW Nota van wijziging Nr. Nummer OvJ Officier van justitie p. pagina r.o. rechtsoverweging Wet Bopz Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen Wfz Wet Forensische Zorg Wvggz Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg Wzd Wet Zorg en Dwang - 2 -

4 Inhoudsopgave Voorwoord 1 Afkortingenlijst 2 Inleiding 5 Aanleiding 5 Juridische kwestie 6 Onderzoeksvraag 6 Theoretisch kader 6 Onderzoeksdoel 7 Maatschappelijke & wetenschappelijke relevantie 7 Leeswijzer 7 1. Dwangbehandeling in de Wet Bopz Behandelplan Dwangbehandeling Schriftelijke beslissing Termijn en verlenging Rechtsbeschermingsmogelijkheden Interne klachtenprocedure Externe klachtenprocedure Schadevergoeding Deelconclusie Recht op vrijheid en veiligheid en het recht op onaantastbaarheid van het lichaam Artikel 5 EVRM Artikel 11 GW Deelconclusie Dwangbehandeling in de Wvggz Stepped care -benadering Multidisciplinair perspectief Wilsonbekwaamheid Wilsbekwaam verzet Plan van aanpak Verplichte zorg Vormen van verplichte zorg Multidisciplinaire richtlijn

5 3.7 Verhouding artikel 5 EVRM Medische verklaring Ernstig nadeel-criterium Periodieke beoordeling Verhouding artikel 11 GW Rechtsbeschermingsmogelijkheden Deelconclusie Conclusie en aanbevelingen Conclusie Aanbevelingen 32 Lijst met aangehaalde literatuur 35 Bijlagen

6 Inleiding Aanleiding De huidige Wet Bijzondere Opnemingen in Psychiatrische Ziekenhuizen (hierna: Wet Bopz) wordt vervangen door het wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg (hierna: Wvggz), Wet Zorg en Dwang (hierna: Wzd) en Wet Forensische Zorg (hierna: Wfz). De Wet Bopz biedt de wettelijke grondslag voor dwangopneming van verstandelijk gehandicapten, psychogeriatrische patiënten en psychiatrische patiënten. Door de evaluatieverplichting van de Wet Bopz moet de wet eens in de vijf jaar geëvalueerd worden. Uit de tweede wetsevaluatie in 2002 is gebleken dat de Wet Bopz niet voldoende is afgestemd op de zorg voor verstandelijk gehandicapten en psychogeriatrische patiënten. Als gevolg hiervan werd een aparte regeling voor de zorg van verstandelijke gehandicapten en psychogeriatrische patiënten ontworpen. 1 In 2007 werd de derde wetsevaluatie gepubliceerd, waarin de nadruk enkel werd gelegd op de psychiatrische sector. De evaluatiecommissie geeft aan dat de Wet Bopz als een opnamewet wordt beschouwd. Er zijn meer regels over de externe rechtspositie dan regels over de interne rechtspositie. De evaluatiecommissie concludeerde vervolgens het volgende over de Wet Bopz: ingewikkeld, vol belangentegenstellingen, onvoldoende werkbaar, ontoereikend en niet toekomstbestendig. Door de ontwikkelingen van de maatschappij zijn de opvattingen over zorg en behandeling in de geestelijke gezondheidszorg veranderd. 2 De evaluatiecommissie pleitte voor een nieuwe wet voor psychiatrische patiënten en schetste aan de hand van uitgangspunten de contouren van een nieuwe wettelijke regeling. Naar aanleiding van de contouren en aanbevelingen uit het derde evaluatiecommissie, werd het conceptwetsvoorstel Wvggz gepubliceerd in De eerste nota van wijziging werd vier jaar later ingediend. Naar aanleiding van de aanbevelingen uit de Thematische wetsevaluatie: Gedwongen zorg en het rapport van de onderzoekscommissie strafrechtelijke beslissingen openbaar ministerie naar aanleiding van de zaak Bart van U, is de Wvggz met de tweede nota van wijziging in 2016 aanzienlijk veranderd. In februari 2017 keurde de Tweede Kamer de Wvggz goed. Het doel van deze wet is het versterken van de rechtspositie van psychiatrische patiënten die tegen hun wil zorg krijgen, het voorkomen van dwang, het beperken van de duur van de behandeling, de integrale benadering van zorg op maat en het verhogen van de kwaliteit van verplichte zorg. 3 1 Kamerstukken II, 2002/2003, 25763, 3, p.7. 2 Evaluatiecommissie Wet Bopz, Deel 1: Evaluatierapport Wet Bopz: Voortschrijdende inzichten, Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 2007, p Kamerstukken II 2009/2010, , 3, p. 1 &

7 Juridische kwestie De kwestie die juridisch moet worden bezien, is hoe de materiële en formele rechtspositie van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten inzake dwangbehandeling in de Wet Bopz is geregeld. Tevens moet worden onderzocht of het nieuwe wetsvoorstel een verbetering zal brengen in de rechtspositie van deze psychiatrische patiënten. Onderzoeksvraag In hoeverre zal de Wvggz, wat betreft de dwangbehandeling van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten ex. art. 38c lid 1 Wet Bopz, leiden tot een verbetering van de rechtspositie van deze patiënten? De deelvragen die uit de onderzoeksvraag voortvloeien, luiden als volgt: 1. Hoe regelt de Wet Bopz de dwangbehandeling van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten? 2. Welke grondrechten van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt met dwangbehandeling zijn in het geding? 3. Wat verandert er door de Wvggz in mogelijkheden tot dwangbehandeling van de psychiatrische patiënt? Theoretisch kader In deze scriptie vormen de Wet Bopz en Wvggz het theoretisch kader. Aan de hand van de huidige wet- en regelgeving wordt nagegaan wat de formele en materiële rechtspositie is van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten waarbij een dwangbehandeling wordt toegepast. Voor de beantwoording van de hoofdvraag is het van belang dat de rechtspositie van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt met een dwangbehandeling wordt getoetst aan de bepalingen van de Wvggz. Het toetsingskader in dit onderzoek wordt gevormd door de Memorie van Toelichting (hierna: MvT), de Nota van wijzigingen (hierna: NvW) van de Wvggz en de derde wetsevaluatie van de Wet Bopz. Naast rechtstheoretisch onderzoek vindt ook interne rechtsvergelijking plaats. De Wet Bopz en de Wvggz worden namelijk met elkaar vergeleken. De bepalingen over dwangbehandeling voor gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten staan centraal. Om te kunnen bepalen of de rechtspositie van de psychiatrische patiënt met een dwangbehandeling wordt verbeterd, zal aan de grondrechten uit de Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en het Grondwet worden getoetst. Hierbij gaat het om de grondrechten die in geding komen bij een dwangbehandeling van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten. Deze grondrechten gelden tevens als het theoretisch kader

8 Onderzoeksdoel Met dit onderzoek wordt beoogd aan de hand van het rechtstheoretische en rechtsvergelijkende onderzoek een oordeel te kunnen vormen wat betreft de materiële en formele rechtspositie van de psychiatrische patiënten inzake dwangbehandeling. Hierbij is het van belang dat de juridische kwestie in kaart wordt gebracht en dat er getoetst wordt aan de in het geding zijnde grondrechten van de patiënten. Maatschappelijke & wetenschappelijke relevantie De vervanging van de Wet Bopz door de Wvggz is een belangrijke maatschappelijke verandering. De verschillen en overeenkomsten tussen beide wetten zijn van belang voor eenieder die betrokken is bij de psychiatrische patiënt, zoals de naasten, familie, de wettelijke vertegenwoordiger en verschillende personen die werkzaam zijn bij GGZ-instellingen en organisaties. Niet enkel de maatschappij, maar ook de wetenschap heeft baat bij dit onderzoek. Door de interne rechtsvergelijking en de toetsing aan de grondrechten van de twee wetten inzake de dwangbehandeling, komen de overeenkomsten en verschillen in de rechtspositie van de psychiatrische patiënten in beeld. Psychiatrische patiënten vormen immers een deel van onze bevolking dat moeilijk voor zichzelf kan opkomen en bescherming nodig heeft. Zij hebben recht op waterdichte wet -en regelgeving, waarbij hun rechtszekerheid gewaarborgd wordt. Leeswijzer In hoofdstuk 1 wordt beschreven hoe de Wet Bopz de dwangbehandeling van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten regelt. Hierbij komen de regels inzake de materiële en formele rechtspositie aan bod. In hoofdstuk 2 staan de grondrechten centraal die in het geding zijn bij de dwangbehandeling van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten. In hoofdstuk 3 zullen de veranderingen uit de Wvggz met betrekking tot dwangbehandeling toegelicht worden. Hier wordt ook aandacht besteed aan de materiële en formele rechtspositie. Aan de hand van de veranderingen zal de verhouding tussen de grondrechten en de wijzigingen uit de Wvggz uiteengezet worden. Tot slot zal in hoofdstuk 4 het onderzoeksvraag beantwoord worden door een uitgebreide conclusie en aan de hand daarvan zullen aanbevelingen gemaakt worden voor de regering ter verbetering van de rechtspositie van de psychiatrische patiënt

9 1. Dwangbehandeling in de Wet Bopz De Nederlandse wet- en regelgeving voor psychiatrische patiënten gaat terug tot 1884 toen de Wet tot regeling van het Staatstoezicht op krankzinnigen werd ingevoerd. Deze wet had tot doel de positie van krankzinnigen te verbeteren. Voor 1884 beschermden enkele wetsbepalingen de maatschappij tegen krankzinnigen. In 1971 verscheen het eerste ontwerp van de Wet Bopz. Lange tijd was dit onderhevig aan kritiek, adviezen, wijzigingen en evaluaties. In 1994 trad de Wet Bopz in werking. Het doel ervan was meer rechtsbescherming te verlenen aan de psychiatrische patiënt. De externe rechtspositie van de psychiatrische patiënt omvat voorschriften voor de dwangopneming en het verblijf in het ziekenhuis, de interne rechtspositie de rechten en plichten van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt Behandelplan De geneesheer-directeur van een ziekenhuis moet ervoor zorgen dat zo spoedig mogelijk na de opneming van de patiënt een behandelplan wordt opgesteld door de behandelaar. Dit bevat de voorgestelde behandeling met de therapeutische middelen om de geestesstoornis zo te verbeteren dat het gevaar op grond waarvan de patiënt in het psychiatrische ziekenhuis verblijft wordt weggenomen. Deze middelen moeten regelmatig getoetst kunnen worden aan de bereikte resultaten (art. 38a lid 1 Wet Bopz jo. art. 2 lid 1 en 2 Besluit rechtspositieregeling). De behandelaar overlegt met de huisarts van de patiënt en met de instelling of de psychiater die de patiënt tijdens de opneming behandelde. Vervolgens stelt de behandelaar, na overleg met de patiënt, het behandelplan op; daarin staan de doelen en de wijze waarop die bereikt worden (art. 38a lid 3 jo. lid 5 Wet Bopz). 5 Indien de patiënt niet in staat wordt geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen verklaart de behandelaar hem wilsonbekwaam. Opvallend is hoe gering de aandacht is voor wilsonbekwaamheid : dit begrip wordt alleen genoemd bij de regels voor het opstellen van het behandelplan. Ook de criteria op grond waarvan de patiënt wilsonbekwaam wordt verklaard evenals de wijze waarop dit gebeurt. Omdat de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt in een kwetsbare positie verkeert, dienen er extra waarborgen te zijn. Bij wilsonbekwaamheid stelt de behandelaar het behandelplan op in overleg met de wettelijke vertegenwoordigers van de patiënt of zijn schriftelijk gemachtigde. Indien dit onmogelijk is, mag het behandelplan worden opgesteld in overleg met iemand anders die in relatie staat met de patiënt (art. 38a lid 4 Wet Bopz). De patiënt of zijn vertegenwoordiger moet na overleg over de voorgestelde behandeling overeenstemming bereiken met de behandelaar. Als dit niet lukt, maakt de behandelaar hiervan 4 Dijkers & Widderhoven 2016, p Leenen e.a. 2014, p

10 een aantekening in het patiëntendossier. 6 Tevens is vereist dat de patiënt of zijn vertegenwoordiger zich niet tegen behandeling verzet (art. 38b sub b en c Wet Bopz). In de Wet Bopz wordt het onderscheid tussen wilsonbekwaam en wilsbekwaam verzet niet duidelijk. Bij wilsonbekwame patiënten is het denkbaar dat de wettelijke vertegenwoordiger zich, in het belang van de patiënt of om andere redenen, verzet tegen behandeling. De wettekst wekt echter de indruk dat ook de vertegenwoordiger van een wilsbekwame patiënt zich kan verzetten tegen behandeling. Tevens ontbreken bepalingen waaruit blijkt hoe een wilsbekwame patiënt zich kan verzetten tegen behandeling zoals beschreven in het behandelplan. 1.2 Dwangbehandeling Zonder overeenstemming over het behandelplan of bij verzet is behandeling van de psychiatrische patiënt niet geoorloofd. Door het uitblijven van de voorgestelde behandeling verblijft de patiënt onaanvaardbaar lang gedwongen in het psychiatrisch ziekenhuis. 7 Als uiterste redmiddel is het mogelijk om de patiënt onder dwang te behandelen. De rechtsgronden hiervoor zijn intern of extern gevaar. (art. 38c lid 1 Wet Bopz). Intern gevaar heeft betrekking op de volstrekte noodzakelijkheid om het gevaar dat de betrokkene door de geestesstoornis veroorzaakt, binnen de inrichting af te wenden. Er is sprake van extern gevaar als aannemelijk is dat zonder dwangbehandeling het gevaar dat de betrokkene door de geestesstoornis veroorzaakt, niet binnen een redelijke termijn weggenomen kan worden. De Wet Bopz geeft geen invulling aan het element van de redelijke termijn. Uit MvT van de wetswijziging inzake de verruiming van dwangbehandeling blijkt dat dit in beginsel een zaak is voor opgeleide deskundigen die ervaren zijn in het beoordelen van de geestesstoornis, de bijbehorende behandeling en de risico s als de psychiatrische patiënt niet behandeld wordt. 8 De invulling van het element van de redelijke termijn hangt nauw samen met de aard van de geestesstoornis van de patiënt, de mate waarin de patiënt of diens omgeving lijdt door de gevolgen van geestesstoornis, de door de behandeling te bereiken verbetering en de termijn waarbinnen die verbetering mogelijk is. 9 Voor dwangbehandeling is het vereist dat de behandelaar de voorgestelde behandeling uit het behandelplan toepast op de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt. Behandelingen buiten het behandelplan om mogen niet uitgevoerd worden. De behandelaar dient zowel bij het opstellen van het behandelplan als bij het toepassen van de dwangbehandeling de rechtsbeginselen van proportionaliteit, subsidiariteit en doelmatigheid in acht te nemen Volgens art. 56 lid 1 sub d Wet Bopz gaan de aantekeningen over de voorstellen voor de behandeling en de reden waarom geen overeenstemming bereikt kon worden. 7 Dijkers & Widdershoven 2016, p Kamerstukken II 2005/2006, 30492, 3, p Kamerstukken II 2005/2006, 30492, 3, p Kamerstukken II 2005/2006, 30492, 3, p

11 1.2.1 Schriftelijke beslissing De dwangbehandeling moet krachtens een schriftelijke beslissing van de behandelaar plaatsvinden (art. 38c lid 1 Wet Bopz). Uit de MvT blijkt dat dit bepaald is met het oog op zorgvuldigheid. Daarom zijn de zorgvuldigheidseisen van de Algemene Wet Bestuursrecht (hierna: Awb) van toepassing. 11 De schriftelijke beslissing wordt beschouwd als een beschikking en de behandelaar c.q. het psychiatrisch ziekenhuis worden in dit kader beschouwd als een bestuursorgaan. Op grond van de bestuursbevoegdheden is de behandelaar verplicht bij de beslissing tot dwangbehandeling de regels van de Awb, waaronder de algemene beginselen van behoorlijk bestuur, in acht te nemen. 12 De behandelaar moet vóór de toepassing van de dwangbehandeling een afschrift van de beslissing aan de geneesheer-directeur sturen. Deze heeft de verantwoordelijkheid om een kopie hiervan naar de inspecteur te sturen om hem te informeren over de dwangbehandeling en de beslissende behandelaar. De inspecteur verricht na beëindiging van elke behandeling onderzoek naar de zorgvuldigheid van de beslissing tot dwangbehandeling en de uitvoering daarvan (art. 38c lid 2 jo. lid 5 jo. lid 7 Wet Bopz) Termijn en verlenging De Wet Bopz bepaalt de voorschriften waaraan de schriftelijke beslissing van de dwangbehandeling inzake extern gevaar moet voldoen (art. 38c lid 2 Wet Bopz). Vermeld wordt voor welke termijn de dwangbehandeling geldt. Deze moet zo kort mogelijk zijn en mag niet langer dan drie maanden duren vanaf de dag waarop de beslissing tot stand komt. Door het vereiste van de schriftelijke beslissing waarin de termijn dient te worden vermeld moet de beslissing over het toepassen van dwangbehandeling gedurende een bepaalde periode zorgvuldig worden genomen en door de behandelaar worden gemotiveerd. Om de patiënt tegen ongerechtvaardigde inbreuk op de lichamelijke integriteit te beschermen moeten de daartoe bestemde vormvoorschriften in acht genomen worden. 13 De patiënt mag niet in onzekerheid verkeren over de dwangbehandeling en de beoogde duur daarvan. 14 Verlenging van de termijn is mogelijk als binnen zes maanden na afloop van de termijn van bovengenoemde dwangbehandeling blijkt dat het nodig is om de behandeling van de patiënt voort te zetten of hem opnieuw een dwangbehandeling te geven (art. 38c lid 3 Wet Bopz). De geneesheer-directeur is bevoegd om te beslissen over termijnverlenging. Hierbij geldt dat het behandelplan aangepast moet worden en aan de beginselen van proportionaliteit, subsidiariteit en doelmatigheid wordt voldaan. In de schriftelijke beslissing dient de geneesheer-directeur een sterke en specifieke motivering te geven voor de keuze voor termijnverlenging alsmede een 11 Kamerstukken II 2005/2006, 30492, 3, p Dijkers & Widdershoven 2016, p HR 10 juli 2009, NJ 2010/1, r.o HR 14 oktober 2016, zaak nr.16/01565, ECLI: NL: HR:2016:2370, r.o

12 toelichting op de bereikte resultaten uit de voorgaande dwangbehandeling en de reden waarom de behandelaar het beoogde effect van de behandeling verwacht. 15 Voor de rechtspositie van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten is het van belang dat alle regels inzake dwangbehandeling in de wet zijn vastgelegd. De regels over de duur van dwangbehandeling inzake intern gevaar ontbreken in de Wet Bopz. Het is niet duidelijk of de dwangbehandeling verlengd mag worden en wie de verantwoordelijkheid daarvoor heeft. Er is geen specifieke bepaling over de periodieke evaluatie van de dwangbehandeling. Het besluit inzake dwangbehandeling wordt niet regelmatig getoetst Rechtsbeschermingsmogelijkheden De geneesheer-directeur is verantwoordelijk voor de informatieverstrekking aan de patiënt na de beslissing tot dwangbehandeling. Deze informatie is schriftelijk en betreft de gronden van de beslissing van de behandelaar, de mogelijkheid om een patiëntenvertrouwenspersoon in te schakelen en om gebruik te maken van de klachtenregeling (art. 40a Wet Bopz). De Wet Bopz heeft een aparte klachtenregeling om de rechtspositie van de patiënt te versterken in situaties waarin de behandelaar een beslissing neemt die betrekking heeft op de grondrechten van de patiënt. 17 Hoewel een beslissing tot dwangbehandeling als een beschikking geldt, zijn de regels omtrent bezwaar en beroep uit de Awb niet van toepassing Interne klachtenprocedure De klachtenregeling is niet beperkt tot de psychiatrische patiënt. Zowel medepatiënten als de naasten van de patiënten zijn hiertoe bevoegd (art. 41 lid 1 Wet Bopz). 18 De persoon die de klacht indient (hierna: klager) over de beslissing tot dwangbehandeling en/of de beslissing tot verlenging van de dwangbehandeling inzake extern gevaar doet dit schriftelijk bij het bestuur van het ziekenhuis dat vervolgens de klachtencommissie belast. In het uitvoeringsbesluit Bkb Bopz staan de regels voor de samenstelling van de klachtencommissie en de wijze waarop de klachtenbehandeling moet geschieden (art. 41 lid 2 Wet Bopz). De klachtencommissie moet het volgende waarborgen: een deskundige en zorgvuldige beslissing op de klacht, geen deelname aan de klachtenbehandeling door de persoon tegens wie de klacht is gericht (hierna: aangeklaagde), de mogelijkheid voor de betrokkenen om gehoord te worden en zich te laten bijstaan en de bescherming van hun persoonlijke levenssfeer (art. 2 jo. art. 3 Bkb Bopz). De klacht wordt behandeld door minstens drie leden van de klachtencommissie waaronder de voorzitter. De klachtencommissie functioneert onafhankelijk. 19 Vereist is dat de voorzitter van de klachtencommissie niet werkzaam is bij het ziekenhuis. Daarnaast moeten een jurist en een 15 Kamerstukken II 2005/2006, 30492, 3, p Legemaate e.a. 2007, p Keurentjes 2016, p Keurentjes 2016, p Keurentjes 2016, p

13 psychiater betrokken zijn bij de behandeling van een klacht over dwangbehandeling van een psychiatrisch patiënt (art. 4 Bkb Bopz). Het is onduidelijk hoe de psychiatrische patiënt een klacht kan indienen tegen een beslissing inzake dwangbehandeling. De rol van de vertegenwoordiger of van de raadsman wordt nergens vermeld. De taken van de patiëntenvertrouwenspersoon staan evenmin in deze interne klachtenprocedure beschreven. Als de wet een rechtsmiddel biedt, dan moet dit hanteerbaar en realiseerbaar zijn voor de patiënt. Het is van belang dat de drempel om een rechtsmiddel te gebruiken voor de patiënt zo laag mogelijk is. Daarnaast moeten er voldoende middelen zijn om zijn rechten te beschermen. De beslissing van de klachtencommissie moet met voldoende redenen omkleed zijn. Hieruit kan blijken dat de klacht niet-ontvankelijk is of ongegrond. Bij gegrondverklaring van de klacht (art. 41 lid 6 jo. lid 7 Wet Bopz) wordt de bestreden beslissing van de behandelaar met de bijbehorende rechtsgevolgen geheel of gedeeltelijk vernietigd. De behandelaar kan de opdracht krijgen om een nieuwe beslissing te nemen of bij de naleving van de beslissing inzake dwangbehandeling andere handelingen te verrichten (art. 41 lid 8 jo. lid 9 Wet Bopz) Externe klachtenprocedure Bij een niet-tijdige beslissing van de klachtencommissie of bij ongegrondverklaring van de klacht, heeft de klager de mogelijkheid om de klacht via een externe klachtenprocedure in te dienen. Anders dan de psychiatrische patiënt kan de klager de inspecteur vragen om een rechterlijke uitspraak (art. 41a lid 1 Wet Bopz). De inspecteur hoort de psychiatrische patiënt om te kunnen vaststellen of hij bezwaar heeft tegen zo n verzoek. De inspecteur kan bij bezwaar van de patiënt enkel gevolg geven aan het verzoek van de klager als er gewichtige redenen zijn (art. 41a lid 3 Wet Bopz). Als de psychiatrische patiënt in de interne klachtenprocedure heeft geklaagd, kan hij zelf een verzoekschrift indienen bij de rechter. (art. 41a lid 5 Wet Bopz). Voor de behandeling van het verzoekschrift geldt dat de rechter de klager, de patiënt en de behandelaar moet horen. Hij beoordeelt de omstandigheden die tijdens de beslissing van de behandelaar een rol speelden en de volstrekte noodzakelijkheid van de dwangbehandeling. 20 De rechter wijst daarnaast een raadsman toe aan de klager als die (nog) geen raadsman heeft (art. 41a lid 6 Wet Bopz). De rechter kan een dwangsom vaststellen voor de rechtspersoon van het ziekenhuis wanneer de behandelaar niet voldoet en er is geen mogelijkheid tot hoger beroep (art 41a lid 9 jo. lid 14 Wet Bopz). De klager kan in cassatie gaan Keurentjes 2016, p Keurentjes 2016, p

14 1.3.3 Schadevergoeding Als de klager de beslissing tot dwangbehandeling onrechtmatig acht, kan hij de rechter verzoeken tot het toekennen van schadevergoeding. De klager (anders dan de psychiatrische patiënt) en de inspecteur kunnen een verzoekschrift via de externe klachtenprocedure of afzonderlijk indienen. Aannemelijk moet zijn dat sprake is van causaal verband tussen de schade en dwangbehandeling. Het betreft schade die in geld waardeerbaar is (art. 41b lid 1 Wet Bopz) Deelconclusie De Wet Bopz biedt een wettelijke grondslag voor dwangopneming van psychiatrische patiënten in een psychiatrisch ziekenhuis. De dwangopneming geldt niet alleen ter bescherming van de maatschappij, maar ook voor de behandeling van de patiënt. Zonder een behandelplan van de behandelaar, zonder overeenstemming over het behandelplan of bij verzet gaat de voorgestelde behandeling van de patiënt niet door. Dwangbehandeling is aanvaardbaar als sprake is van intern en extern gevaar en als het een uiterst redmiddel is. Voor de toepassing van dwangbehandeling moet de behandelaar een schriftelijke beslissing geven. Regels over termijn en verlenging gelden voor dwangbehandeling met extern gevaar. Voor de rechtsbescherming van psychiatrische patiënten heeft de Wet Bopz een klachtenregeling. Ook andere personen mogen gebruik maken van deze mogelijkheid. Via de interne klachtenprocedure dient de klager een klacht in bij het bestuur van het ziekenhuis. Een onafhankelijke klachtencommissie behandelt de klacht. De klager kan in beroep gaan met een externe klachtenprocedure. De klager of de inspecteur dient een verzoekschrift in bij de rechter om een beslissing te krijgen over de klacht. Tegen de beslissing van de rechter staat geen hoger beroep open. Tot slot heeft de klager de mogelijkheid om schadevergoeding te verzoeken aan de rechtbank. 22 Keurentjes 2016, p

15 2. Recht op vrijheid en veiligheid en het recht op onaantastbaarheid van het lichaam Voor de rechtsbescherming van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten zijn de mensen- en grondrechten van belang. Deze patiënten zijn immers een kwetsbare groep in onze samenleving. De mensen- en grondrechten die in het geding zijn bij dwangbehandeling betreffen het recht op vrijheid en veiligheid uit het Europees Verdrag voor de Rechten van de mens (hierna: EVRM) en het recht op onaantastbaarheid van het lichaam uit de Grondwet (hierna: GW). 2.1 Artikel 5 EVRM Dwangbehandeling gaat gepaard met dwangopneming, waarbij de psychiatrische patiënt fysiek van zijn vrijheid wordt ontnomen. Art. 5 EVRM bepaalt in beginsel dat vrijheidsontneming niet is toegestaan en beoogt het recht op vrijheid en veiligheid te beschermen. Er wordt slechts een limitatieve opsomming gegeven van de uitzonderingsgevallen die een inbreuk op het verbod van vrijheidsontneming rechtvaardigen. Voor de toepassing van deze uitzonderingsgevallen is de naleving van de fundamentele waarden vereist. De gronden voor uitzondering mogen niet leiden tot een mogelijkheid tot misbruik voor de verdragsstaten. Het is van belang dat de vrijheidsontneming berust op het legaliteitsbeginsel en dat deze overeenkomstig de wettelijk voorgeschreven procedure plaatsvindt. Voorts moeten de (procedurele) rechten van de betrokkene tijdens de vrijheidsontneming worden gewaarborgd. 23 De vrijheidsontneming dient bovendien onwillekeurig en rechtmatig te zijn. Er is sprake van rechtmatigheid als de vrijheidsontneming wettig, doelmatig en noodzakelijk is. 24 In het kader van dwangopneming is het uitzonderingsgeval uit art. 5 lid 1 sub e EVRM van toepassing. Deze uitzondering luidt als volgt: De vrijheidsontneming van personen is toegestaan ter voorkoming van verspreiding van besmettelijke ziekten, van geesteszieken, van verslaafden aan alcohol of verdovende middelen of van landlopers. Voor het bepalen van de rechtmatigheid van de vrijheidsontneming, in de zin van dwangopneming en de inbreuk op het verbod van vrijheidsontneming, heeft de EHRM in het Winterwerp-arrest een aantal voorwaarden gesteld. Het Hof noemt als eerste voorwaarde: In the Court's opinion, except in emergency cases, the individual concerned should not be deprived of his liberty unless he has been reliably shown to be of unsound mind. The very nature of what has to be established before the competent national authority that is, a true mental disorder calls for objective medical expertise. 25 Voor de dwangopneming is een rechterlijke machtiging vereist. Tevens kan de officier van justitie (hierna: OvJ) hiertoe een verzoekschrift indienen. Het verzoekschrift moet voorzien zijn van een recente geneeskundige verklaring. Deze wordt opgesteld door de psychiater die de betrokkene kort van tevoren heeft onderzocht, maar tegelijkertijd niet betrokken is bij de behandeling. Uit de 23 Smis e.a. 2011, p Van Hellemondt, in: T&C Gezondheidsrecht 2015, art. 5 EVRM, aant. 2 (online, bijgewerkt 19 april 2017). 25 EHRM, 24 oktober 1979, NJ 1980/114,

16 geneeskundige verklaring moet blijken dat de betrokkene een geestesstoornis heeft. De psychiater dient ook inzicht te verschaffen in de actuele situatie van de betrokkene, zodat de rechter een beslissing kan nemen (art. 5 lid 1 jo. art. 6 lid 11 Wet Bopz). De OvJ of rechter zijn gelet op de uitspraak van het EHRM - de competent national authority. Daarnaast heeft de objective medical expertise betrekking op de geneeskundige verklaring van de psychiater. De onafhankelijke rol van de psychiater hangt nauw samen met het vereiste dat de geestesstoornis op een betrouwbare wijze moet zijn vastgesteld. 26 Dit mag enkel op basis van een medische opvatting. Het is niet toegestaan om een geestesstoornis vast te stellen op basis van morele, sociale of politieke opvattingen van de maatschappij. 27 Een mental disorder wordt in de wet omschreven als een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis van de geestvermogens (art. 1 lid 1 sub d en e Wet Bopz). Onder het centrale begrip geestvermogens vallen de vermogens om zelf te denken, wensen, oordelen, willen, voelen en doelgericht te werk gaan. 28 Indien deze vermogens gebrekkig ontwikkeld zijn vanwege de beïnvloeding van sociale, biologische en psychologische elementen, dan heeft de betrokkene in het kader van de Wet Bopz een geestesstoornis. 29 In het Winterwerp-arrest noemt het Hof als tweede voorwaarde dat: the mental disorder must be of a kind or degree warranting compulsory confinement. 30 Dit houdt in dat dwangopneming noodzakelijk wordt geacht indien de mate en aard van de geestesstoornis ernstig is. 31 Voor de opneming in een psychiatrisch ziekenhuis geldt echter als vereiste dat er sprake moet is van een causaal verband tussen de geestesstoornis en het gevaar. Volgens art. 1 lid 1 sub f Wet Bopz is er sprake van een gevaar als de kans bestaat dat de betrokkene: - zichzelf of een ander persoon van het leven zal beroven of zichzelf een ernstig lichamelijk letsel zal toebrengen; - zichzelf of een ander, die aan zijn zorg is toevertrouwd, in ernstige mate zal verwaarlozen; - maatschappelijk te gronde gaat en met hinderlijk gedrag agressie van anderen zal oproepen. - gevaar veroorzaakt voor de psychische gezondheid van een ander en voor de algemene veiligheid van personen of goederen. Gelet op de vereisten die de Wet Bopz stelt voor dwangopneming, zijn deze vereisten strenger dan de voorwaarden die voortvloeien uit het Winterwerp-arrest van het EHRM voor een rechtmatige vrijheidsontneming Evaluatiecommissie Wet Bopz, Deel 1: Evaluatierapport Wet Bopz: Voortschrijdende inzichten, Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 2007, p Leenen e.a. 2014, p Vlaardingerbroek, in T&C Gezondheidsrecht 2011, art. 1 Wet Bopz, aant Keurentjes 2016, p EHRM, 24 oktober 1979, NJ 1980/114, Van Hellemondt, in: T&C Gezondheidsrecht 2015, art. 5 EVRM, aant. 2 (online, bijgewerkt 19 april 2017). 32 Evaluatiecommissie Wet Bopz, Deel 1: Evaluatierapport Wet Bopz: Voortschrijdende inzichten, Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 2007, p

17 De derde voorwaarde die door het Hof is genoemd, heeft betrekking op: the validity of continued confinement depends upon the persistence of such a disorder. 33 De voortzetting van dwangopneming moet overeenstemmen met de duur van het bestaan van de geestesstoornis. Om die reden is het van belang dat een periodieke beoordeling plaatsvindt om vast te kunnen stellen of de geestesstoornis nog aanwezig is. 34 De Wet Bopz bepaalt dat de psychiatrische patiënten ontslagen kunnen worden uit het psychiatrisch ziekenhuis als de geldigheidsduur van de dwangopneming is verstreken, als de patiënt niet langer psychisch gestoord is of als het gevaar buiten het psychiatrisch ziekenhuis afgewend kan worden (art. 60 Wet Bopz). Het is echter niet duidelijk of de dwangopneming periodiek beoordeeld wordt. Hierover is geen specifieke bepaling opgenomen in de wet. 2.2 Artikel 11 GW In het gezondheidsrecht en de gezondheidszorg wordt de nadruk gelegd op het zelfbeschikkingsrecht. Door het systeem van de gezondheidszorg, het vergaande karakter van een geneeskundige behandeling en de afhankelijke positie van een patiënt ten opzichte van een hulpverlener, kan een patiënt immers niet altijd naar eigen inzicht handelen. 35 Hulpverleners kunnen met hun bemoeizorg op ongevraagde wijze inbreuk maken op het recht op onaantastbaarheid van het menselijk lichaam. Het zelfbeschikkingsrecht geldt daarom als waarborg tegen deze bemoeienis over het leven en de gezondheid van de patiënt. 36 De gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt die tegen zijn wil wordt behandeld, kan niet meer zelf over zijn lichaam beschikken. In beginsel is dit een schending van het recht op onaantastbaarheid van het lichaam uit art. 11 GW. Dit is een afweerrecht tegen invloeden van buitenaf op het lichaam van de persoon. De betekenis van de onaantastbaarheid richt zich tevens op de bescherming van de lichamelijke integriteit. Daarnaast kent het recht twee aspecten: het recht op vrijwaring van schendingen en inbreuk op het lichaam van een persoon door anderen; 2. het recht om zelf over het eigen lichaam te beschikken. Het recht op onaantastbaarheid behelst ook het recht op de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer uit art. 10 GW, waarin de bescherming van de geestelijke integriteit centraal staat. Bovendien beschermt het recht op de eerbiediging van het privé-, familie- en gezinsleven uit art. 8 EVRM de lichamelijke integriteit van de betrokkene. Uit de jurisprudentie van het EHRM blijkt dat het privéleven in het kader van artikel art. 8 EVRM zowel betrekking heeft op de lichamelijke als geestelijke integriteit van een persoon EHRM, 24 oktober 1979, NJ 1980/114, Evaluatiecommissie Wet Bopz, Deel 1: Evaluatierapport Wet Bopz: Voortschrijdende inzichten, Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport 2007, p Leenen e.a. 2014, p Hendriks e.a. 2013, p Hofman, in Lexplicatie Grondwet 1983, art. 11 GW, p.2 (online, bijgewerkt 1 maart 2008). 38 EHRM 26 maart 1985, NJ 1985/525, r.o

18 Art. 11 GW heeft echter geen absoluut karakter. Dit heeft tot gevolg dat de mogelijkheid bestaat om dit recht en de bijbehorende waarborgen te beperken. Voor een zodanige inbreuk is een formele wettelijke basis vereist conform het legaliteitsbeginsel. 39 Voor de rechtvaardiging van deze inbreuk is het van belang dat de gronden van de beperking voldoende verkend en gemotiveerd worden. 40 In de Wet Bopz ontbreken de regels over de wijze waarop de behandelaar zijn beslissing verkend of motiveert. De indirecte verwijzing naar de regels van de Awb is mijns inziens onduidelijk. Dwangbehandeling van gedwongen opgenomen psychiatrische patiënten heeft zowel invloed op de lichamelijke als geestelijke integriteit. Daarnaast brengt het veel verandering teweeg in het leven van de patiënt. Naar mijn mening is het van belang dat de regels over de beslissing inzake dwangbehandeling met meer waarborgen worden omkleed. Tevens is het van belang dat een inbreuk op het recht op onaantastbaarheid verenigbaar is met de overige grondrechten. De patiënt mag niet onderworpen worden aan onmenselijke behandelingen of foltering ex. art. 3 EVRM. Art. 1 van het Verdrag tegen foltering en andere wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffingen definieert het begrip foltering als volgt: iedere handeling waardoor opzettelijk hevige pijn of hevig leed, lichamelijk dan wel geestelijk, wordt toegebracht aan een persoon met het oogmerk om hem ergens toe te dwingen en zulke pijn of zulk leed wordt toegebracht met de instemming van de overheid. 41 Bij een schending van het folterverbod is sprake van een aantasting van de lichamelijke integriteit, waardoor de menselijke waardigheid geschaad wordt. 42 Uit de EHRM-uitspraak blijkt echter dat dwangbehandeling niet onmenselijk of vernederend wordt geacht, wanneer deze voldoet aan de criteria van therapeutic necessity from the point of view of esstablished principles of medicine. 43 Dit heeft betrekking op de positieve beschermingsplicht van de overheid. Op het moment dat het recht op zorg van de betrokkene wordt ontzegd, is er sprake van een schending van art. 3 EVRM. Als de betrokkene hierdoor komt te overlijden, leidt dit tot een schending van het recht op leven ex. art. 2 EVRM. 44 De overheid dient op grond van de uit artikelen 2 en 3 EVRM voortvloeiende positieve beschermingsplichten de leven van burgers te waarborgen. Voor psychiatrische patiënten mag de overheid tevens geen onderscheid maken tussen het vrijwillige en onvrijwillige karakter van de opneming of behandeling Hendriks e.a. 2013, p Beers 2009, p De definiëring van het begrip is kort verwoord in het kader van de inhoud van dit onderzoek. 42 Beers 2009, p EHRM 24 september 1992, NJ 1993/524, 82. (Herczegfalvy tegen Oostenrijk) 44 Van Hellemondt, in: T&C Gezondheidsrecht 2015, art. 2 EVRM, aant. 3 (online, bijgewerkt: 19 april 2017). 45 EHRM 28 maart 2017, Appl. Nr 78103/14, ECLI: CE: ECHR: 2017:0328, r.o

19 2.3 Deelconclusie De Wet Bopz kent vergaande rechten door dwangopneming en dwangbehandeling. Hierdoor zijn art. 11 GW en art. 5 EVRM in het geding. Een inbreuk op deze grondrechten is echter toegestaan, mits voldaan wordt aan de vereisten. De wettelijke regeling inzake dwangopneming en dwangbehandeling voldoet aan deze vereisten. Echter, er is alleen onduidelijkheid over de regels voor de periodieke beoordeling. In beginsel wordt een inbreuk op art. 11 GW gerechtvaardigd. Verder geeft de behandelaar een schriftelijke beslissing inzake dwangbehandeling op grond van de regels van de Awb. Specifieke regels over het verkennen en motiveren van de beslissing ontbreken echter in de Wet Bopz. Tot slot voldoet dwangbehandeling van de gedwongen opgenomen psychiatrische patiënt aan de vereisten, zoals vastgesteld in de jurisprudentie van het EHRM en aan de beschermingsplicht uit art. 2 en 3 EVRM

20 3. Dwangbehandeling in de Wvggz In de Wvvgz wordt de term dwangbehandeling niet meer gebruikt. De verplichte zorg vormt de kern van deze wet en wordt omschreven als zorg die ondanks verzet wordt verleend (art. 3:1 lid 1 Wvggz). De Wvggz is in feite een behandelwet waarin persoonsgebonden zorg centraal staat. Met het oog op de zorgbehoefte en het recht op passende zorg, wordt verplichte zorg verleend in ambulante omstandigheden. 46 Het doel van passende zorg is gericht op het herstellen van de gezondheid en de mogelijkheden tot participatie in de maatschappij Stepped care -benadering Wat betreft de structuur en indeling van de Wvggz vormt de stepped care -benadering de rode draad. Op grond van deze benadering moeten de zorgaanbieder 48 en de geneesheer-directeur voldoende mogelijkheden voor een tijdige en kwaliteitsgerichte zorg op basis van vrijwilligheid aanbieden, zodat de verplichte zorg zoveel mogelijk voorkomen kan worden. 49 Indien dit niet mogelijk is, mag verplichte zorg als uiterste middel worden overwogen. Dit is wettelijk verankerd in de algemene uitgangspunten van de Wvggz. De beginselen van proportionaliteit, subsidiariteit, doelmatigheid en veiligheid zijn ook wettelijk vastgelegd. Bij de voorbereiding, afgifte uitvoering, wijziging en beëindiging van de procedure voor verplichte zorg, moet aan deze beginselen getoetst worden (art. 2:1 lid 1 jo. lid 2 jo. lid 3 Wvggz). Op basis van de stepped care -benadering en de algemene uitgangspunten stelt de zorgaanbieder een beleidsplan vast (art. 2:2 lid 1 Wvggz). Dit beleidsplan gaat over de toepassing van de verplichte zorg en is gericht op het terugdringen en voorkomen hiervan. Tevens moet in het beleidsplan van de ggz-instelling vastliggen dat gezocht wordt naar een zo spoedig mogelijke beëindiging van de gedwongen opname en de eventuele dwangbehandeling door na te gaan of hulp langs vrijwillige weg kan worden geboden. In het beleidsplan moet de zorgaanbieder ook aangeven op welke wijze hij zorg draagt voor continuïteit van de zorgverlening indien vrijwillige zorg moet overgaan in verplichte zorg of vice versa. 50 De zorgaanbieder moet bovendien het beleidsplan toepassen bij de voorbereiding, uitvoering, evaluatie, wijziging en beëindiging van verplichte zorg (art. 2:2 lid 2 jo. lid 4 Wvggz). 46 Kamerstukken II 2015/2016, , 3, p Kamerstukken II 2015/2016, , 25, p Artikel 1:1 lid 1 sub w WVGGZ: een rechtspersoon of een natuurlijke persoon die bedrijfsmatig of beroepsmatig verplichte zorg verleent of een organisatorisch verband van rechtspersonen of natuurlijke personen die bedrijfsmatig of beroepsmatig verplichte zorg verlenen of doen verlenen. (Een zorgaanbieder is vergelijkbaar met de psychiatrische ziekenhuis in het kader van Wet Bopz). 49 Kamerstukken II 2009/2010, , 3, p Lid 2 van artikel 2:2 is toegevoegd in de vierde nota van wijziging van de Wvggz

21 3.2 Multidisciplinair perspectief Een vernieuwing in de Wvggz is dat het multidisciplinaire perspectief in acht wordt genomen. Het gaat om de perspectieven van de betrokkene, de behandelaar, de familie van de betrokkene en de maatschappij. Op verschillende momenten in de procedure van verplichte zorg worden deze perspectieven gewaarborgd. 51 In de Wvggz speelt met name het familielid of de naaste die verantwoordelijk is voor de continuïteit van de zorg van de betrokkene, een belangrijke rol. De zorgverantwoordelijke 52 moet het familielid of de naaste zoveel mogelijk betrekken in de gehele verplichte zorgprocedure. De reden hiervoor is dat - in het algemeen - personen met een psychische stoornis aan wie tegen hun wil zorg wordt verleend, meer moeite hebben om hun wil kenbaar te maken. Het familieperspectief dient derhalve zoveel mogelijk te worden gewaarborgd (art. 2:1 lid 7 Wvggz) Wilsonbekwaamheid In het kader van het wilsonbekwaamheidsoordeel is er het een en ander veranderd. In de Wvggz geldt als uitgangspunt dat de patiënt in beginsel wilsbekwaam is. In juridische zin houdt wilsbekwaamheid in dat de betrokkene het geestelijk vermogen heeft om, met betrekking tot de specifieke afwegingen over de zorg, te komen tot een redelijke waardering van zijn belangen. Hierbij gaat het om het oordeels- en besluitvormingsvermogen van de betrokkene. 54 De zorgverantwoordelijke heeft de taak op zich om vast te stellen of de betrokkene in staat is tot een redelijke waardering van zijn belangen met betrekking tot de zorg of tot het uitoefenen van zijn rechten en plichten uit de Wvggz (art. 1:5 lid 1 Wvggz). 55 Tevens moet degene die de verantwoordelijkheid draagt voor de zorg hierbij zorgvuldig te werk gaan en mag hij of zij niet te snel conclusies trekken bij het vaststellen van de wilsonbekwaamheid. Hierbij is het van belang dat de betrokkene op alle mogelijke wijze geholpen wordt om zelf een eigen beslissing te kunnen nemen. De wilsonbekwaamheid is immers afhankelijk van zijn tijds- en situatiegebonden karakter. 56 De zorgverantwoordelijke dient vervolgens - na overleg met de vertegenwoordiger - schriftelijk vast te leggen dat de betrokkene niet in staat kan worden geacht tot een redelijke waardering van zijn belangen. Dit geldt als een beslissing en de zorgverantwoordelijke moet de geneesheerdirecteur hiervan op de hoogte te stellen en het bespreken met de vertegenwoordiger (art. 1:5 lid 1 jo. lid 2 Wvggz). De betrokkenheid van de vertegenwoordiger en het wilsonbekwaamheidsoordeel is mijns inziens een waarborg voor de rechtspositie van een wilsonbekwame patiënt. 51 Kamerstukken II 2013/2014, , 10, p Gelijk aan de behandelaar in de Wet Bopz. 53 Kamerstukken II 2013/2014, , 10, p Kamerstukken II 2009/2010, , 3, p Zorgverantwoordelijke is degene die een geregistreerd beroep uitoefent als bedoeld in artikel 3 van de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg en die behoort tot een bij regeling van Onze Minister aangewezen categorie van deskundigen, verantwoordelijk voor de zorg(artikel 1:1 sub z. punt aa). 56 Kamerstukken II 2013/2014, , 10, p

22 3.4 Wilsbekwaam verzet Voorts geldt als uitgangspunt in de Wvggz dat de wensen en voorkeuren van de betrokkene ten aanzien van de verplichte zorg moeten worden gehonoreerd. Een uitzondering hierop is van toepassing in geval van wilsonbekwaamheid van de betrokkene. Dit houdt in dat wilsbekwame patiënten zich kunnen verzetten tegen verplichte zorg. Dit is een positieve verandering voor de wilsbekwame patiënten ten aanzien van de regels over wilsbekwaam verzet in de Wet Bopz. Wilsbekwaam verzet wordt echter niet gehonoreerd als acuut levensgevaar voor de betrokkene dreigt of als er een aanzienlijk risico voor een ander bestaat op levensgevaar, ernstig lichamelijk letsel, ernstige psychische, materiële, immateriële of financiële schade, ernstige verwaarlozing of maatschappelijke teloorgang, of om ernstig in zijn ontwikkeling te worden geschaad, dan wel wanneer de algemene veiligheid van personen of goederen in gevaar is (art. 2:1 lid 6 Wvggz). 3.5 Plan van aanpak De betrokkene of diens vertegenwoordiger krijgt de mogelijkheid om schriftelijk aan te geven of de betrokkene een plan van aanpak wil opstellen (art. 5:5 lid 1 Wvggz). Hierbij wordt gebruik gemaakt van een zogenoemde eigen kracht-conferentie. Diverse partijen zoals de hulpverleners, buren, familieleden en andere betrokkenen doen mee aan deze conferentie. Aan de hand van de betrokkenheid van de familie en naasten, proberen zij samen te komen tot een oplossing voor de betrokkene. 57 Met de hulp van de eigen omgeving en het eigen netwerk probeert de betrokkene de regie over zijn eigen leven te krijgen op basis van vrijwillige zorg. De betrokkene kan alle vormen van zorg en de essentiële voorwaarden voor het deelnemen in de maatschappij opnemen in het eigen plan van aanpak. De mogelijkheid tot verplichte zorg moet hierbij zoveel mogelijk voorkomen worden. 58 De geneesheer-directeur kan vervolgens een afwijzend besluit nemen of besluiten om de voorbereiding van het verzoekschrift voor de zorgmachtiging te schorsen (art. 5:5 lid 2 Wvvgz). 3.6 Verplichte zorg Verplichte zorg kan alleen worden verleend op grond van een zorgmachtiging van de rechter (art. 3:1 lid 1 Wvggz). Voor de zorgmachtiging is in beginsel vereist dat aan de criteria en het doel voor verplichte zorg is voldaan (art. 6:4 lid 1 jo. art. 3:3 Wvggz): 59 - er moet sprake zijn van een bepaald gedrag van een persoon als gevolg van zijn psychische stoornis, wat leidt tot ernstig nadeel; - er bestaat geen mogelijkheid voor vrijwillige zorg, waardoor verplichte zorg als uiterste middel wordt verleend; - er bestaan geen minder bezwarende alternatieven voor de betrokkene met het beoogde effect (subsidiariteitsbeginsel); 57 Kamerstukken II 2013/2014, , 10, p Kamerstukken II 2013/2014, , 10, p De rechter verleent geen zorgmachtiging als het doel van verplichte zorg gericht is op het stabiliseren of herstellen van de fysieke gezondheid van betrokkene in geval diens gedrag als gevolg van zijn psychische stoornis leidt tot ernstig nadeel

23 - er moet sprake zijn van evenredigheid tussen het verlenen van de verplichte zorg en het beoogde doel van de verplichte zorg (proportionaliteitsbeginsel); - er moet redelijkerwijze de verwachting bestaan dat het verlenen van verplichte zorg effectief zal zijn (effectiviteitsbeginsel). De eerdergenoemde uitgangspunten en de stepped care -benadering komen hierin terug. De verplichte zorg mag worden verleend voor de volgende doelen: het afwenden van het ernstige nadeel, het stabiliseren van de geestelijke gezondheid van betrokkene, het herstellen van de geestelijke gezondheid van betrokkene, zodat hij zijn autonomie zoveel mogelijk kan herwinnen, of het stabiliseren of herstellen van de fysieke gezondheid van betrokkene in geval diens gedrag als gevolg van zijn psychische stoornis leidt tot ernstig nadeel (art. 3:3 jo. art. 3:4 Wvggz) Vormen van verplichte zorg De psychiatrische patiënt komt bij de toepassing van verplichte zorg in aanmerking voor verschillende vormen van zorg. Deze zijn limitatief opgesomd in art. 3:2 lid 2 Wvggz: - het toedienen van medicatie, vocht en voeding, het verrichten van medische controle of andere medische handelingen en therapeutische maatregelen; 60 - beperken van de bewegingsvrijheid, insluiten en toezicht houden op de betrokkene; - onderzoek aan kleding of lichaam; - onderzoek van de woon- of verblijfsruimte op gedragsbeïnvloedende middelen en gevaarlijke voorwerpen; - controleren op de aanwezigheid van gedragsbeïnvloedende middelen; - beperken van het recht op het ontvangen van bezoek; - beperken van het recht op de vrijheid om het eigen leven in te richten met als gevolg dat betrokkene iets moet doen of nalaten (waaronder het gebruik van communicatiemiddelen); - opneming in een accommodatie. Opvallend is dat opneming in een accommodatie ook onder verplichte zorg valt. In het kader van de Wet Bopz is het begrip verplichte zorg synoniem aan dwangopneming en dwangbehandeling. Daarnaast worden in de Wvggz meer vormen van verplichte zorg beschreven. Gelet op de rechtsbescherming van de psychiatrische patiënt mag verplichte zorg op geen andere manier worden verleend dan de vormen uit de limitatieve opsomming. 61 Deze vorm van begrenzing is een verbetering ten aanzien van de Wet Bopz. De patiënt en diens vertegenwoordiger zijn op deze wijze op de hoogte van wat wel en niet juridisch geoorloofd is Multidisciplinaire richtlijn In de bepalingen van de Wvggz wordt niet aangegeven hoe de verplichte zorg aan de psychiatrische patiënten moet worden verleend. Gezien het verplichte karakter van de zorg in de 60 Deze vorm van verplichte zorg geldt ter behandeling van de geestesstoornis of ter behandeling van een somatische aandoening als gevolg van de geestesstoornis. 61 Kamerstukken II 2015/2016, , 25, p