De Wet Bopz: Gedwongen of niet? Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de uitbreiding van de mogelijkheden tot dwangbehandeling

Transcriptie

1 De Wet Bopz: Gedwongen of niet? Een rechtsvergelijkend onderzoek naar de uitbreiding van de mogelijkheden tot dwangbehandeling Naam: Johan de Wit ANR: Begeleider: mr. J.A.E. van Raak

2 Voorwoord De psychiatrische hulpverlening is altijd een lastig onderwerp binnen het recht. In hoeverre kan men immers met zekerheid stellen dat iemand lijdt aan een psychiatrische stoornis en dat een patiënt hiervoor behandeld dient te worden? Wanneer een psychiater heeft vastgesteld dat een patiënt lijdt aan een psychiatrische ziekte, heeft hij dan daardoor minder rechten dan iemand die niet aan een dergelijke ziekte lijdt? Natuurlijk behoudt de psychiatrische patiënt zijn grondrechten, maar hij loopt wel het risico dat zijn grondrechten eerder geschonden worden door bijvoorbeeld een gedwongen opname of een gedwongen behandeling. Juist daarom moet er bij psychiatrische patiënten extra aandacht worden besteed aan de bescherming van zijn grondrechten. Het is vooral dit aspect van het psychiatrische gezondheidsrecht geweest dat voor mij de aanleiding is geweest om mijn scriptie over dit onderwerp te schrijven. Binnen de psychiatrische hulpverlening bestaat er al langere tijd de wens dat de mogelijkheden tot dwangbehandeling worden uitgebreid. Met deze scriptie probeer ik de aandacht te vestigen op de grondrechten van de patiënt die bij een dergelijke uitbreiding in het geding komen, zodat de positie van de patiënt niet uit het oog wordt verloren. Ik heb ervoor gekozen om in mijn scriptie ook aandacht te besteden aan hoe de psychiatrische dienstverlening in Schotland is geregeld. Ik heb voor dit rechtsvergelijkend onderzoek gekozen, omdat naar mijn mening een vergelijking met een ander rechtstelsel vaak een heel andere kijk op het probleem kan opleveren. Op die wijze kunnen alternatieven worden gevonden om het Nederlandse recht op dit punt te verbeteren. In het kader van mijn rechtsvergelijkend onderzoek heb ik een bezoek gebracht aan de University of Glasgow. Dankzij een bezoekerpas van de universiteitsbibliotheek kon ik beschikken over de meest actuele en nauwkeurige informatie over het geestelijk gezondheidsrecht in Schotland. Ten slotte wil ik nog een aantal mensen bedanken zonder wiens hulp deze scriptie niet tot stand was gekomen. Allereerst wil ik mevrouw Van Raak bedanken voor haar begeleiding bij het schrijven van deze scriptie. Daarnaast wil ik de heer Vlaardingerbroek bedanken voor het feit dat hij mijn tweede corrector wilde zijn. Verder wil ik Saskia Wilsens, Kevin Smeekens, Jasper Kok, Monica Gonzalez Dorta, Jorieke Simons, Annemarie Vermeulen en Jos Klaus bedanken voor hun inspiratie bij het schrijven van deze scriptie. Dan rest mij nu nog slechts u veel plezier toe te wensen bij het lezen van mijn scriptie.

3 Inhoudsopgave Titel p. Inleiding 1 Hoofdstuk 1: Dwangopneming en dwangbehandeling binnen de Wet Bopz 3 Paragraaf 1.1 Totstandkoming en doelen van de Wet Bopz 3 Paragraaf 1.2 Gedwongen opname 3 Paragraaf 1.3 Gedwongen behandeling na opname 6 Paragraaf 1.4 Conclusie 11 Hoofdstuk 2: Wetsvoorstel tot verruiming van de mogelijkheden tot dwangbehandeling 12 Paragraaf 2.1 Inleiding 12 Paragraaf 2.2 Het wetsvoorstel Paragraaf 2.3 Conclusie 20 Hoofdstuk 3: Kritische analyse van het wetsvoorstel 23 Paragraaf 3.1 Inleiding 23 Paragraaf 3.2 De grondrechten van de psychiatrische patiënt 24 Paragraaf 3.3 De positie van de wettelijke vertegenwoordiger en verzet van de patiënt 32 Paragraaf 3.4 Conclusie 35 Hoofdstuk 4: Rechtsvergelijking met Schotland 37 Paragraaf 4.1 Inleiding 37 Paragraaf 4.2 Mental Health Act 2003 Scotland 38 Paragraaf 4.3 Vergelijking met de Nederlandse situatie 50 Hoofdstuk 5: Op naar een nieuw wetsvoorstel? 53 Paragraaf 5.1 Inleiding 55 Paragraaf 5.2 Aanbevelingen 55 Paragraaf 5.3 Conclusie 64 Literatuurlijst 66

4 Inleiding In 1994 werd de Krankzinnigenwet, die nog dateerde van 1884, vervangen door de huidige Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (hierna te noemen: de Wet Bopz). 1 De Wet Bopz maakt het mogelijk om mensen, die lijden aan een psychische stoornis en daarmee gevaar creëren voor zichzelf of hun omgeving, tegen hun wil op te nemen in een psychiatrisch ziekenhuis. Voor psychiatrische patiënten die vrijwillig zijn opgenomen in een psychiatrische inrichting geldt niet de Wet Bopz, maar de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (hierna te noemen: de WGBO). 2 Deze wet is thans terug te vinden in Afdeling 5, Titel 7 van Boek 7 van het Burgerlijk Wetboek. De primaire doelstelling van de Wet Bopz was het versterken van de rechtsbescherming van de onvrijwillig opgenomen patiënt. 3 Dit is onder andere terug te vinden in de klachtenregeling en het feit dat voor bijna alle gedwongen opname een machtiging van de rechter nodig is. De rechter kan een machtiging tot opname van de patiënt verlenen wanneer hij van mening is dat er sprake is van gevaar, voortkomende uit de geestelijke stoornis, en dat gevaar niet door tussenkomst van personen of instellingen buiten een psychiatrisch ziekenhuis kan worden afgewend (art. 2 Wet Bopz). De gedwongen opname wordt gezien als dé manier om het gevaar af te wenden. 4 De Wet Bopz wordt daarom wel een opnamewet genoemd. De mogelijkheden voor dwangbehandeling van een eenmaal opgenomen psychiatrische patiënt zijn veel beperkter. Dwangbehandeling was tot voor kort alleen mogelijk wanneer dit volstrekt noodzakelijk is om gevaar voor de patiënt of anderen binnen de inrichting af te wenden (art. 38 lid 5 Wet Bopz). Daarnaast is er de mogelijkheid om ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie een aantal, in het Besluit middelen en maatregelen Bopz limitatief opgesomde middelen en maatregelen toe te passen (art. 39 Wet Bopz). Met de inwerkingtreding van de regeling omtrent de zelfbindingsverklaring zijn de mogelijkheden voor dwangbehandeling iets verruimd. Ingevolge art. 34a Wet Bopz is uitvoering van het behandelingsplan mogelijk, wanneer de patiënt vooraf heeft aangegeven dat hij gebonden wil zijn aan het behandelingsplan en wanneer bij verzet de rechter, 1 Van Opstal & Lammers 2007, p Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p. 1.

5 overeenkomstig de vooraf afgegeven verklaring van de patiënt, hiertoe machtiging verleent. Buiten deze gevallen is behandeling van de stoornis alleen mogelijk voorzover de patiënt hieraan zijn medewerking verleent. In de psychiatrische praktijk bestaat er de dringende behoefte om het aantal mogelijkheden voor dwangbehandeling te verruimen. 5 Om in deze behoefte te voorzien heeft het kabinet een wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer. In dit wetsvoorstel worden twee wijzigingen voorgesteld. De eerste wijziging betreft een aanpassing van de regeling omtrent de voorwaardelijke machtiging. De tweede wijziging betreft de verruiming van de mogelijkheden voor dwangbehandeling. 6 In het wetsvoorstel wordt voorgesteld om dwangbehandeling ook mogelijk te maken, indien aannemelijk is dat zonder toepassing van dwang het gevaar niet binnen een redelijke termijn kan worden weggenomen. 7 Door in dit geval behandeling mogelijk te maken, probeert men de duur van de gedwongen opname te beperken. De vraag die bij de bestudering van dit wetsvoorstel rijst, is de volgende: in hoeverre zijn de mogelijkheden tot dwangbehandeling van de huidige Wet Bopz en de mogelijkheden zoals deze in het wetsvoorstel worden genoemd in overeenstemming met de grondrechten en zijn er alternatieven denkbaar? Om deze vraag te kunnen beantwoorden zal in het eerste hoofdstuk worden gekeken naar de mogelijkheden voor dwangbehandeling die de huidige Wet Bopz op dit moment biedt. Vervolgens komt in het tweede hoofdstuk het wetsvoorstel tot verruiming van de mogelijkheden tot dwangbehandeling aan bod. In het derde hoofdstuk zal dit wetsvoorstel aan een kritische toets worden onderworpen. Daarna zal in hoofdstuk 4 worden gekeken hoe men in Schotland omgaat met het probleem van dwangbehandeling van psychiatrische patiënten. Ik heb ervoor gekozen om het Schotse stelsel te bekijken, omdat in Schotland in 2005 een zeer vernieuwende wet in werking is getreden, die mogelijk verfrissende alternatieven kan bieden. Naar aanleiding van de in hoofdstuk 3 gesignaleerde knelpunten van het wetsvoorstel en de huidige Wet Bopz en gelet op de alternatieven die bij de rechtsvergelijking met Schotland naar voren zijn gekomen, zal ter afsluiting in het laatste hoofdstuk een nieuw wetsvoorstel worden gedaan. 4 Van Opstal & Lammers 2007, p Kamerstukken II , , nr. 3, p. 1 (MvT). 6 Kamerstukken II , , nr. 3, p. 1 (MvT). 7 Kamerstukken II , , nr. 3, p (MvT).

6 Hoofdstuk 1: Dwangopneming en dwangbehandeling binnen de Wet Bopz 1.1 Totstandkoming en doelen van de Wet Bopz In 1994 trad de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (hierna: Wet Bopz) in werking, die daarmee de oude Krankzinnigenwet van 1884 verving. 8 De Wet Bopz was het gevolg van de veranderde maatschappelijke opvattingen binnen de psychiatrie. In de psychiatrie kwam de in jaren 70 van de vorige eeuw een anti-beweging op. Deze beweging verzette zich tegen het opsluiten van psychiatrische patiënten en de behandeling tegen de wil van de patiënten. 9 Doordat de patiënten volledig werden afgesloten van de buitenwereld, zouden zij nooit meer in staat kunnen zijn om nog ooit terug te keren in de maatschappij. De onvrijwillige opname werd steeds meer gezien als een soort detentie. 10 Er ontstond daarom een roep om meer bescherming via de rechter. Om aan deze wens te voldoen, werd de Wet Bopz in het leven geroepen. De primaire doelstelling van de wet is daarbij het versterken van de rechtsbescherming van de onvrijwillig opgenomen patiënt. 11 De Wet Bopz regelt alleen de rechten van de onvrijwillig opgenomen patiënt. De rechtspositie van de vrijwillig opgenomen patiënt wordt geregeld in de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (hierna: WGBO). 12 De versterking van de rechtspositie van de onvrijwillig opgenomen patiënt blijkt met name uit het feit dat voor bijna alle gedwongen opnames een machtiging van de rechter is vereist. 13 Daarnaast wordt in de Wet Bopz de interne rechtspositie van de al opgenomen patiënt geregeld. Zo wordt in hoofdstuk III van de Wet Bopz het behandelingsplan, het bezoekrecht en het klachtrecht van de patiënt geregeld. Hieronder zal allereerst kort worden ingegaan op de verschillende mogelijkheden om iemand tegen zijn wil op te nemen. 1.2 Gedwongen opname Voorlopige machtiging 8 Mintjes 1993, p Pols 1984, p Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p Legemaate 2004, p Keurentjes 2006, p. 1.

7 In art. 2 van de Wet Bopz wordt de reguliere methode van gedwongen opname geregeld, de voorlopige machtiging. De voorwaarden waaraan moet zijn voldaan voor een dergelijke machtiging, worden opgesomd in art. 2 van de Wet Bopz. Er moet allereerst sprake zijn van een stoornis van de geestvermogens. Daarnaast moet deze stoornis gevaar veroorzaken. Er moet aldus een causaal verband bestaan tussen de stoornis en het gevaar. 14 In art. 1 lid 1 sub f Wet Bopz wordt verder uitgewerkt wat nu precies onder gevaar moet worden verstaan. Er kan zowel sprake zijn van gevaar voor zichzelf, gevaar voor anderen of gevaar voor de algemene veiligheid van personen of goederen. Voor opname is het niet voldoende dat het voor iemand alleen maar beter is om te worden opgenomen (het zgn. bestwilcriterium). 15 Verder moet het gevaar niet anders kunnen worden afgewend dan door de opneming in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 2 lid 2 sub b Wet Bopz). Hieruit blijkt dat de gedwongen opname een ultimum remedium dient te zijn. 16 Bij de indiening van het verzoek tot een voorlopige machtiging dient verder een geneeskundige verklaring overlegd te worden (art. 5 Wet Bopz). Deze verklaring moet inzicht verschaffen in de actuele situatie van de patiënt (art. 5 lid 1 sub b Wet Bopz). Ten slotte moet de patiënt geen blijk geven van de nodige bereidheid (art. 2 lid 3 Wet Bopz). Van het niet tonen van de nodige bereidheid is al sprake op het moment dat iemand niet uitdrukkelijk instemt met de voorgestelde opname. 17 Dit criterium geldt echter niet onverkort voor patiënten die dienen te worden opgenomen in een zwakzinnigen- of een verpleeginrichting (art. 3 Wet Bopz). Voor deze groep patiënten geldt dat een machtiging van de rechter alleen nodig is, indien zij blijk geven van verzet. Indien zij geen blijk geven van verzet, maar ook niet de nodige bereidheid tonen, kunnen zij worden opgenomen via een besluit van de indicatiecommissie (art. 60 Wet Bopz). Als aan bovengenoemde voorwaarden is voldaan, kan de rechtbank een machtiging voor de duur van maximaal zes maanden afgeven (art. 10 lid 4 Wet Bopz). Als na afloop van deze termijn het gevaar, dat door de stoornis wordt veroorzaakt, nog steeds niet anders kan worden afgewend dan door voortzetting van het verblijf in het psychiatrisch ziekenhuis, dan zal de Officier van Justitie een verzoek tot voortzetting van het verblijf bij de rechtbank in moeten dienen (art. 15 Wet Bopz). 14 Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p. 15.

8 1.2.2 Inbewaringstelling Naast de regeling van de voorlopige machtiging heeft de wetgever voor spoedeisende gevallen de inbewaringstelling in het leven geroepen. De last tot inbewaringstelling wordt niet door de rechtbank, maar door de burgemeester afgegeven (art. 20 Wet Bopz). Men heeft hiervoor gekozen, omdat spoedeisende gevallen vragen om een snelle procedure en de burgemeester onder de oude Krankzinnigenwet ook al belast was met het afgeven van lasten tot inbewaringstellingen. 18 Een last tot inbewaringstelling kan worden afgegeven, indien er gevaar bestaat dat zo onmiddellijk dreigend is dat een voorlopige machtiging niet kan worden afgewacht en het gevaar niet anders kan worden afgewend dan door opneming in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 20 lid 2 sub c en d Wet Bopz). Hieruit blijkt het spoedeisende karakter van de inbewaringstelling. Een belangrijk verschil met de voorlopige machtiging is verder dat de stoornis van de geestvermogens niet vast hoeft te staan. 19 Voldoende is dat er een ernstig vermoeden bestaat dat het gevaar door een stoornis van de geestvermogens wordt veroorzaakt (art. 20 lid 2 sub b Wet Bopz). De burgemeester kan een last tot inbewaringstelling slechts afgeven nadat hij kennis heeft genomen van een geneeskundige verklaring omtrent de betrokken persoon (art. 21 Wet Bopz). In de jurisprudentie is uitdrukkelijk bevestigd dat de burgemeester vóór het afgeven van een last tot inbewaringstelling de geneeskundige verklaring moet hebben doorgenomen. 20 Als de Officier van Justitie van mening is dat het gevaar zich na opneming via een last tot inbewaringstelling zich voordoet, kan hij de rechtbank verzoeken een machtiging tot voortzetting van de inbewaringstelling af te geven (art. 27 Wet Bopz). Volgens art. 30 Wet Bopz heeft deze machtiging een geldigheidsduur van drie weken Overige machtigingen Naast de reguliere voorlopige machtiging en de voor spoedgevallen bedoelde inbewaringstelling, kent de Wet Bopz nog een aantal, veelal bij latere wetswijziging ingevoerde, bijzondere machtigingen. Zo is in 2003 de observatiemachtiging in werking getreden. 21 De observatiemachtiging is bedoeld voor gevallen, waarin ernstig wordt vermoed dat er sprake is van een stoornis van de geestvermogens die de betrokkene gevaar voor 17 Mintjes 1993, p Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p Rb. Alkmaar 17 maart 2006, LJN AV Keurentjes 2006, p. 91.

9 zichzelf doet veroorzaken. 22 De geestelijke stoornis hoeft dus (nog) niet vast te staan. Na opneming dient te worden onderzocht of de betrokkene daadwerkelijk lijdt aan een stoornis van de geestvermogens en of deze stoornis gevaar voor de betrokkene doet veroorzaken (art. 14h lid 2 Wet Bopz). De observatiemachtiging heeft een geldigheidsduur van maximaal drie weken (art. 14h lid 3 Wet Bopz). Op 1 januari 2004 heeft de wetgever een nieuwe machtiging toegevoegd aan de reeds bestaande machtigingen van de Wet Bopz, namelijk de voorwaardelijke machtiging. 23 Een dergelijke voorwaardelijke machtiging kan worden afgegeven, indien er wederom sprake is van een gevaar dat door de geestelijke stoornis wordt veroorzaakt, maar dat dit gevaar enkel door het stellen en naleven van voorwaarden buiten een psychiatrische inrichting kan worden afgewend (art. 14 a Wet Bopz). De voorwaarden die aan een voorwaardelijke machtiging kunnen worden verbonden moeten betrekking hebben op het gedrag van de betrokkene. 24 Art. 14a lid 6 Wet Bopz bepaalt dat in ieder geval als voorwaarde moet worden gesteld dat de betrokkene zich onder behandeling stelt, overeenkomstig het behandelingsplan. Ten slotte moet de betrokkene zich bereid verklaren tot naleving van de voorwaarden. Een uitdrukkelijke bereidverklaring is, hoewel gewenst, niet per sé nodig. Voldoende is ook als uit het verleden van de betrokkene redelijkerwijs valt aan te nemen dat hij zich aan de voorwaarden zal houden. 25 Indien de betrokkene zich, ondanks zijn bereidverklaring, niet houdt aan de gestelde voorwaarden, dan kan de geneesheer-directeur besluiten om de betrokkene op te laten nemen. De geneesheer-directeur is hiertoe verplicht, indien het gevaar niet langer kan worden afgewend door het naleven van de voorwaarden. 26 De voorwaardelijke machtiging kent een maximale duur van zes maanden (art. 14c Wet Bopz). 1.3 Gedwongen behandeling na opname Gevaar voor de patiënt of anderen Wanneer iemand tegen zijn wil is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis, betekent dit nog niet dat deze persoon ook tegen zijn wil kan worden behandeld. 27 Zodra iemand met een machtiging is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis, zal men zo snel mogelijk een behandelingsplan moeten opstellen. In dit plan worden de middelen en 22 Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p HR 27 april 2007, LJN BA Rb. Utrecht 19 juni 2006, LJN AY Keurentjes 2006, p. 59.

10 maatregelen genoemd, waarmee men het gevaar dat door de stoornis wordt veroorzaakt wil laten afnemen. Dit behandelingsplan wordt door de behandelaar in overleg met de betrokkene opgesteld. 28 Indien de betrokkene wilsonbekwaam is ten aanzien van het behandelingsplan, dan dient de behandelaar overleg te plegen met de wettelijke vertegenwoordiger van de betrokken, zo bepaalt art. 38 lid 2 Wet Bopz. Als er een behandelingsplan is overeengekomen met de betrokkene of zijn wettelijke vertegenwoordiger, dan kan de behandelaar de in het plan genoemde middelen en maatregelen toepassen, voorzover de betrokkene zich daar niet tegen verzet. Wanneer men geen overeenstemming over het behandelingsplan heeft kunnen bereiken of wanneer de betrokkene zich tegen de uitvoering van het behandelingsplan verzet, kan de behandelaar niet zomaar uitvoering geven aan het plan. 29 Dit betekent echter niet, dat er voor de behandelaar helemaal geen mogelijkheden meer zijn om middelen en/of maatregelen toe te passen tegen de wil van de betrokkene. In zeer ernstige gevallen, mag de behandelaar toch uitvoering geven aan het behandelingsplan of, wanneer er geen behandelingsplan tot stand is gekomen, toch middelen of maatregelen toepassen. 30 De dwangbehandeling moet dan volstrekt noodzakelijk zijn om gevaar voor de patiënt of voor anderen af te wenden, zo bepaalt art. 38 lid 5 Wet Bopz. Het gevaar moet voortvloeien uit de stoornis van de geestvermogens. Opmerkelijk is dat er gevaar moet zijn voor de patiënt zelf of voor anderen, maar dat gevaar voor de algemene veiligheid van goederen de dwangbehandeling niet rechtvaardigt. Gevaar voor de algemene veiligheid van goederen is bij het afgeven van een machtiging tot opname wel voldoende, aldus art. 1 lid 1 sub f onder 3 Wet Bopz. Voor 1 januari 2004 noemde de wet als criterium dat er sprake moest zijn van ernstig gevaar voor de patiënt of anderen. 31 Hiermee gaf de wetgever aan dat voor dwangbehandeling een strenger criterium gold dan voor dwangopname. Met het wegvallen van het woord ernstig, zijn weliswaar de mogelijkheden tot dwangbehandeling ietwat verruimd, maar is daarmee ook het onderscheid tussen dwangbehandeling en dwangopname minder duidelijk geworden. 32 Indien de behandelaar besluit om dwangbehandeling in de zin van art. 38 lid 5 Wet Bopz toe te passen, is hij verplicht dit te melden aan de geneesheer-directeur. 33 De 27 Roering & De Vries 1997, p Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p Roering & De Vries 1997, p Bos & Broekaar 2006, p Bos & Broekaar 2006, p Keurentjes 2006, p. 111.

11 geneesheer-directeur is op zijn beurt verplicht deze dwangbehandeling te melden aan de inspecteur van de volksgezondheid (art. 38 lid 6 Wet Bopz). Bij deze melding geeft de geneesheer-directeur aan wie de beslissing tot dwangbehandeling heeft genomen, op grond van welke redenen en of de patiënt in staat is zijn klachtrecht te gebruiken. De inspecteur kan vervolgens besluiten om een verzoekschrift in te dienen bij de rechter. Naar aanleiding van dat verzoekschrift zal de rechter onderzoeken of er daadwerkelijk sprake was van een noodzaak om de patiënt tegen zijn wil in te behandelen. 34 Op deze manier tracht men te voorkomen dat er te lichtvaardig wordt overgegaan tot dwangbehandeling. Dwangbehandeling maakt immers inbreuk op het grondrecht van de lichamelijk integriteit van art. 11 GW en dient daarom terughoudend te worden toegepast. Dat men zorgvuldig moet zijn met het toepassen van dwang, blijkt verder uit art. 69 lid 3 Wet Bopz. In dat artikel is bepaald dat degene die opzettelijk middelen of maatregelen toepast met betrekking tot een patiënt die onvrijwillig is opgenomen, in strijd met de regeling die geldt bij verzet tegen de toepassing van het behandelingsplan, zoals geregeld in art. 38 lid 5 Wet Bopz, wordt gestraft met een gevangenisstraf van ten hoogste twee jaar of een geldboete van de derde categorie. 35 De behandelaar zal zich dus goed moeten afvragen of het daadwerkelijk volstrekt noodzakelijk is om dwangbehandeling toe te passen Noodsituatie In sommige gevallen bestaat er zodanig direct gevaar dat het oordeel van de behandelaar omtrent de noodzaak tot dwangbehandeling niet kan worden afgewacht. Daarnaast kan het voorkomen dat in bepaalde acute gevallen de middelen en maatregelen zoals die zijn opgenomen in het behandelingsplan niet toereikend zijn om het onmiddellijke gevaar af te wenden. Voor dergelijke noodsituaties heeft de wetgever in art. 39 Wet Bopz een regeling getroffen. Art. 39 lid 1 en 2 Wet Bopz bepaalt dat ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie bepaalde nader omschreven middelen en maatregelen mogen worden toegepast. De noodsituatie moet wel worden veroorzaakt door de geestelijke stoornis. 36 In het Besluit middelen en maatregelen Bopz worden de middelen en maatregelen die in de tijdelijke noodsituatie mogen worden toegepast, limitatief opgesomd. Volgens art. 2 van het Besluit gaat het hierbij om afzondering, separatie, fixatie, medicatie en het toedienen van vocht of voeding. De hier genoemde middelen of maatregelen mogen ook worden opgenomen in het 34 Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p Roering & De Vries 1997, p. 363.

12 behandelingsplan en worden toegepast, zolang de patiënt zich daartegen niet verzet. 37 Art. 3 van het Besluit middelen en maatregelen Bopz regelt de duur van de noodmiddelen en -maatregelen. Deze mogen slechts gedurende zeven opeenvolgende dagen worden toegepast of wanneer de noodsituatie eerder is geëindigd, tot het einde van de noodsituatie. De wetgever heeft ook bij de toepassing van de regeling omtrent de noodsituatie enkele waarborgen gegeven ter voorkoming van misbruik van de regeling. Zo is de geneesheer-directeur ingevolge art. 39 lid 3 Wet Bopz verplicht om zo spoedig mogelijk na het begin van de toepassing van de dwangmiddelen daarvan melding te maken aan de personen met wie overleg heeft plaatsgevonden over het behandelingsplan en aan de inspecteur. 38 De patiënt tegen wie de dwangmiddelen of maatregelen worden toegepast, alsmede elke andere in het ziekenhuis verblijvende patiënt, kunnen vervolgens van hun klachtrecht gebruik maken. Ten slotte heeft de wetgever in art. 69 Wet Bopz bepaalt dat degene die in strijd handelt met art. 39 Wet Bopz of de maatregelen langer laten voortduren dan de wet toelaat, kunnen worden gestraft met een geldboete van de derde categorie of een gevangenisstraf van ten hoogste twee jaar. Ook hier geldt dus dat degene die besluit de noodmiddelen en maatregelen toe te passen, hier zeer zorgvuldig mee om dient te gaan Zelfbinding Op 1 januari 2008 is de regeling omtrent de zelfbindingsverklaring en de machtiging aan de Wet Bopz toegevoegd. 39 In de artt. 34a tot en met 34p Wet Bopz worden twee vormen van zelfbinding geregeld. Art. 34a Wet Bopz noemt allereerst de zelfbindingsverklaring tot opneming en behandeling van in een psychiatrisch ziekenhuis. Deze verklaring is met name van belang voor patiënten die lijden aan een chronische psychiatrische stoornis. 40 Zij kunnen samen met een psychiater in een ziektevrije periode een zelfbindingsverklaring opstellen, die vervolgens kan worden geëffectueerd op het moment dat de stoornis weer komt opzetten. Art. 34a Wet Bopz geeft een aantal voorwaarden waaraan een zelfbindingsverklaring moet voldoen. Allereerst moet de verklaring zijn opgesteld door een patiënt die ten minste zestien jaar oud is en in staat is om zijn wil te bepalen met betrekking tot opneming en verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis (art. 34a lid 1 Wet Bopz). Daarnaast kan alleen een zelfbindingsverklaring worden afgegeven voor de opname en behandeling in een psychiatrisch ziekenhuis, niet zijnde een zwakzinnigeninrichting (art. 34a lid 1 Wet Bopz). De 37 Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p Stb. 2007, 578.

13 verklaring dient altijd tezamen met een psychiater te worden opgesteld, aldus art. 34b Wet Bopz. In de verklaring worden de omstandigheden genoemd, waaronder betrokkene wil worden opgenomen, de behandeling die de betrokkene wenst te ondergaan en de duur van de behandeling (art. 34b Wet Bopz). De zelfbindingsverklaring is maximaal één jaar geldig. 41 Gedurende dat jaar kan, wanneer de in de zelfbindingsverklaring omschreven omstandigheden zich voordoen, de rechter een machtiging afgeven tot opname en behandeling in een psychiatrisch ziekenhuis, zelfs wanneer de patiënt zich op dat moment verzet tegen die opname (art. 34f Wet Bopz). De machtiging heeft een geldigheidsduur van ten hoogste de duur van de in de verklaring opgenomen behandeling, dat wil zeggen maximaal zes weken. 42 Zo wordt de patiënt gehouden aan zijn eerdere verklaring en kan hij al worden opgenomen voordat er sprake is van (ernstig) gevaar. 43 Indien een patiënt met een zelfbindingsverklaring (al dan niet gevolgd door een zelfbindingsmachtiging) is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis, zijn de artt. 36 tot en met 44 van de Wet Bopz, niet op hem van toepassing. 44 Dat betekent dat alleen de in de verklaring opgenomen behandeling kan worden toegepast en bijvoorbeeld niet de dwangmiddelen van art. 39 Wet Bopz of andere middelen wanneer dit volstrekt noodzakelijk is ter afwending van gevaar, als bedoeld in art. 38 lid 5 Wet Bopz. De tweede vorm van zelfbinding die wordt geregeld in paragraaf 4a van de Wet Bopz, is de zelfbindingsverklaring tot behandeling. Deze verklaring is bedoeld voor gevallen waarin een psychiatrische patiënt, die tegen zijn wil is opgenomen door middel van een voorlopige machtiging of een inbewaringstelling, zich later tegen zijn behandeling verzet. De wilsbekwame patiënt, die zestien jaar of ouder is, kan, wanneer overeenstemming over het behandelingsplan is bereikt, samen met een psychiater een verklaring opstellen waarin hij aangeeft onder welke omstandigheden behandeling toch plaats kan vinden, ook al verzet de patiënt zich later tegen deze behandeling. Naast deze mogelijkheid tot dwangbehandeling, staan de reguliere mogelijkheden tot dwangbehandeling van de artt. 38 lid 5 (noodzakelijk ter afwending van gevaar) en 39 (tijdelijke noodsituatie) Wet Bopz gewoon open. 45 Het gaat hier dus echt om een verruiming van de mogelijkheden tot dwangbehandeling. 40 Gevers 2001, p Keurentjes 2006, p Gevers 2001, p Keurentjes 2006, p Gevers 2001, p. 518.

14 1.4 Conclusie De huidige Wet Bopz kent drie mogelijkheden tot behandeling tegen de wil van de patiënt, die reeds is opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis. Allereerst noemt art. 38 lid 5 Wet Bopz de mogelijkheid tot dwangbehandeling, wanneer dit volstrekt noodzakelijk is ter afwending van gevaar voor de patiënt zelf of voor anderen. In dat geval mag het behandelingsplan, ondanks verzet van de patiënt toch ten uitvoer worden gelegd of mogen, wanneer er helemaal geen behandelingsplan tot stand was gekomen, toch middelen worden aangewend ter afwending van het gevaar. Ter voorkoming van misbruik van deze mogelijkheid tot dwangbehandeling, heeft de wetgever een meldplicht in het leven geroepen en opzettelijke overtreding van art. 38 lid 5 Wet Bopz bedreigd met een gevangenisstraf van ten hoogste twee jaar. Als tweede mogelijkheid voor dwangbehandeling, noemt art. 39 Wet Bopz, de noodmiddelen en maatregelen ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie. In dat geval mogen alleen de in het Besluit middelen en maatregelen Bopz genoemde middelen en maatregelen worden toegepast. Ook hier geldt een meldingsplicht voor degene die besluit de genoemde middelen en maatregelen toe te passen. Daarnaast wordt opzettelijke overtreding gestraft met maximaal twee jaar gevangenisstraf. De derde en laatste mogelijkheid tot dwangbehandeling wordt gevormd door de zelfbindingsverklaringen van artt. 34a tot en met 34p Wet Bopz. In deze gevallen kan de patiënt tijdens een ziektevrije periode aangeven, in welke omstandigheden behandeling dient plaats te vinden. Als vervolgens deze omstandigheden zich voordoen en de patiënt verzet zich dan tegen behandeling, kan op grond van de eerdere verklaring van de patiënt toch behandeling plaats vinden. Die behandeling moet wel geschieden in overeenstemming met de behandeling zoals deze is opgenomen in de zelfbindingsverklaring. Ondanks deze drie mogelijkheden tot dwangbehandeling, bestaat er in de praktijk een dringende behoefte tot verruiming van de mogelijkheden tot dwangbehandeling. 46 Om in deze behoefte te voorzien, heeft het kabinet een wetsvoorstel ingediend bij de Tweede Kamer. In het volgende hoofdstuk zal de totstandkoming en de inhoud van dit wetsvoorstel worden besproken. 45 Gevers 2001, p Kamerstukken II , , nr. 3, p. 1 (MvT).

15 Hoofdstuk 2: Wetsvoorstel tot verruiming van de mogelijkheden tot dwangbehandeling Jasper Vermeulen (32) verblijft sinds negen jaar in psychiatrisch ziekenhuis St. Annabosch in Leusden. De artsen van het ziekenhuis hebben geconstateerd dat Jasper lijdt aan zogeheten katatone schizofrenie; een vorm van schizofrenie waarbij de patiënt hyperactief en zeer agressief kan reageren op bepaalde situaties. 47 Voor de opname uitte de ziekte bij Jasper zich door het kort en klein slaan van het meubilair in zijn directe omgeving. Hoewel Jasper zijn agressie nooit tegen de mensen in zijn omgeving had geuit, besloot zijn echtgenote een verzoek in te dienen bij de officier van justitie tot het afgeven van een voorlopige machtiging. De rechtbank verleende op vordering van de officier een machtiging voor de duur van zes maanden op grond van het feit dat Jasper gevaar veroorzaakt voor de algemene veiligheid van goederen. Deze machtiging is nadien nog veelvuldig verlengd. De gedwongen opname van Jasper heeft er echter tot op heden niet toe geleid dat de stoornis bij Jasper is afgenomen. Jasper weigert namelijk zijn medicatie in te nemen, omdat hij denkt dat de artsen deel uitmaken van een complot tegen hem. Omdat Jasper geen kalmerende medicijnen krijgt, blijft hij in de inrichting doorgaan met het vernielen van het meubilair. De behandelende artsen staan machteloos. Jasper veroorzaakt binnen de inrichting namelijk alleen gevaar voor goederen en dat is niet voldoende om hem zijn medicijnen onder dwang toe te kunnen dienen. Het enige dat de artsen kunnen doen, is ervoor te zorgen dat er zo min mogelijk vernielbare objecten in de omgeving van Jasper aanwezig zijn. De toekomst ziet er somber uit voor Jasper; hij kan namelijk pas de inrichting verlaten als men er zeker van is dat het gevaar dat Jasper goederen zal gaan vernielen is verdwenen Inleiding De huidige Wet Bopz kent drie mogelijkheden voor dwangbehandeling. Ten eerste is er de mogelijkheid tot dwangbehandeling, indien deze volstrekt noodzakelijk is ter afwending van gevaar voor de patiënt zelf of anderen binnen de inrichting (art. 38 lid 5 Wet Bopz). Ten tweede kan de behandelaar besluiten om bepaalde dwangmiddelen en maatregelen toe te passen ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie (art. 39 Wet Bopz). Ten slotte is er de Dit betreft een gefingeerd voorbeeld. Elke gelijkenis met bestaande personen of gebeurtenissen berust op toeval.

16 mogelijkheid van de zelfbindingsverklaring, waarbij de patiënt tijdens een helder moment vooraf aangeeft in welke gevallen hij of zij behandeld wil worden, ook al verzet de patiënt zich op een later tijdstip tegen die behandeling (art. 34a tot en met 34p Wet Bopz). Deze drie mogelijkheden tot dwangbehandeling blijken, zoals het voorbeeld van Jasper aangeeft, in de praktijk niet voldoende te zijn of niet voldoende te worden benut om een goede hulpverlening te bieden aan alle psychiatrische patiënten. Bij de tweede evaluatie van de Wet Bopz kwam naar voren dat er in de praktijk dringend behoefte is aan uitbreiding van de mogelijkheden tot behandeling tegen de wil van de eenmaal opgenomen psychiatrische patiënt. 49 Het toenmalige kabinet had naar aanleiding van deze tweede evaluatie van de Wet Bopz aangekondigd dat aan deze behoefte tegemoet zou worden gekomen door het aantal mogelijkheden tot dwangbehandeling binnen een psychiatrisch ziekenhuis te verruimen Het wetsvoorstel Inleiding Ruim een jaar na de toezegging in de Tweede Kamer, namelijk op 28 maart 2006, zijn de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de minister van Justitie hun belofte nagekomen door het indienen van wetsvoorstel bij de Tweede Kamer. 51 In dit wetsvoorstel worden twee verschillende soorten wijzigingen voorgesteld. De eerste voorgestelde wijziging ziet op de verruiming van de regeling omtrent de voorwaardelijke machtiging. De tweede wijziging betreft de verruiming van de mogelijkheden tot dwang behandeling. 52 Hieronder zal met name worden ingegaan op de tweede wijziging en zal de eerste wijziging slechts kort belicht worden Wijziging van de voorwaardelijke machtiging De voorgestelde wijziging van de voorwaardelijke machtiging is een antwoord op een arrest van de Hoge Raad van 29 april In dat arrest was er sprake van een vrouw die in de voorgaande jaren wel haar medicatie had ingenomen, maar die tegenover de rechtbank verklaarde dat zij zou stoppen met het innemen van haar medicijnen, aangezien zij dacht dat 49 Kamerstukken II 2004/05, en , nr. 4, p Kamerstukken II 2004/05, en , nr. 4, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/ , nr. 3, p. 5.

17 zij niet ziek was. 54 De rechtbank verleende daarop toch de machtiging, omdat gelet op de voorgaande jaren ervan uit kon worden gegaan dat de patiënte toch haar medicatie in zou nemen. Tegen dit vonnis van de rechtbank is door de patiënte cassatie ingesteld. De advocaatgeneraal bij de Hoge Raad stelt in punt 3.4 van zijn conclusie het volgende : de gebleken houding in het verleden neemt niet weg dat aan een patiënt de ruimte moet worden vergund om terug te komen op een vroegere bereidverklaring 55. De Hoge Raad neemt het oordeel van de advocaat-generaal over en oordeelt in punt 4.6 van zijn beschikking dat gelet op het feit dat de patiënte niet instemt met het behandelingsplan er niet zonder meer van kan worden uitgegaan dat zij toch de gestelde voorwaarden (het innemen van de medicatie) zal naleven. 56 Volgens de Hoge Raad biedt de huidige regeling in dit geval geen mogelijkheid om de voorwaardelijke machtiging te verlenen. In de memorie van toelichting geeft de regering aan dat de verwachting is dat dergelijke gevallen zich in de praktijk vaker voor zullen doen en dat daarom de Wet Bopz op dit punt gerepareerd dient te worden. 57 De ministers stellen daarom voor om het vereiste dat de patiënt in dient te stemmen met het behandelingsplan uit de regeling wordt geschrapt, maar dat enkel overleg met de patiënt voldoende is. 58 De ministers benadrukken hierbij dat gestreefd moet worden om instemming te bereiken en dat pas wanneer instemming echt niet mogelijk is, overleg in dat geval voldoende is. 59 Verder stelt de regering voor om de procedure bij opneming, indien de patiënt de voorwaarden niet nakomt, te vereenvoudigen. 60 Onder de huidige Wet Bopz is nog vereist dat de geneesheer-directeur zelf of een psychiater, die niet bij de behandeling is betrokken, de patiënt onderzoekt alvorens deze kan worden opgenomen. De ministers stellen voor om deze eis te vervangen door de eis dat de geneesheer-directeur zich op de hoogte stelt van de actuele geestelijke gezondheidstoestand van de patiënt. 61 Daarbij wordt aan de geneesheer-directeur overgelaten op welke wijze hij zich op de hoogte stelt van de gezondheidstoestand. Met deze wijzigingen tracht de regering te bereiken dat er in de toekomst sneller een voorwaardelijke machtiging kan worden verleend en dat de patiënt die de gemaakte afspraken niet nakomt, sneller kan worden opgenomen. 54 Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p HR 29 april 2005, NJ 2006, 287 (concl. A-G Langemeijer). 56 HR 29 april 2005, NJ 2006, 287, r.o Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p. 7.

18 2.2.3 Verruiming van de mogelijkheden tot dwangbehandeling Met de tweede voorgestelde wijziging wordt tegemoet gekomen aan de behoefte van zorgverleners tot uitbreiding van de mogelijkheden tot dwangbehandeling binnen de psychiatrische inrichting. De regering benadrukt in haar memorie van toelichting dat de wijziging een uitbreiding betreft en dat dus de al bestaande voorzieningen naast de uitbreiding blijven bestaan. 62 Verder wordt in de memorie van toelichting benadrukt dat dwangbehandeling altijd een ultimum remedium dient te zijn en dat al het mogelijke moet worden gedaan om de patiënt vrijwillig te behandelen. 63 Pas wanneer de patiënt niet op een andere wijze kan worden geholpen, is dwangbehandeling toegestaan. Dit noemt men ook wel het beginsel van subsidiariteit. De huidige Wet Bopz laat dwangbehandeling binnen de psychiatrische inrichting pas toe op het moment dat de dwangbehandeling volstrekt noodzakelijk is om gevaar voor de patiënt of voor anderen binnen de inrichting af te wenden (art. 38 lid 5 Wet Bopz). Verder kunnen noodmiddelen en maatregelen worden toegepast ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie en kan de patiënt middels een zelfbindingsverklaring aangeven dat hij in bepaalde gevallen toch behandeld wil worden. Een patiënt kan echter al opgenomen worden in een psychiatrisch ziekenhuis wanneer hij bijvoorbeeld buiten de inrichting gevaar voor de algemene veiligheid van goederen veroorzaakt (art. 1 lid 1 sub f onder 3 Wet Bopz). Dit betekent dat iemand die is opgenomen omdat hij buiten de inrichting gevaar veroorzaakt, maar binnen de inrichting geen direct gevaar voor zichzelf of andere mensen veroorzaakt, niet tegen zijn wil in behandeld kan worden. Het aan het begin van dit hoofdstuk gegeven voorbeeld, laat zien dat in dergelijke gevallen de zorgverleners machteloos zijn. Zonder de behandeling zal immers de stoornis niet verbeteren, waardoor de patiënt onverantwoord lang in de inrichting zal moeten verblijven. 64 Om een eind te maken aan dergelijke situaties, stelt de regering voor om in deze gevallen dwangbehandeling mogelijk te maken. 65 Deze nieuwe vorm van dwangbehandeling wordt geregeld in de voorgestelde artikelen 38a tot en met 38c Wet Bopz. 66 Art. 38a Wet Bopz bepaalt allereerst dat zo spoedig mogelijk na de opname van de patiënt een behandelingsplan wordt opgesteld dat gericht dient te zijn op het wegnemen van het gevaar dat door de geestelijke stoornis wordt veroorzaakt (art. 38a lid 1 Wet Bopz). Er wordt uitdrukkelijk gesproken over het wegnemen van het gevaar dat door de 61 Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3., p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p. 10.

19 stoornis wordt veroorzaakt en niet het wegnemen van de stoornis zelf, aangezien in sommige gevallen de stoornis niet kan worden genezen. 67 Het behandelingsplan dient te worden opgesteld na overleg met de patiënt, tenzij deze ten aanzien van het plan wilsonbekwaam is (art. 38a lid 3 en 4 Wet Bopz). In het geval van een wilsonbekwame patiënt dient er overleg plaats te vinden met een vertegenwoordiger van de patiënt (art. 38a lid 4 Wet Bopz). Is er eenmaal een behandelingsplan overeengekomen met de patiënt of zijn vertegenwoordiger en verzet de patiënt of zijn vertegenwoordiger zich niet tegen de behandeling, dan kan volgens art. 38b Wet Bopz de behandeling zoals deze is opgenomen in het behandelingsplan ten uitvoer worden gelegd. 68 Heeft men echter geen overeenstemming kunnen bereiken over het behandelingsplan of verzet de patiënt of zijn vertegenwoordiger zich later tegen de uitvoering daarvan, dan kan het behandelingsplan niet zonder meer worden uitgevoerd. Art. 38c lid 1 sub a Wet Bopz bepaalt in dat geval dat niettemin behandeling overeenkomstig het behandelingsplan plaats kan vinden, voorzover aannemelijk is dat zonder die behandeling het gevaar dat de betrokkene door een stoornis van de geestvermogens doet veroorzaken niet binnen een redelijke termijn kan worden weggenomen. 69 Uit deze formulering blijkt allereerst dat er een behandelingsplan moet bestaan, ongeacht of deze met of zonder instemming van de patiënt of zijn vertegenwoordiger tot stand is gekomen, wil dwangbehandeling mogelijk zijn. 70 Verder moet er aannemelijk zijn dat de patiënt zonder behandeling niet binnen een redelijke termijn de inrichting zal kunnen verlaten. In de memorie van toelichting wordt nader invulling gegeven aan het begrip redelijke termijn. 71 Volgens de regering dient in eerste instantie dit begrip te worden ingevuld door de zorgverleners zelf. Zij beschikken immers over de nodige deskundigheid om te beoordelen wat de risico s zijn wanneer er niet behandeld wordt. 72 Volgens de ministers gaat het er in dat verband om dat aannemelijk moet worden gemaakt dat zonder de behandeling er geen uitzicht bestaat op beëindiging van de opname of dat de opname aanmerkelijk langer zal duren dan wanneer er wel behandeld zou worden. 73 Er hoeft niet vast te staan dat met de behandeling het gevaar binnen een redelijke termijn zal worden weggenomen; er dient slechts te worden vastgesteld dat zonder behandeling in ieder geval het gevaar niet binnen een redelijke termijn wordt weggenomen Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p. 18.

20 Bij de bepaling van wat nu een redelijke termijn is, zal rekening dienen te worden gehouden met de aard van de aandoening, de mate waarin de betrokkene of zijn omgeving nadelige gevolgen ondervindt van de aandoening, de mogelijkheden om met behandeling verbeteringen te bereiken en de termijn waarbinnen die verbeteringen bereikbaar zijn. 75 Als de patiënt inderdaad zonder de behandeling onredelijk lang in de psychiatrische inrichting zal dienen te verblijven, rijst de vraag welke dwangbehandeling dan kan worden toegepast. Het voorgestelde art. 38c lid 1 en 4 Wet Bopz geven hierop het antwoord. Blijkens art. 38c lid 1 juncto art. 38b Wet Bopz kan als aan alle voorwaarden voor dwangbehandeling is voldaan, behandeling plaatsvinden overeenkomstig het behandelingsplan. 76 Een vorm van behandeling die niet in het behandelingsplan is opgenomen, kan dan ook niet worden toegepast. In deze bepaling is het proportionaliteitsbeginsel terug te vinden. Slechts het behandelingsplan, dat gericht is op het wegnemen van het gevaar, en niet meer dan het behandelingsplan, mag ten uitvoer worden gelegd. 77 Betreft het een noodmiddel of maatregel als bedoeld in art. 39 Wet Bopz, dan kan deze, ondanks dat deze maatregel niet is opgenomen in het behandelingsplan, wel worden gebruikt ter overbrugging van een tijdelijke noodsituatie. Art. 39 Wet Bopz blijft immers onverkort gelden. 78 Om ervoor te zorgen dat er geen onmenselijke maatregelen of middelen in het behandelingsplan worden opgenomen, bepaalt verder art. 38c lid 4 Wet Bopz dat bij algemene maatregel van bestuur een aantal behandelingsmiddelen en maatregelen kunnen worden aangewezen die niet mogen worden toegepast bij de dwangbehandeling. 79 De dwangbehandeling mag natuurlijk niet oneindig lang duren. Daarom wordt de duur van de dwangbehandeling nader geregeld in artikel 38c lid 2 en 3 Wet Bopz. Deze duur wordt nader toegelicht in de memorie van toelichting. Bij de duur van de behandeling gelden de beginselen van proportionaliteit en subsidiariteit, aldus de memorie van toelichting. 80 Er moet worden gekozen voor de minst ingrijpende behandeling, die niet langer dan strikt noodzakelijk mag worden toegepast. 81 Dit uitgangspunt is ook terug te vinden in het voorgestelde artikel 38c lid 2 Wet Bopz. Daarin staat immers dat de termijn van de dwangbehandeling zo kort mogelijk dient te zijn. 82 Om te kunnen controleren of een patiënt niet ten onrechte langdurig tegen zijn wil behandeld wordt, stellen de ministers voor om een 75 Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p. 17.

21 toetsingsmoment in de regeling in te bouwen. 83 Dit toetsingsmoment vindt plaats na drie maanden. 84 Art. 38c lid 2 Wet Bopz bepaalt dat de behandelaar die de beslissing neemt om dwangbehandeling toe te passen, een afschrift van deze beslissing stuurt naar de geneesheerdirecteur. Gedurende drie maanden is de behandelaar dan vrij om de dwangbehandeling toe te passen, tenzij hiermee eerder kan worden gestopt (bijvoorbeeld omdat de patiënt aangeeft mee te willen werken aan de behandeling). Als echter na afloop van de periode van drie maanden de dwangbehandeling dient te worden voortgezet, kan niet langer de behandelaar besluiten om de behandeling voort te zetten, maar dient de geneesheer-directeur deze beslissing te nemen. 85 Op deze manier wordt de beslissing van de behandelaar om over te gaan tot dwangbehandeling getoetst door de geneesheer-directeur. De geneesheer-directeur zal zijn beslissing uitgebreid dienen te motiveren en zal daarbij met name in moeten gaan op de tot dan toe bereikte resultaten. 86 Door deze motivering is de beslissing van de geneesheerdirecteur makkelijk te toetsten door bijvoorbeeld de inspecteur en de rechter. Hierdoor wordt de rechtspositie van de psychiatrische patiënt zo veel mogelijk gewaarborgd Rechtspositie van de psychiatrische patiënt De rechtspositie van de tegen zijn wil opgenomen patiënt wordt op nog twee manieren verder versterkt. Zo bepaalt het voorgestelde artikel 38c lid 5 Wet Bopz dat de geneesheerdirecteur verplicht is om, op het moment dat de behandelaar besluit om tot dwangbehandeling over te gaan of wanneer de geneesheer-directeur besluit tot voortzetting van deze behandeling, hiervan melding te doen aan de inspecteur. 87 Met de inspecteur wordt de bevoegde geneeskundige inspecteur van de volksgezondheid bedoeld. 88 De inspecteur is vervolgens op grond van art. 38c lid 7 Wet Bopz verplicht om na beëindiging van de dwangbehandeling of in ieder geval na afloop van de termijn van drie maanden een onderzoek in te stellen naar de dwangbehandeling. De inspecteur toetst dan of de beslissing tot dwangbehandeling zorgvuldig is genomen en toetst of de tenuitvoerlegging van die beslissing zorgvuldig is geschied. 89 Op deze manier wordt de patiënt beschermd tegen onzorgvuldig genomen beslissingen. 82 Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 3, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Keurentjes 2006, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p. 4.

22 De rechtspositie van de psychiatrische patiënt wordt ook op een andere wijze gewaarborgd. Art. 38c lid 5 Wet Bopz bepaalt dat de geneesheer-directeur verplicht is om te melden aan de inspecteur of de patiënt in staat kan worden geacht om gebruik te maken van het klachtrecht. 90 Op grond van artikel 41 van de huidige Wet Bopz kan de patiënt die tegen zijn wil wordt behandeld, klagen over de beslissing tot dwangbehandeling. Ook andere psychiatrische patiënten die in hetzelfde ziekenhuis verblijven en de groep naaste familieleden die bevoegd zijn een voorlopige machtiging aan te vragen, kunnen een klacht indienen over de beslissing tot dwangbehandeling van de patiënt. 91 In het wetsvoorstel is geregeld dat de klachtenprocedure ook geldt voor de nieuwe vorm van dwangbehandeling. 92 De klachtenprocedure bestaat uit twee delen: een interne klachtenbehandeling en een externe klachtenbehandeling. 93 Bij de interne klachtenprocedure wordt de klacht in behandeling genomen door een klachtencommissie van het psychiatrisch ziekenhuis waar de betrokkene verblijft. Deze commissie bestaat uit minimaal één jurist en de voorzitter van deze commissie mag niet werkzaam zijn bij of voor het ziekenhuis. 94 Hierdoor wordt de onafhankelijkheid van de commissie gewaarborgd. De commissie is verplicht om binnen twee tot vier weken een beslissing te geven te nemen (art. 41 lid 6 Wet Bopz). Wanneer de klachtencommissie de klacht gegrond verklaart, kan zij op grond van art. 41 lid 7 Wet Bopz de beslissing geheel of gedeeltelijk vernietigen. Dit houdt in dat voorzover dat mogelijk is, de gevolgen van de beslissing worden teruggedraaid. Wanneer de behandelaar bijvoorbeeld ten onrechte was overgegaan tot dwangbehandeling, zal deze dwangbehandeling onmiddellijk dienen te worden stopgezet. De behandelaar is dan verplicht om een nieuwe beslissing te nemen met inachtneming van de uitspraak van de klachtencommissie. 95 Dit zou dan kunnen betekenen dat de behandelaar moet zoeken naar alternatieven om ervoor te zorgen dat de patiënt toch meewerkt aan zijn behandeling. Vaak zal de beslissing echter gevolgen hebben die niet ongedaan kunnen worden gemaakt. Denk daarbij aan het geval dat iemand voor korte tijd in separatie is geplaatst, maar wat later ten onrechte blijkt te zijn gebeurd. Het is dan onmogelijk om de separatie terug te draaien. De patiënt die ten onrechte gesepareerd was, is met de gegrondverklaring dan niet veel geholpen. De klachtencommissie is niet bevoegd om een schadevergoeding toe te kennen aan de patiënt. Als de patiënt een schadevergoeding wenst, zal hij hiervoor naar de rechter moeten. Toch heeft de gegrondverklaring van een klacht wel 90 Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Keurentjes 2006, p Kamerstukken II 2005/06, , nr. 2, p Keurentjes 2006, p Keurentjes 2006, p. 137.