1. Peel en Maas , de Middeleeuwen

Transcriptie

1 1. Peel en Maas , de Middeleeuwen Onze gemeente Peel en Maas heeft sinds 1 januari 2010 elf kerkdorpen of kernen. Ze liggen tussen de Peel en de Maas. Ten zuiden van onze gemeente ligt het dorp Neer, een kerkdorp van de gemeente Leudal. Die dorpen zijn voor een deel ontstaan in de Middeleeuwen. Dat was de tijd tussen 500 en 1500 ofwel de tijd van monniken, heren en boeren. De mensen woonden en werkten op de zandgronden die er tussen de Peel en Maas buiten het veengebied lagen. Langs de Maas lag maasklei als vruchtbaarste grond en daar kwamen dan ook de grootste boerenhoeven. Regio Peel en Maas rond 800 Je herkent onze regio nog niet, er is veel moerassig veengebied, de Peel met turf. Je ziet wel de Maas en het eilandje in het veen op de grens met Brabant waar Meijel zou komen. Regio Peel en Maas rond 1500 Er is veel minder veen en op de dekzandgrond zijn dorpen en steden ontstaan. De rode rondjes zijn Venlo, Kessel, Roermond en Weert. Het zand dat in de laatste ijstijd op de ondergrond is gewaaid noemen we dekzandgrond. Regio Peel en Maas rond 2000 Het veen is bijna weg en je ziet in rood onder andere de plaatsen Venlo, Tegelen, Blerick, Baarlo, Maasbree, Kessel, Helden en Meijel. Ook zie je de Noordervaart, het Afwateringskanaal en de kanalen van Meijel. Tussen de Peel op de oude grens met Brabant en de Maas ligt vanaf 2010 de gemeente Peel en Maas. Bij Kessel ligt nog een stukje Peel en Maas aan de oostzijde van de rivier. Fig. 2 Ontwikkeling van de gronden in regio Peel en Maas 1

2 Het bruine gebied was veen of woeste grond, het lichte gebied was het gebied met zandgrond, bossen en heidevelden. Het gebied met veen en woeste grond werd tussen 800 en 1500 steeds kleiner. Dat kwam omdat de mensen er turf staken of akkers maakten en omdat ze de zandgronden ophoogden met mest van koeien en schapen. Er kwamen op die zandgronden steeds meer mensen wonen met akkers en weilanden. Uit de nederzettingen ontstonden langs de Maas en langs de beken dorpen. De Maas werd een belangrijke verkeersweg. Meijel ontstond op een hoogte in de Peel waar je over een kruispunt van wegen door de Peel kon komen. Er kwamen de boerderijen, kerken en kastelen. Zandpaden veranderden langzaam in bredere onverharde wegen. In Peel en Maas zien we nu op veel plaatsen nog restanten uit de tijd van 500 tot Om die overblijfsels uit de Middeleeuwen in onze gemeente te ontdekken is dit boekje geschreven met een algemeen hoofdstuk en daarna teksten over een aantal restanten. Wil je meer weten van zo n overblijfsel, lees dan de teksten en ga er met de klas eens kijken. a. Mensen zoeken wegen voor contact Op verscheidene plekken binnen onze jonge gemeente Peel en Maas woonden duizenden jaren geleden al mensen. Eerst jagers, daarna boeren, ambachtslieden zoals pottenbakkers, smeden, timmerlieden en wevers. De jagers trokken van de ene plek naar de andere. Het waren nomaden. De boeren hadden een vaste woonplaats. De smeden vonden in Baarlo, Egchel en Meijel zandkorreltjes met veel ijzerroest eromheen. Dat zand smolten ze in een zelf gebouwde oven eruit en het ijzer bewerkten ze voor staven, hoeven, spijkers en gebruiksvoorwerpen. De mensen zochten elkaar op of trokken langs wegen naar andere plaatsen. Die wegen waren niet al te best. Het waren bij regen modderige karrensporen. In de Romeinse tijd kwamen er iets betere wegen voor het leger, de heirbanen. Zo n weg liep langs de Maas, de Via Roma. Die heerbaene op de rand van het Peelplateau en Maasdal werd in de middeleeuwen nog gevolgd. De huidige Napoleonsbaan, de N273, ligt niet op de plaats van de heerbaene. Een stuk van zo n oude heirbaan, die langzaam een holle weg geworden was, wordt in Neer weer zichtbaar gemaakt. De weg was dichtgegroeid. fig. 3 Mensen zoeken wegen voor contact, zoals over deze holle weg in Neer In de middeleeuwen werden wegen steeds belangrijker voor legers en voor mensen die naar een markt in de stad gingen. De mensen moesten zorgen dat de wegen begaanbaar bleven. Sommige wegen werden opgehoogd tot dijken. Voor verharding met grind zorgde de provincie pas na 1860, waarna een goed begaanbaar uitgebreid wegennet ontstond. b. Er was een weg door de Peel Meijel was volgens het kaartje van fig. 2. rond 800 maar een klein eiland in de Peel. Toch kon je daar al duizend jaar eerder over een weg door de Peel. Die zand- en modderweg liep langs de hoge kant van de Peelrandbreuk. Hier marcheerden ooit Romeinse soldaten over. 570 Mohammed wordt geboren in Mekka en verkondigt de godsdienst Islam 670 Lambertus wordt bisschop van Maastricht 695 Willibrordus trekt als bisschop naar Nederland om mensen te bekeren 800 Karel de Grote wordt in Rome tot keizer van West-Europa gekroond 2

3 Kort na 700 liep daar mogelijk ook een missionaris, Sint Willibrordus, van Utrecht naar Bakel en Deurne, dan door de Peel naar zijn klooster in de plaats Echternach in Luxemburg. Hij en zijn metgezellen kwamen de mensen in ons land het christendom brengen. Hij kwam de Franken kerstenen. Jammer, dat zij hun reizen niet beschreven hebben. Fig. 4 De Sint Willibrordusput in Meijel c. Karel de Grote en daarna de graven en hun kastelen Toen Karel de Grote in 800 keizer werd, had hij een enorm groot rijk met Frankrijk, Italië, Duitsland en ook wat we nu kennen als Nederland. Peel en Maas lag dus in het keizerrijk van Karel de Grote. De keizer kon dat grote land niet alleen besturen. Hij zocht mensen die hem konden helpen met besturen, verdedigen tegen vijanden, problemen oplossen en rechtspreken. Als je hem goed hielp, vooral met landsverdediging, en trouw was, kreeg je van de keizer een groot stuk land in leen. Je werd dan leenman en Karel was leenheer. Die leenmannen werden graven en ze werden steeds machtiger. Veel leenmannen bouwden er hun eigen kastelen en deden of ze eigenaar waren van de gebieden die ze in leen hadden gekregen. Fig. 5 Het Rijk van Karel de Grote met uitbreidingen 834 De Noormannen of Vikingen beginnen hun rooftochten in Nederland, in Asselt bouwen ze een nederzetting 1096 De kruisvaarders gaan het heilig land bevrijden, de Kruistochten 1200 De mensen in Europa maken kennis met peper, medicijnen, zijde, spiegel en de windmolens 1271 Marco Polo ontdekt China en maakt kennis met steenkool, zijde en porselein 3

4 Fig. 6 Peel en Maas lag bijna helemaal in Graafschap Gelre. Meijel was een vrijheerlijkheid die apart lag en Neer was deel van Graafschap Horn (tek. J. Pouls) De bewoners waren eerst horigen van de leenman en ze moesten werken waar de heer dat wilde. In de loop van de middeleeuwen werden de bewoners van die gebieden zelfstandiger, maar ze moesten wel belasting aan de graven of heren betalen, dat was cijns. En ze moesten ook het tiende deel van jong vee afstaan en het tiende deel van alles wat een stengel had (graan, koren). Oorspronkelijk waren de tienden bedoeld voor de parochiekerk en de pastoor. Een gemeenschap met een parochiekerk was volwassen, maar moest ook opkomen voor onderhoud, zorg (bv. vroedvrouw) en onderwijs. Later gingen de tienden naar de heer, die daarna moest opkomen voor het onderhoud van de kerk. Tot in de Franse tijd werd de pastoor van Meijel ook door de heer betaald. Er werden vóór 1500 kastelen gebouwd in Baarlo. Die zijn in latere eeuwen helemaal herbouwd, zoals kasteel d Erp en kasteel De Raay. In Panningen (Everlo) bestond in 1400 reeds het riddermatig Huis ten Hove. Het was een hof met rechten passend bij een ridder die christen en Gelders was en tenminste vier adellijke voorfamilies had In de slag bij Woeringen wint hertog Jan van Brabant van de Hertog van Gelre 1300 Handelaren brengen zijde, katoen en specerijen uit Indië en China naar Europa 1302 De Gulden Sporenslag: de Fransen heroveren Vlaanderen na de slag bij Groeninge 1350 Vanwege de pest sterven in Europa twintig miljoen mensen 4

5 In Neer stond het kasteel Ghoor vanaf In de achttiende eeuw is dit kasteel vervallen en bleef er alleen de kasteelboerderij over. Nu is dat Hoeve Ghoor aan de Napoleonsweg onder Neer richting Nunhem. In dit kasteel woonden de heren van Ghoor. Zij en hun erfgenamen hadden tot 1794 het dorp Meijel helemaal in bezit als een vrijheerlijkheid. Ze mochten er de pastoor benoemen, belasting eisen, rechtspreken over Meijelsen zonder dat die ergens anders in beroep konden gaan en ze hadden recht op de tienden van gewassen en vee en op voldoende turf om het kasteel een beetje te verwarmen. Fig. 7 Kasteel Ghoor in Neer De Heren van Ghoor en de Graven van Kessel bezaten hun dorpen en grond als Gelderse lenen in het gebied dat vanaf 1359 bekend was als het Overkwartier van Gelre ofwel het kwartier van Roermond. Vanaf 1278 waren de graven de landheren, na 1339 zijn het hertogen. De heerschappen van Meijel, Bree, Kessel, Helden, Baarlo moesten hun lenen verheffen als er een nieuwe landheer aantrad of als hun opvolgers aantraden. Ze moesten dan trouw zweren, raad geven en een heergewaad betalen. Oorspronkelijk was een heergewaad een gevechtsuitrusting om voor de heer te vechten, later werd het een bepaald bedrag. Geleidelijk werd zo n leenverheffing steeds meer een symbolische daad. Het belangrijkste en oudste kasteel van onze gemeente werd rond 1000 gebouwd in Kessel. Het werd in de eeuwen daarna steeds groter gemaakt. De graven van Kessel hadden een heel groot gebied in bezit, waarin ook de dorpen Kessel, Helden, Maasbree en Baarlo lagen. Dit gebied besloeg een groot deel van Noord- Limburg en werd het Land van Kessel genoemd. Fig. 8 Zo gaat kasteel De Keverberg in Kessel worden 1400 Nederland bestaat uit veel kleine landjes van een graaf of een hertog 1492 Christophor Columbus ontdekt Amerika 1497 Vasco da Gama vaart via Kaap de Goede Hoop naar India 1500 Karel V wordt in Gent geboren; hij zou een rijk krijgen waar de zon nooit onderging, daarbij hoorde ook Limburg. 5

6 d. Toen ontstonden onze dorpen vanuit kamp- en veldontginningen Bij de Maas en de riviertjes die erin uitmondden en ook in de natte moerasgebieden kwamen steeds meer zandopduikingen voor. Zo n opduiking wordt ook wel donk genoemd, een hogere geïsoleerde droge zandplek in een nat gebied. Die zandopduikingen of donken waren zeer geschikt om er akkers te maken en huizen te bouwen. De dorpen Baarlo, Meijel, Helden en Maasbree van Peel en Maas zijn ontstaan op zo n hogere droge zandplek. Vaak kun je het ontstaan nog zien in de namen van onze kernen. (zie het lijstje op de volgende pagina) Fig. 9 Werken op het land De pioniers die in de middeleeuwen een gebied geschikt wilden maken voor akkers, weilanden en wonen, bekeken de zaak praktisch. Kan het veen, het bos, de hei of andere woeste grond goed ontgonnen worden door en voor mensen uit Helden, Panningen, Egchel en Maasbree? Is het een veilig en een goed bereikbaar gebied met een stevige ondergrond, ligt het ver boven het water of dichtbij een klooster of kasteel? Is er in de buurt een kruispunt van wegen of een doorgang door het moeras voor Baarlo, Kessel, Neer en Meijel? Is er hout, turf en gras genoeg voor Meijel en Grashoek? Voor elk dorp was er wel een aparte reden of manier van ontstaan. Helden, Panningen, Egchel en Maasbree waren kamp- en veldontginningen waar vanuit één boerderij het land ontgonnen werd. Meijel was een lintontginning langs de doorgang door de Peel, Baarlo ontstond tussen twee riviertjes die naar de Maas stroomden. Bij het kasteel van Kessel ontstond tussen de heirbaan en de Maas een baandorp met marktplaats dat in 1312 stadsrechten kreeg. Helaas is de oorkonde waar dat in vermeld staat, nooit bevestigd. Grashoek is veel jonger en ontstond uit de gehuchten Vliegert, Spiesberg, Grashoek en Maris. De kampontginning Maris echter werd al in 1339 als leen verkregen en volgens het oudste pachtcontract van Helden werd het in 1403 bewerkt door Hencken van Marys en zijn vrouw Congart. Fig. 10 De woeste grond die ontgonnen werden De woeste gronden werden gebruikt om er schapen te houden, plaggen te steken of hei te maaien. Die plaggen (afgestoken zoden) en heide werden in de potstal vermengd met stalmest en daarna gebruikt voor bemesting van de akkers. 6

7 In de middeleeuwen raakten de buurtschappen steeds beter georganiseerd. Het werden samenbundelingen van apart gelegen hoeves of ontginningen en op deze manier ontstonden de dorpen. Helden werd bijvoorbeeld een organisatie van zes herdschappen ofwel gemeenschappen van buren die gezamenlijk hun vee lieten weiden onder de hoede van een herder: Dorp, Onder, Panningen, Everlo, Egchel en Beringe. Baarlo bestond uit acht gehuchten of buurtschappen: de Bong, Soeterbeek, de Hert, de Heide, de Vergelt, de Sittert, de Hel en Aan Huissen. Kessel had de buurtschappen Veers, Kessel-Eik, Hout, Oijen, Donk, Dijk, de Spurkt en Broek. Maasbree had Rooth, Lange en Korte Heide, Tongerlo, Schoorveld, Heeske, Rinkensfort en Dubbroek, mogelijk ook nog Westringh en Tomp. Meijel kende in de middeleeuwen de rotten (buurtschappen) Luttel Meijel, Bosch en Kalis, Kemp, In de Haeg, Hagelcruysvelt, Thom en Donck. Het duizelt van de namen, maar onze voorouders hadden er nog veel meer, dat waren toponiemen ofwel namen van akkers en velden. In de middeleeuwen was er nog geen kadaster waarin elk perceel een eigen nummer heeft. Dat kwam pas na Elk stuk grond had voor 1820 een eigen naam of toponiem. De boeren zeiden dat ze gingen ploegen in het Neervelt of op het Grueneckerken. Iedereen wist precies welk stuk grond ze daarmee bedoelden, zo goed als met Einderhof, Moxhout, de Berckt, Douvenhof of Heyengoed. e. Onze dorpen en hun namen De meeste kernen van Peel en Maas kregen hun naam in de Middeleeuwen. Maar wat betekenen die namen of waar komen ze vandaan? Het is niet altijd duidelijk of zeker! Tussen haakjes staat het jaar van de oudste schriftelijke vermelding. Baarlo, ook Berloo en Barloe, is een lege of kale plek in een bosrijke verhoging (loo), waar nu de kerk staat; Baerle is genoemd naar de heren Van Baerle of andersom. (1219) Beringe, al in 900 vermeld en in 1353 Byeringen en Beeregghen genoemd. De naam is mogelijk afgeleid van een slecht of modderig stuk heide. Egchel zou ontstaan zijn uit Aechell, wat open plek in een eikenbos kan betekenen. (1369) Grashoek was een weidegebied. (1784) Helden komt van Heldelo, dat een bos in het moeras kan betekenen (1140) Kessel hangt samen met het Romeinse woord castellum, dat versterking betekent. (Cassalo 870) Kessel-Eik verwijst naar het bosrijke natuurgebied bij Kessel. Koningslust is genoemd naar Petrus de Koning die hier in 1795 veel grond kocht. Maasbree, voor 1800 Brede en Bree genoemd, hangt waarschijnlijk samen met Brida, wat hooggelegen akkers betekent. (1240) Meijel komt van Medelo > Meyele, dat is een met bossen begroeide hoogte in een moerassig gebied (1303) Neer ligt op de plaats waar vijf riviertjes in de Maas uitstroomden. Een daarvan was de Nerre, dat kolkend water betekent. Panningen, vroeger Paninge of Poninge, de plaats is waarschijnlijk zo genoemd vanwege de hoge niet gemakkelijk te bewerken grond (1451). 7

8 In die dorpen hadden de mensen in voor hun gemeenschap veel geregeld, vaak samen met of in opdracht van de heer, de bezitter van grond en goed. Er waren broederschappen van schutten voor de bescherming, zoals in Baarlo waar de schutters in 1472 het dorp verdedigden en de zorg voor de armen hadden. Er was een schepenbank met zeven schepenen die voor administratie en rechtspraak zorgden. Voorzitter was de schout, die door de landheer benoemd werd. Naast schout en schepenen had je ook nog de geërfden, mensen die grond bezaten of gebruikten. Zij beslisten mee in zaken over het bestuur, de wegen, plichten en rechten. f. De kerk in het midden Tussen de kastelen en herenhuizen, tussen de boerderijen en ambachtswoningen stond de kerk. Meestal in het midden, zoals in Neer, Helden en Meijel. Vóór 1517 was dat steeds een katholieke kerk, want de hervormingen waren nog niet begonnen. Die kerk speelde een belangrijke rol in het leven van de mensen. Van geboorte tot zelfs na de dood waren de regels van de kerk de belangrijkste leefregels. Kort na de geboorte gedoopt worden, trouwen voor de pastoor, snel na het overlijden begraven worden, onderwijs krijgen, hulp bij armoede, alles ging via de kerk. Maar ook in het leven van de edelen was de kerk belangrijk. Wie mocht de pastoor benoemen? Wie kreeg de inkomsten? Met hulp van de kerk zocht of kocht je de weg naar de hemel. Fig. 11 Op het kaartje van Meijel uit 1592 zie je de kerk wel heel duidelijk in het midden staan 8