Provinciale Staten van Overijssel Postbus GB ZWOLLE. Geachte heer/mevrouw,

Transcriptie

1 Provinciale Staten van Overijssel Postbus GB ZWOLLE Postadres Provincie Overijssel Postbus GB Zwolle Telefoon Telefax Uw kenmerk Uw brief Ons kenmerk Datum EMT/2003/ Bijlagen Doorkiesnummer Inlichtingen bij mw. J.C.D. Vrolijk Onderwerp Feiten en Cijfers. Geachte heer/mevrouw, Op de Toeristische Ontmoetingsdag 2003 heb ik het eerste exemplaar van de nieuwe uitgave van het boekje Feiten en Cijfers, over toerisme en recreatie in Overijssel gepresenteerd. Deze uitgave is in opdracht van Provincie Overijssel gemaakt door het Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme. Deze nieuwe uitgave bevat een beknopt overzicht van de nieuwste cijfers over toerisme en recreatie in Overijssel en gaat in op recente ontwikkelingen. In het boekje treft u onder meer cijfers aan over de ontwikkeling van de vrije tijd, het marktaandeel van Overijssel, de activiteiten van vakantiegangers en de economische betekenis van toerisme en recreatie. Ook kunt u lezen over de KITO-regeling en het succes van de milieubarometer. Tabellen, grafieken en kaarten verduidelijken de ontwikkelingen. De luchtfoto s zorgen daarnaast voor een andere kijk op de sector. Deze uitgave geeft een goed beeld van de toeristisch-recreatieve sector in Overijssel, een economische pijler die steeds belangrijker wordt en duurzame werkgelegenheid schept. Naast informeren kan deze uitgave ook inspireren en zorgen voor nieuwe, creatieve ideeën. ATTENTIE: GEWIJZIGD RABO Zwolle Het provinciehuis is vanaf het NS-station bereikbaar: met stadsbus lijn 1 richting Berkum, halte provinciehuis Bezoekadres Luttenbergstraat 2 Zwolle

2 2 Bij deze brief treft u een exemplaar van de uitgave aan. Meerdere exemplaren van de uitgave kunt u aanvragen via het adres: toerisme@prv-overijssel.nl. Ik wens u veel leesplezier toe! Mevrouw drs. C. Abbenhues, Gedeputeerde voor economie en innovatie in de provincie Overijssel

3 Feiten en cijfers over toerisme en recreatie in Overijssel

4 VOORWOORD In 1999 verscheen de eerste uitgave van Overijssel, feiten en cijfers over toerisme en recreatie. Uit het vele beschikbare cijfermateriaal hadden wij specifieke informatie over Overijssel verzameld en op een toegankelijke manier weergegeven. Op deze uitgave hebben wij vanuit het werkveld veel positieve reacties ontvangen. Voor u ligt nu de tweede uitgave van Feiten en Cijfers. Deze uitgave bevat een beknopt overzicht van de nieuwste cijfers. Actuele trends en ontwikkelingen illustreren de ontwikkeling van de toeristisch-recreatieve sector in Overijssel, zoals de KITO-regeling, milieubarometer en industrieel toerisme. Veel tabellen, grafieken en kaarten verduidelijken de ontwikkelingen. Toerisme en recreatie vormen in toenemende mate een belangrijke sector in onze provincie. We trekken er steeds vaker op uit als toerist. Recreatie in de directie woonomgeving, in de stad en in het buitengebied wordt steeds belangrijker. Het beleid van de provincie Overijssel voor Toerisme en Recreatie vindt u terug in de beleidsnota: Struinen door de Tuin van Nederland. De provincie investeert in de toeristisch-recreatieve sector en zet daarbij in op innovatie, kwaliteitsverbetering en kwaliteitsbehoud. Niet alleen voor de inwoners van Overijssel, zodat ze kunnen recreëren in hun eigen woon- en werkomgeving, maar ook om (meer) toeristen uit binnen- en buitenland te trekken. De toeristisch-recreatieve sector is een economische pijler die steeds belangrijker wordt en duurzame werkgelegenheid schept. Overijssel heeft de toerist en recreant veel te bieden. Natuur en landschapsschoon zijn zeer gevarieerd en in ruime mate voorhanden. Cultuurhistorisch interessante steden en stadjes vullen deze kwaliteiten aan. Met deze uitgave richt de provincie Overijssel zich niet alleen op gemeenten en samenwerkingsverbanden maar ook op andere partners en relaties, zoals onze buren (de andere provincies en Duitsland), het bedrijfsleven, Kamer van Koophandel en brancheorganisaties. Wij laten u daarmee zien, wat wij met elkaar aan interessante projecten in huis hebben. Dat brengt ons en de toerist wellicht op nieuwe ideeën, het spreekt de creativiteit aan en houdt ons in beweging! Drs. Carry Abbenhues Gedeputeerde voor economie en innovatie in de provincie Overijssel

5 SAMENVATTING Vrije tijd De beschikbare vrije tijd van de Nederlanders is afgenomen, in 2000 hadden Nederlanders gemiddeld 44,8 uur vrij in de week. Nederlanders blijven echter evenveel uitgaan als in 1995 en het gebruik van de elektronische media is zelfs toegenomen. Er wordt minder gedrukte media gelezen, vrijwilligerswerk gedaan en gesport. Trends Naast het verlangen van de mensen naar unieke ervaringen die ze lang bijblijven ontstaat er door het drukke leven ook meer behoefte aan rust. Als reactie op de individualisering van de afgelopen jaren, neemt de behoefte aan het samenzijn met familie en vrienden toe. Herkomst Het merendeel van de vakantiegangers in Overijssel komt uit Zuidof Noord-Holland en bezoekt Overijssel met z n tweeën of in een groep van vier of vijf personen. Marktaandeel Overijssel In Overijssel zijn in 2002 bijna 1,6 miljoen binnenlandse vakanties doorgebracht, dit is 8,4% van het totale aantal vakanties van Nederlanders in Nederland. Een kleine 2% van alle buitenlanders in Nederland verbleef in 2001 in Overijssel. Overijssel is de bestemming van 56,7 miljoen dagtochten in 2001/2002, dit is 5,8% van het totaal aantal dagtochten in Nederland. De meeste dagtochten vallen in de categorie sport en sportieve recreatie (30%) en uitgaan (25%). Activiteiten Toeristen die Overijssel bezoeken typeren hun vakantie vaak als een op de natuurgerichte vakantie, 34% van de vakantiegangers bezoekt tijdens de vakantie een natuurgebied. Wandelen en uit eten gaan zijn de activiteiten die het meest worden uitgevoerd. Overijssel dankt zijn groene uitstraling ook aan het grote deel van de provincie dat een agrarische bestemming heeft. Plattelandstoerisme biedt kansen voor een versterking en behoud van het platteland. Fietsen is een belangrijke activiteit tijdens een vakantie in Overijssel. De provincie investeert daarom in het aanleggen van (recreatieve) fietspaden. Overijssel, en dan met name de Kop van Overijssel, is ook zeer geschikt voor allerlei vormen van watersport. Mobiliteit Het merendeel van de Nederlanders (91%) gaat nog steeds met de auto op vakantie naar Overijssel. Ook voor tochtjes tijdens de vakantie is de auto het meest populaire vervoermiddel. Nederlanders verplaatsen zich de laatste jaren een fractie minder, 36% van de verplaatsingen heeft betrekking op de vrije tijd. Werkgelegenheid De sector toerisme en recreatie is belangrijk voor de economie in Overijssel. In totaal werken in Overijssel meer dan mensen in deze sector, dit is 6% van het totale banenbestand in Overijssel. Bestedingen Tijdens dagtochten wordt in Overijssel in 2001/2002 ruim 868 miljoen euro besteed. Tijdens de binnenlandse vakanties in 2002 geeft de toerist 230 miljoen euro uit. Buitenlandse toeristen spenderen 2001 circa 36 miljoen euro in Overijssel. Subsidies De structurele uitgaven van de provincie Overijssel voor toerisme en recreatie zijn sinds 1996 met bijna een kwart gestegen. De provincie geeft in 2003 bijna 2 miljoen euro subsidie en ondersteunt daarnaast sommige projecten incidenteel. Naast provinciale subsidies zijn er ook Europese subsidies met als doel het versterken van het toerisme.

6 INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK 1 ONTWIKKELING VAN DE VRIJE TIJD IN NEDERLAND 5 Beschikbare vrije tijd 5 Vrijetijdsbesteding 6 Vakantieparticipatie 6 HOOFDSTUK 2 TRENDS IN TOERISME EN RECREATIE 7 HOOFDSTUK 3 BODEMGEBRUIK EN BEVOLKING 8 Bodemgebruik 8 Bevolking 8 HOOFDSTUK 4 WAT BIEDT OVERIJSSEL DE VAKANTIEGANGER? 10 Redenen voor een vakantie in Overijssel 10 Wie komen er op vakantie in Overijssel 10 HOOFDSTUK 5 ECONOMISCHE BETEKENIS TOERISME EN RECREATIE 12 Dagrecreatie 12 Binnenlandse vakanties 12 Inkomend toerisme 13 Werkgelegenheid 14 HOOFDSTUK 6 UITGAVEN AAN TOERISTISCH RECREATIEVE BELEIDSVORMING EN UITVOERING 15 HOOFDSTUK 8 MARKTAANDEEL VAKANTIES EN DAGRECREATIE 17 Vakanties van Nederlanders 17 Vakanties van buitenlanders 18 Logiesvormen 18 Dagrecreatie 19 HOOFDSTUK 9 ACCOMMODATIES EN MILIEU 22 Verblijfsaccommodaties 22 Kampeerauto s 22 Milieu 22 HOOFDSTUK 10 TOERISTISCH RECREATIEVE PROJECTEN EN VOORZIENINGEN 25 Attractieparken en dagrecreatiegebieden 25 Bos- en natuurgebieden 25 Tuinen 26 Plattelandstoerisme 26 Musea en cultuurhistorie 28 Evenementen 28 Industrieel Toerisme 29 HOOFDSTUK 11 ACTIEVE RECREATIE 30 Wandelen 30 Fietsen 32 Waterrecreatie 34 Overige actieve recreatie 36 BEGRIPPENLIJST 38 HOOFDSTUK 7 TOERISTISCH-RECREATIEVE MOBILITEIT 16 LITERATUURLIJST 39 BELANGRIJKE ADRESSEN/COLOFON 40

7 HOOFDSTUK 1 ONTWIKKELING VAN DE VRIJE TIJD IN NEDERLAND 5 Het Hulsbeek - Oldenzaal Beschikbare vrije tijd Nederlanders hechten steeds meer waarde aan vrije tijd en er wordt vaak gedacht dat we steeds meer vrije tijd hebben. Desondanks daalde de beschikbare vrije tijd van de bevolking van 12 jaar en ouder in de periode vrij sterk. De mensen werken gemiddeld korter door de toename van het aantal deeltijdbanen. Hierdoor krijgen echter alleen personen die voorheen fulltime werkten meer vrije tijd en niet degenen die voorheen niet betaald werkten, zij krijgen juist minder vrije tijd. Daarnaast doen de mensen er langer over om op het werk te komen. Door de toename van de arbeidsparticipatie van vrouwen krijgen niet alleen deze vrouwen minder vrije tijd, maar ook hun partners, zij gaan vaak meer in het huishouden doen, terwijl zij niet minder gaan werken. Gemiddeld had de Nederlander in 2000 per week 44,8 uur vrij te besteden tijd, terwijl dat in 1995 nog 47,3 uur was, dit is een afname van ongeveer 5%. Iedere groep binnen de Nederlandse bevolking heeft te maken gehad met een afname van de vrije tijd. Vooral tieners hebben relatief weinig vrije tijd (36,8 uur per week). De gepensioneerden hebben de meeste vrije tijd, zij hadden in ,3 vrije uren per week.

8 Vrijetijdsbesteding Vanaf de jaren tachtig brachten Nederlanders steeds meer vrije tijd buitenshuis door. In 2000 is hier duidelijk een kentering te zien, men blijft vaker thuis. Als compensatie voor het drukke leven, mensen hebben al veel gezien en gedaan, ontstaat er een toenemende behoefte aan rust. De consumptieve bestedingen die betrekking hebben op de vrije tijd nemen nog wel toe. In het algemeen hangt de verminderde deelname aan vrijetijdsactiviteiten vrijwel één op één samen met de afgenomen hoeveelheid vrije tijd. Ondanks het beperktere vrijetijdsbudget bleef men ongeveer even veel uitgaan en is het gebruik van elektronische media (incl. computer) zelfs toegenomen. Op maatschappelijke participatie (-19%), sport en bewegen (-15%) en het lezen van gedrukte media (-14%) werd relatief sterk bezuinigd. Aantal vrije uren per week voor personen van 12 jaar en ouder uren Arbeidsmarktpositie totaal studerend, schoolgaand Bron: SCP-Trends in de tijd 2001 werkend huishouding werkloos, arbeidsongeschikt gepensioneerd 6 Vakantieparticipatie In 1990 ging bijna driekwart van de Nederlanders één of meerdere keren per jaar op vakantie. Sinds die tijd is er sprake van een trendmatige stijging van de deelname aan vakanties. Vanaf 1998 stabiliseert de vakantieparticipatie op zo n 80%. Ging men in de jaren zeventig meestal één keer per jaar voor een langere periode op vakantie, tegenwoordig kiest de toerist voor vaker en korter. Van de Nederlanders gaat 31% zowel kort als lang op vakantie, 74% gaat alleen lang op vakantie en 35% alleen kort. Deze verhouding is al enige tijd ongeveer gelijk. Van alle lange vakanties wordt 41% in Nederland doorgebracht. Tijdens de korte vakanties vertoeft men voornamelijk in Nederland (in %). Tijdens de lange vakanties zijn Nederlanders gemiddeld ruim 12 dagen van huis, korte vakanties duren gemiddeld ruim 3 dagen. De zomer is nog steeds de belangrijkste periode om op vakantie te gaan, zo n 45% van alle vakanties vindt in deze periode plaats. De groei van de vakantiemarkt vindt echter vooral buiten het zomerseizoen plaats. Sinds 1995 is het aantal vakanties in de winter met 16% toegenomen en is er in het najaar sprake van een stijging met 27%. Het aantal vakanties in de zomer is in deze periode nagenoeg gelijk gebleven. Hieruit blijkt dat de verrichte inspanningen om vakantiespreiding te stimuleren effect hebben gehad. Wekelijkse deelname aan vormen van vrijetijdsbesteding Bron: SCP-Trends in de tijd 2001 uren vrijetijdsmobiliteit overige liefhebberijen sport en bewegen uitgaan maatschappelijke participatie sociale contacten elektronische media gedrukte media

9 HOOFDSTUK 2 TRENDS IN TOERISME EN RECREATIE 7 Kleine Veer - Zwolle Naast algemene trends zoals vergrijzing, de toename van het aantal alleenstaanden en de groei van het aantal tweeverdieners zijn er ook kwalitatieve trends waar te nemen in het toerisme. Het NRIT signaleert dat het voor de consument van morgen allemaal wat simpeler mag (versimpeling), het poldermodel heeft een deel van zijn charme verloren, waardoor tegenstellingen tussen voor- en tegenstanders meer en meer worden verhard (zwart-wit denken). Als reactie op de individualisering van de afgelopen jaren, neemt nu de behoefte aan het huiskamergevoel toe (warmte en zachtheid), de mensen hechten steeds meer belang aan het samenzijn met vrienden en familie. In tijden van economische tegenspoed en de hiermee samenhangende onzekerheden neemt de behoefte om te ontsnappen aan de niet altijd aangename werkelijkheid toe (feel good/escapism). De wereld van de fantasie grijpt om zich heen, denk alleen al aan films zoals In de ban van de ring en de gekte rondom het verschijnen van een nieuw Harry Potter boek. Een andere trend is intensivering, de reclameslogan van Pepsi Max: been there, done that, tried that, doing it tomorrow kan hier model voor staan. Iedereen heeft alles al eens gedaan. Mensen zijn op zoek naar unieke ervaringen, die ze lang bijblijven. Dit uit zich onder meer in de toenemende belangstelling voor sensatiesporten zoals snowboarden en kitesurfen, maar ook in de stijgende belangstelling voor bijzondere overnachtingsmogelijkheden. Als reactie op het drukke leven ontstaat er bij veel andere mensen juist een behoefte aan een zekere mate van rust. Vrijetijdsbesteding wordt steeds meer gecombineerd met gezonde activiteiten, zoals het bezoek aan een kuuroord of fitnessclub. Verder worden de mensen zich meer bewust van de invloed van onze tijdsbesteding en consumptiepatronen op de maatschappij. In toerisme en recreatie wordt steeds bewuster omgegaan met de omgeving.

10 HOOFDSTUK 3 H3 BODEMGEBRUIK EN BEVOLKING Verdeling bodemgebruik in Overijssel in 2000 Verdeling recreatief bodemgebruik in Overijssel in 2000 Bos en natuur 13,8% Water 2,8% Verkeer 3,0% Bebouwd en semi bebouwd 7,4% Recreatie 1,8% Verblijfsrecreatie 31% Parken en plantsoenen 23% Volkstuinen 4% Dagrecreatie 7% Sportterreinen 35% Bron: CBS-Bodemgebruik in Nederland Bron: CBS-Bodemgebruik in Nederland 2000 Landbouw 71,2% Bodemgebruik Overijssel beslaat met hectare ruim 8% van het Nederlandse grondoppervlak. In 2000 had 1,8% van de oppervlakte van de provincie (6228 ha) een puur recreatieve bestemming. Dit zijn parken en plantsoenen, sportterreinen, dagrecreatiegebieden, volkstuinen en verblijfsrecreatiegebieden. Landelijk ligt dit aandeel iets hoger, namelijk op 2,1%. De beschikbare recreatieruimte in Overijssel is in de periode toegenomen met ruim 1,7% (landelijk +3%). In Overijssel is de toename van de recreatieruimte vooral toe te schrijven aan de stijging van het aantal parken en plantsoenen met ruim 5%. Daarnaast is er iets meer ruimte voor sportterreinen en is de omvang van verblijfsrecreatiegebieden toegenomen. De oppervlakte van volkstuinen en dagrecreatiegebieden is in Overijssel afgenomen. Dit is opvallend omdat in Nederland juist de omvang van de dagrecreatiegebieden is toegenomen en de omvang van de volkstuinen een minder sterke daling laat zien dan in Overijssel. Een groot deel (85%) van de provincie Overijssel bestaat uit agrarische gebieden en bossen, waar vaak recreatief medegebruik mogelijk is. Deze gebieden worden steeds vaker toegankelijk gemaakt voor de toerist en recreant. Waarschijnlijk is er daarom in de Tuin van Nederland minder behoefte aan speciale dagrecreatiegebieden. De ruimte voor verblijfsrecreatie is landelijk met bijna 4% toegenomen, terwijl in Overijssel slechts sprake is van een stijging van 1,6%. Van de totale oppervlakte die in Nederland in gebruik is voor verblijfsrecreatie bevindt zich in 2000 echter nog steeds 10% in Overijssel. Alleen de aanzienlijk grotere provincies Gelderland en Noord-Brabant hebben hier meer ruimte voor. Bevolking Op 1 januari 2003 heeft Nederland inwoners, ruim 1,1 miljoen (6,8%) hiervan wonen in Overijssel. Sinds 1995 is de Overijsselse bevolking met 4,8% en de Nederlandse bevolking met 5% gegroeid. Er zijn in Overijssel in verhouding iets meer jongeren tot en met 29 jaar en ook de groep tussen de 60 en de 80 is iets beter dan gemiddeld vertegenwoordigd. De leeftijdscategorie van 30 tot en met 59 jaar is daarentegen weer kleiner dan gemiddeld. Ook de groep van 80 jaar en ouder is iets ondervertegenwoordigd. De groep die de laatste tien jaar het meest groeide, is de groep van 50 tot en met 59 jaar, dit is de categorie waar de babyboomers in vallen. De trend van vergrijzing is in Overijssel duidelijk te zien, de groep van 70 jaar en ouder groeide meer dan gemiddeld. De enige groep die de afgelopen jaren kleiner werd is de groep van

11 9 Stad en jachthavens - Kampen Bevolking Overijssel op 1 januari 2003 naar leeftijd jaar 8,8% jaar 12,8% jaar 2,8% jaar 6,5% jaar 14,4% Bron: CBS-Bevolking van Nederland jaar of ouder 0,4% jaar 15,7% 0-9 jaar 13,0% jaar 12,8% jaar 12,9% 20 tot 29 jaar. In Overijssel woonden in 2001 gemiddeld 326 mensen per km 2, dit ligt aanzienlijk lager dan het Nederlands gemiddelde (472). Sinds 1995 is de bevolkingsdichtheid in Overijssel met 3,5% toegenomen, terwijl Nederland een stijging kende van 3,7%. Volgens het CBS blijft de bevolking van Nederland tot 2040 groeien. In dat jaar zal Nederland circa 17,7 miljoen inwoners hebben. Momenteel (2003) zijn er in Nederland 2,2 miljoen 65+-ers, naar verwachting zal de vergrijzing een hoogtepunt bereiken in In dat jaar zal 23% van de Nederlanders 65 jaar of ouder zijn, het gaat hierbij om 4 miljoen personen. De groep tussen de 20 en 64 jaar, die doorgaans actief is op de arbeidsmarkt, neemt in dezelfde periode af van 62% tot 54%.

12 HOOFDSTUK 4 WAT BIEDT OVERIJSSEL DE VAKANTIEGANGER? 10 Overijssel heeft een zeer gevarieerd toeristisch-recreatief product. Er zijn volop mogelijkheden om te fietsen en te wandelen of om de provincie vanaf het water te bekijken. De groene provincie Overijssel is uitermate geschikt voor natuurgerichte recreatie. Maar vlak de (cultuur)historie van de provincie ook niet uit. Overblijfselen van vervlogen tijden zijn onder andere kastelen, boerderijen, molens en de Hanzesteden. De Twentse steden, Enschede, Hengelo, Almelo en Oldezaal richten zich naast de inwoners van Twente ook op het winkelend publiek uit Duitsland. Er zijn vier herkenbare regio s: de Kop van Overijssel, het Overijssels Vechtdal, Salland en Twente. Redenen voor een vakantie in Overijssel Toeristen die Overijssel bezoeken, en dan met name degenen in Salland en Twente, typeren hun vakantie naar Overijssel vaak als een op de natuur gerichte vakantie (22%). Vijftien procent gaat er even lekker tussenuit om te ontspannen en uit te rusten. Eén op de tien bezoekers van de Kop van Overijssel en 15% van de toeristen in Twente typeert zijn vakantie als sportief of actief. Een bezoek aan een attractiepark is voor 15% van de toeristen in het Vechtdal de belangrijkste reden voor de vakantie in het gebied. Wandelen en uit eten gaan zijn al jaren de activiteiten die het meest worden uitgevoerd door toeristen in Overijssel. Ruim een derde (34%) van de vakantiegangers in Overijssel bezoekt een natuurreservaat of natuurgebied en 22% bekijkt bezienswaardige gebouwen. De toeristen in Overijssel trekken er graag op uit, 57% maakt tijdens zijn vakantie wel eens een tochtje met de auto en ruim een derde (34%) pakt de fiets, beide percentages liggen iets hoger dan het gemiddelde voor Nederland. Wie komen op vakantie in Overijssel In totaal bezochten in Nederlanders Overijssel voor een vakantie, hiervan verbleef ruim een kwart op een vaste standplaats. Vier op de tien toeristische vakantiegangers in Overijssel komt uit Zuid- of Noord-Holland. Ook Noord-Brabant, Gelderland en Overijssel zelf zijn, met elk 12%, belangrijke leveranciers van vakantiegangers aan Overijssel. In verhouding tot het aantal inwoners van Nederland gaan er relatief veel mensen uit Overijssel, Zuid- Holland en Drenthe en relatief weinig mensen uit Limburg, Noord- Brabant, Zeeland en Utrecht op vakantie in Overijssel. Zestien procent van de inwoners van Overijssel gaat in de eigen provincie op Bezoeken uitgevoerd tijdens toeristische vakanties door Nederlanders in Overijssel in 2002, in procenten Activiteiten uitgevoerd tijdens toeristische vakanties door Nederlanders in Overijssel in 2002, in procenten Natuurreservaat/ Natuurgebied Bezienswaardige gebouwen Pretpark/ Attractiepark Museum/ Oudheidkamer Dierenpark/ Safaripark/ Dolfinarium Wandelingen maken Uit eten gaan Zwemmen Funshopping Uitgaan (café/disco) Bron: CVO-Jaarrapportage 2002 Bron: CVO-Jaarrapportage 2002

13 vakantie. In de zuidelijke provincies, in Gelderland en Friesland ligt het aandeel inwoners dat in eigen provincie op vakantie gaat hoger. Ruim een derde van de toeristische vakantiegangers komt met z n tweeën naar Overijssel, één op de vijf toeristen komt in een groepje van vier. In Overijssel komt 12% van de vakantiegangers in een groep van vijf personen, terwijl dit landelijk slechts 8% is. De leeftijdsverdeling van de vakantiegangers in Overijssel is ongeveer gelijk met die in Nederland. Opvallend zijn de verschillen tussen de Regio s. De Kop van Overijssel en het Overijssels Vechtdal ontvangen relatief veel gezinnen met kinderen onder de 13 jaar. In Twente is de groep vanaf 45 jaar relatief groot, terwijl in Salland in verhouding veel 65+-ers op vakantie gaan. In 2002 brachten buitenlandse toeristen hun vakantie door in Overijssel en Flevoland. Dit is 5,7% van het aantal buitenlanders dat Nederland bezoekt. Doordat het CBS in 2002 de cijfers voor Overijssel en Flevoland samenvoegde is het niet mogelijk de stijging of daling van het aantal buitenlandse gasten in Overijssel te berekenen. In 2002 is voor Overijssel en Flevoland samen sprake van een groei van 20% ten opzichte van Ruim driekwart van deze toeristen komt uit Duitsland, 11% komt uit België en 4% uit Groot- Brittannië. Onderstaande grafiek heeft betrekking op Herkomst buitenlandse vakantiegangers Overijssel in 2001 Landgoed Singraven - Denekamp Herkomst Nederlandse toeristische vakantiegangers in Overijssel in Frankrijk 4% Italië 2,3% Denemarken 3,4% Rest Europa 15,4% Rest wereld 6,9% Noord-Brabant 11,6% Flevoland 1,7% Zeeland 1,8% Limburg 3,7% Groningen 2,9% Friesland 4,5% Drente 4,8% Overijssel 11,9% Groot-Brittannië 9,7% België 9,1% Bron: CBS-Toerisme in Nederland 2001 Duitsland 49,1% Zuid-Holland 24,9% Bron: CVO-Jaarrapportage 2002 Noord-Holland 15,4% Gelderland 11,6% Utrecht 5,2%

14 HOOFDSTUK 5 ECONOMISCHE BETEKENIS TOERISME EN RECREATIE 12 Dagrecreatie In totaal werd er tijdens dagtochten in Nederland ruim 11,5 miljard euro besteed, dit is een stijging ten opzichte van 1995/1996 van meer dan 70%. Bijna 60% van dit bedrag wordt aan eten en drinken uitgegeven, een vierde aan entree- en deelnamekosten en de rest aan reiskosten. Aan de categorie uitgaan wordt 5,3 miljard euro uitgegeven. Sinds 1995/1996 zijn de uitgaven voor uitgaan toegenomen met meer dan 80%. De toename heeft met name betrekking op culturele uitstapjes naar films, concerten, ballet of toneel (+99%). Ook de uitgaven voor andere vormen van uitgaan, zoals uit eten gaan, een terrasje pakken, swingen in de disco of iets drinken in een café namen toe (+77%). Aan de diverse vormen van sport en sportieve recreatie wordt landelijk bijna 2 miljard euro besteed, dit is een stijging ten opzichte van 1995/1996 van bijna 70%. In 2001/2002 werd tijdens bezoeken aan attractiepunten, zoals speeltuinen, pretparken, dierentuinen en kinderboerderijen bijna twee keer zoveel uitgegeven als vijf jaar daarvoor, het gaat daarbij om een bedrag van 645 miljoen euro. Gemiddeld besteedt de recreant tijdens een dagtocht 11,73 euro, maar dit bedrag verschilt nogal per soort dagtocht. Personen die uitgaan (uit eten, terrasje en dergelijke) geven het meest uit, namelijk gemiddeld ruim 25 euro per dagtocht. Tijdens een dagje zonnen of zwemmen wordt gemiddeld het minst uitgegeven, namelijk minder dan zes euro per dagtocht. Tijdens sport of sportieve recreatie wordt eveneens relatief weinig uitgegeven, namelijk gemiddeld 6,48 euro per dagtocht. Het aantal dagtochten in Overijssel bedraagt 6% van het totaal aantal dagtochten in Nederland. In 2001/2002 werden in de provincie Overijssel in totaal 56,7 miljoen dagtochten gemaakt. Het aantal dagtochten in Overijssel is sinds 1995/1996 iets afgenomen, terwijl landelijk een groei van 5% te zien was. Uit de landelijke statistieken is niet direct te halen hoeveel er besteed wordt tijdens dagtochten in Overijssel. Een berekening van het aantal dagtochten per categorie in Overijssel vermenigvuldigd met de gemiddelde bestedingen per categorie (op basis van landelijke cijfers) laat zien dat tijdens dagtochten in Overijssel ruim 868 miljoen euro besteed wordt. Dit is 7,5% van de totale bestedingen tijdens dagtochten in Nederland, terwijl 6% van de dagtochten naar Overijssel gaat. Uitgaven per persoon per dagtocht in Nederland in 2001/2002 (in euro s) Zonnen, zwemmen, picknicken, dagkamperen Sport en sportieve recreatie Toeschouwer/begeleider bij sport Toeren Bezoeken attractiepunten, bezienswaardigheden en evenementen Recreatief winkelen Uitgaan (incl. uit eten) Overige (vereningen hobby's) Bron: CBS-Dagrecreatie 2001/ Binnenlandse vakanties Tijdens de binnenlandse vakanties in Overijssel werd in 2002 in totaal ruim 230 miljoen euro besteed. Dit is 8% van de totale bestedingen tijdens binnenlandse vakanties van Nederlanders. Binnenlandse vakanties zijn onderverdeeld in toeristische vakanties en vaste standplaats vakanties. Tijdens de vaste standplaats vakanties werd bijna 35 miljoen euro uitgegeven en de bestedingen tijdens de toeristische vakanties bedroegen bijna 196 miljoen euro. Vakantiegangers spenderen tijdens een toeristische vakantie in Overijssel gemiddeld 31 euro per dag. Dit is 170 euro per persoon per vakantie. Landelijk bedragen de bestedingen per persoon gemiddeld 35 euro per dag en 187,50 euro per vakantie. De ver-

15 Totale bestedingen tijdens binnenlandse vakanties in Overijssel (in miljoenen euro s) Verdeling van de totale bestedingen van buitenlandse gasten in Nederland naar land van herkomst in Italië en Spanje 8% Amerika 14% Duitsland 26% Bron: CVO-Jaarrapportages 1998 t/m 2002 schillen binnen de Overijsselse regio s zijn opvallend. In Twente besteedt men gemiddeld 41 euro per persoon per dag, dit is significant meer dan het gemiddelde van Overijssel. Daarentegen wordt in het Overijssels Vechtdal gemiddeld 22 euro per persoon per dag besteed, dit is weer significant minder dan het gemiddelde voor de provincie. Reden hiervoor kan zijn dat er in Twente meer hotelovernachtingen plaatsvinden en dat er in het Vechtdal vaker in een stacaravan overnacht wordt. De bestedingen tijdens toeristische vakanties bedragen 85% van de totale bestedingen tijdens binnenlandse vakanties in Overijssel. Toeristische vakanties leveren in verhouding meer op dan vaste standplaats vakanties. Ruim een kwart van de binnenlandse vakanties in Overijssel wordt op een vaste standplaats doorgebracht. Bestedingen tijdens binnenlandse vakanties in Overijssel in 2002 in euro s Groot-Brittannië 18% Bron: CBS-Toerisme en recreatie in cijfers 2002 Overige Europa 16% België 5% Frankrijk 4% Overige landen 9% Inkomend toerisme In totaal geven de buitenlandse toeristen in Nederland in 2001 ruim 2,4 miljard euro uit. Duitsers nemen hiervan ruim een kwart (612 mln) voor hun rekening. Gasten uit Groot-Brittannië geven in totaal 446 miljoen euro uit in ons land. Amerikanen besteden het meeste per persoon per dag, namelijk 143 euro, dat is bijna drie keer zoveel als de 50 euro die Duitsers per dag besteden. De bestedingen van buitenlanders in Nederland zijn in vergelijking met 1993/1994 meer dan verdubbeld van 1,16 miljard euro naar 2,43 miljard euro. Buitenlandse toeristen gaven in Overijssel in 2001 ruim 36 miljoen euro uit. De Duitsers nemen hiervan 39% voor hun rekening, 10% werd uitgegeven door de Britten, 8% door de Amerikanen en 7% kwam voor rekening van onze zuiderburen. 13 Bron: CVO-Jaarrapportage ,7 mln 196 mln Bestedingen tijdens toeristische vakanties Bestedingen tijdens vaste standplaats vakanties Uiteraard komen er ook buitenlandse dagrecreanten naar Nederland, dit zijn voornamelijk Belgen en Duitsers. Buitenlandse dagbezoekers in Overijssel komen voornamelijk uit Duitsland. Een kwart van de inwoners van de nabije deelstaten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen bezocht in 1998 Nederland voor een dagtocht. De Niedersachsen gaan gemiddeld 3,1 keer per jaar naar Nederland, de inwoners van Nordrhein-Westfalen komen jaarlijks gemiddeld 5 keer. Tijdens deze dagtochten zijn de meest populaire activiteiten winkelen, uit eten gaan en het bezoeken van een stad. Vanuit Nordrhein-Westfalen worden jaarlijks 22,5 miljoen dagtochten naar

16 Nederland gemaakt. De inwoners van het kleinere Niedersachsen maken jaarlijks 1,7 miljoen grensoverschrijdende dagtochten. De inwoners van Nordrhein-Westfalen besteden per dagtocht gemiddeld 60 euro, die van Niedersachsen 43 euro. In totaal besteden deze Duitse dagtoeristen ruim 1,4 miljard euro in Nederland. Werkgelegenheid Volgens BIRO-gegevens (Bedrijven en Instellingen Register Overijssel) werken in Overijssel in totaal mensen in toerisme of recreatie in Dit is 6% van alle banen in Overijssel. Het gaat hierbij om fulltime en parttime banen. Het aantal banen in toerisme en recreatie in Overijssel is sinds 1997 toegenomen met 21%, landelijk ligt de stijging op 19%. Zowel in Overijssel als in heel Nederland is de stijging sterker bij de fulltime dan bij de parttime banen. Van het totaal aantal banen in de toeristisch-recreatieve sector in Nederland is 6,1% te vinden in Overijssel. Aantal banen in de sector toerisme en recreatie in Overijssel in 1997 en Horeca Bron: Biro Logies Cultuur, recreatie, sport en amusement Personenvervoer Reisorganisatie & bemiddeling Recreatiegoederen Overig detailhandel Huurgoederen Attractiepark Slagharen

17 HOOFDSTUK 6 UITGAVEN AAN TOERISTISCH-RECREATIEVE BELEIDSVORMING EN UITVOERING Diverse partijen houden zich bezig met toeristisch recreatieve beleidsvorming en uitvoering. In Overijssel zijn dit op beleids- en uitvoeringsniveau de provincie en gemeenten. Het Gelders Overijssels Bureau voor Toerisme (GOBT) houdt zich bezig met promotie en productontwikkeling op bovenregionaal, (boven)provinciaal, nationaal en internationaal niveau. De regio VVV s doen dit ook, maar dan op regionaal niveau. De uitvoering van het beleid en het beheer van de voorzieningen ligt in handen van de Regio Twente, Recreatiegemeenschap Salland, Regio IJssel-Vecht en de waterschappen. Provinciale en Europese uitgaven aan toerisme en recreatie In 2003 geeft de provincie in totaal bijna 2 miljoen euro structurele subsidie ten behoeve van toerisme en recreatie. Sinds 1996 zijn deze uitgaven met bijna een kwart gestegen. Naast structurele 15 Structurele uitgaven provincie Overijssel aan toerisme en recreatie mln euro 2,0 1,5 1,0 0, Toeristische promotie Ontwikkeling recreatief toeristisch fietspaden en voorzieningen Bron: Provincie Overijssel 2003 Projectsubsidies BARTO (voor 2000 TROP) Instandhouding recreatief toeristische basisstructuur Golfbaan - Zwolle bijdragen, verstrekt de provincie ook incidenteel geld voor de sector. In de periode was dit in totaal ruim 2,3 miljoen euro. Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling stelt in de periode / ,8 miljoen euro beschikbaar voor de versterking van de concurrentiepositie van het toeristisch bedrijfsleven en de toeristische infrastructuur in Overijssel. Binnen het Plattelands Ontwikkelingsplan (POP) is op jaarbasis euro beschikbaar voor het bevorderen van toeristische en ambachtelijke activiteiten. Daarnaast is ook bij het grensoverschrijdende Interreg IIIA toerisme en recreatie een belangrijk thema, in de periode is in totaal bijna 7 miljoen euro beschikbaar. Andere subsidieprogramma s zijn Leader plus en Interreg IIIB/IIIC.

18 HOOFDSTUK 7 TOERISTISCH-RECREATIEVE MOBILITEIT aantal kilometers Mobiliteit van Nederlanders in aantal kilometers en minuten per dag aantal minuten 87%. In Overijssel wordt minder dan gemiddeld gebruik gemaakt van het openbaar vervoer, 4% van de toeristen gaat met de bus of trein, ten opzichte van 6% landelijk. Van alle toeristen in Overijssel maakt 57% tochtjes met de auto, dit ligt hoger dan het gemiddelde in Nederland (54%). In Overijssel worden veel fietstochten gemaakt, 34% van de vakantiegangers gaat tijdens zijn vakantie met de fiets op pad (32% landelijk). Bron: CBS-Onderzoek verplaatsingsgedrag 2002 minuten km Verplaatsingen naar vervoermiddel in uren per week in De Nederlanders zijn zich de laatste jaren een fractie minder vaak gaan verplaatsen, ze zijn dus iets minder mobiel geworden. Ging men in 1999 dagelijks gemiddeld nog 3,15 keer op pad, in 2001 was dat gedaald tot 3,07 keer. De reistijd en het aantal kilometers dat men aflegt nam ook af. Ruim een derde (36%) van alle verplaatsingen van Nederlanders heeft te maken met de vrije tijd, dit is iets meer dan de verplaatsingen voor school of werk (35%) of voor het huishouden (30%). Nederlanders steken weliswaar minder tijd in verplaatsingen voor het huishouden of voor de vrije tijd dan voorgaande jaren, ze zijn wel meer tijd kwijt voor verplaatsingen voor school of werk. Vooral de automobiliteit is toegenomen, terwijl men minder met het openbaar vervoer, met de (brom)fiets, scooter of te voet is gaan reizen. verplaatsingen Verplaatsingen naar reismotief in Nederland in uren per week 9 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 Auto (bestuurder) Auto (passagier) Trein Bus/tram/metro Bron: CBS-Onderzoek verplaatsingsgedrag 2002 aantal Brom-/snorfiets Fiets Lopen Overig km km Inwoners van Overijssel verplaatsen zich iets vaker dan de gemiddelde Nederlander (+3%), maar de afstand die ze afleggen op een gemiddelde dag is ongeveer gelijk. Daar staat tegenover dat ze met deze verplaatsingen minder tijd kwijt zijn dan de doorsnee Nederlander. De inwoners van Overijssel zijn dagelijks 57,6 minuten onderweg, de gemiddelde Nederlander bijna 60 minuten. Wellicht komt dit doordat het in Overijssel minder druk is dan in de randstad vrije tijd huishouden school/werk Bij 91% van de toeristische vakanties in Overijssel wordt als vervoermiddel de auto gebruikt. Landelijk ligt dit percentage op Bron: CBS-Onderzoek verplaatsingsgedrag 2002

19 HOOFDSTUK 8 MARKTAANDEEL VAKANTIES EN DAGRECREATIE Aantal overnachtingen tijdens binnenlandse vakanties in Overijssel mln mln * Aantal overnachtingen tijdens vaste standplaats vakanties Aantal overnachtingen tijdens toeristische vakanties Bron: CVO-Jaarrapportages 1998 t/m 2002 Aantal korte en lange binnenlandse toeristische vakanties in Overijssel 1,4 1,2 1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0, * Bron: CVO-Jaarrapportages 1998 t/m 2002 * Trendbreuk t.o.v. voorgaande jaren Aantal lange toeristische binnenlandse vakanties Aantal korte toeristische binnenlandse vakanties * Trendbreuk t.o.v. voorgaande jaren Vakanties van Nederlanders In Overijssel zijn in 2002 ruim anderhalf miljoen ( ) binnenlandse vakanties doorgebracht, dit is 8,4% van het totale aantal binnenlandse vakanties in Nederland. Tijdens vakanties vertoefde men op een vaste standplaats, de rest is een toeristische vakantie. Sinds 1998 is het aantal binnenlandse vakanties in Overijssel gestegen met 23% (Nederland +17%). De toerist verblijft tijdens zijn toeristische vakantie gemiddeld 5,7 nachten in een accommodatie, in Overijssel blijft men iets langer namelijk 5,9 nachten. In 2002 werden er door Nederlanderse toeristen ruim 10 miljoen nachten doorgebracht in Overijssel, 6,8 miljoen tijdens toeristische vakanties en de rest tijdens vaste standplaatsvakanties. Ten opzichte van 1998 is het aantal overnachtingen tijdens binnenlandse vakanties in Overijssel met meer dan een kwart gestegen. Het aantal korte toeristische vakanties in Overijssel is sinds 1998 gestegen met een kleine 30%, de stijging van het aantal lange toeristische vakanties bedroeg 7%. De stijging van het aantal lange vakanties in Overijssel blijft achter bij de landelijke ontwikkeling (+19%). Van alle korte toeristische vakanties in Nederland wordt 8,1% in Overijssel doorgebracht, het Overijsselse aandeel in de lange toeristische vakanties in Overijssel bedraagt 8,6%. 17 mln Aantal overnachtingen tijdens lange en korte binnenlandse toeristische vakanties in Overijssel * Aantal overnachtingen tijdens lange toeristische binnenlandse vakanties Aantal overnachtingen tijdens korte toeristische binnenlandse vakanties vakanties (mln) Aantal (overnachtingen tijdens) binnenlandse vakanties in Overijssel j 2 1,8 1,6 1,4 1 1,2 0,8 0,6 0,4 0, * Aantal binnenlandse vakantie Aantal overnachtingen tijdens binnenlandse vakanties overnachtingen (mln) Bron: CVO-Jaarrapportages 1998 t/m 2002 * Trendbreuk t.o.v. voorgaande jaren Bron: CVO-Jaarrapportages 1998 t/m 2002 * Trendbreuk t.o.v. voorgaande jaren

20 18 Aandeel Overijssel in Nederland m.b.t. toeristische vakanties 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% * Vakanties Overnachtingen Bestedingen Bron: CVO-Jaarrapportages 1998 t/m 2002 * Trendbreuk t.o.v. voorgaande jaren Zeventien procent van alle toeristische overnachtingen in Overijssel vindt plaats tijdens korte vakanties, landelijk gezien is dit 18%. Zowel in Nederland als in Overijssel bedraagt het aandeel vaste standplaatsvakanties 27% van het totaal. Opvallend is dat in de Kop van Overijssel aanzienlijk meer vakanties op een vaste standplaats worden doorgebracht (46%), terwijl dit in Salland juist minder (14%) dan gemiddeld is. Vakanties van buitenlanders In totaal hebben de logiesaccommodaties in Nederland in ,6 miljoen buitenlandse gasten ontvangen, tezamen hebben zij 26,4 miljoen nachten in Nederland doorgebracht. Ruim driekwart van deze gasten verblijft in een hotel. Overijssel ontving in buitenlanders, dit is een kleine 2% van het totaal aantal buitenlandse gasten in Nederland in dat jaar. Hoeveel dit er in 2002 waren is niet duidelijk, omdat het CBS dat jaar de gegevens van Flevoland en Overijssel heeft samengevoegd. Tweederde van alle buitenlanders verblijft in Noord- en Zuid-Holland, inclusief de populaire Noordzeebadplaatsen en Amsterdam. Op nationaal niveau was er in 2001 zowel een daling van het aantal buitenlandse gasten (-5%) als van het aantal overnachtingen van deze gasten te zien (-7%). In Overijssel is deze daling nog sterker, namelijk 10% minder gasten en 17% minder overnachtingen sinds Oorzaak kan zijn dat in 2001 de economische groei in grote delen van de wereld praktisch stil viel. Het effect hiervan werd versterkt door de terroristische aanslagen op het WTC in New York op 11 september. Wat in Overijssel waarschijnlijk nog sterker meespeelde is de MKZ-crisis die Nederland in het voorjaar van 2001 in haar greep had. Door berichtgeving in de media hadden toeristen het idee dat het oosten van Nederland niet toegankelijk was voor vakanties. Hoewel er ingrijpende maatregelen getroffen waren om de verspreiding van de MKZ tegen te gaan, waren de meeste logiesaccommodaties en fietspaden gewoon toegankelijk. De meest recente cijfers laten zien dat er in 2002 op nationaal niveau een stijging te zien is van het aantal buitenlandse gasten met 1% en van het aantal overnachtingen met 3,4%. Door de nieuwe CBS indeling is het helaas niet bekend of ook in Overijssel herstel heeft plaatsgevonden. Logiesvormen Veertig procent van de binnen- en buitenlandse toeristen in Overijssel, overnacht in een bungalow, één derde op een kampeerterrein en bijna 20% slaapt in een hotel. In verhouding verblijven in heel Nederland minder mensen op een kampeerterrein (26%) of in een bungalow (34%) dan in Overijssel. Landelijk gezien ligt met name het aandeel van overnachtingen in hotels aanzienlijk hoger dan in Overijssel. Ruim een derde van alle overnachtingen in Nederland wordt in een hotel doorgebracht. In Nederland wordt overigens de helft van de hotel overnachtingen gemaakt door buitenlanders, in Overijssel is dit iets meer dan 20%. gasten Aantal (overnachtingen van) buitenlandse gasten in Overijssel Aantal buitenlandse gasten Bron: CBS-Toerisme in Nederland 1998 t/m 2001 Aantal overnachtingen van buitenlandse gasten overnachtingen

21 Verdeling totaal aantal overnachtingen naar logievorm in Overijssel in Kampeerterreinen Huisjesterreinen Bron: CBS-Gasten en hun overnachtingen, 2002 Groepsaccommodaties Hotels Overijssel Nederland Dagrecreatie In de periode van december 2001 tot december 2002* maakten de Nederlanders 982 miljoen dagtochten, een stijging van bijna 5% ten opzichte van september 1995 tot september 1996*. Hiervan zijn 56,7 miljoen dagtochten (5,8%) doorgebracht in de provincie Overijssel. *(hierna aangegeven als 2001/2002 en 1995/1996) Wandelen en fietsen zijn veruit de meest beoefende vormen van sport en sportieve recreatie. In Overijssel zijn in 2001/2002 3,6 miljoen dagtochten gemaakt met als belangrijkste activiteit het wandelen, dit is een stijging van 33% ten opzichte van 1995/1996. Het aantal fietstochten dat de recreant jaarlijks in Overijssel maakt is met 2,8 miljoen ongeveer gelijk gebleven. Het totaal aantal mensen dat aan sportieve recreatie doet is in Overijssel sinds 1995/1996 afgenomen met 13%. Deze daling wordt onder meer veroorzaakt doordat er in 2001/2002 minder mensen hebben geschaatst (-88%) Sprookjescamping De Vechtstreek - Rheeze bij Hardenberg 19

22 dan in 1995/1996. De winter was zacht terwijl in de winter 1996 de Elfstedentocht op het laatste moment werd afgelast. Verder is de belangstelling voor vissen aanzienlijk afgenomen (-63%). Wel sloegen aanmerkelijk meer mensen een balletje op de green. De belangstelling voor het golfen in Overijssel steeg met 93% ten opzichte van 1995/1996. Landelijk was ook een stijging te zien, maar die bedroeg slechts 65%. Opvallend is dat, hoewel de belangstelling voor het paardrijden landelijk daalde met 5%, in Overijssel een toename van het aantal dagtochten per paard te zien is van 74%. 20 In Overijssel bezochten in 2001/2002 meer dan drie keer zoveel mensen een speeltuin dan in 1995/1996. Bij het bezoek aan attractieparken is een stijging van bijna een kwart te zien. De monumenten mogen zich op een groeiende belangstelling (+41%) verheugen, oude dorpen of steden worden minder bezocht (-22%). De belangstelling voor uitgaan in Overijssel nam de laatste jaren met een derde toe. Deze stijging had betrekking op bijna alle vormen van uitgaan, maar er was vooral een stijging te zien bij het bezoek aan film (+122%) en aan toneel, concerten en balletuitvoeringen (+92%). Ook pakten meer mensen een terrasje of gingen ergens een kopje koffie drinken (+107%). Recreanten in Overijssel gingen vaker uit eten in een restaurant (+44%) of naar een bar of café (+40%). Activiteiten tijdens dagtochten in Overijssel in 2001/2002 Activiteiten tijdens dagtochten in Nederland in 2001/2002 Landgoed De Haere - bij Olst Overige dagtochten 10% Zonnen, zwemmen, picknicken, dagkamperen 7% Overige dagtochten 12% Zonnen, zwemmen, picknicken, dagkamperen 6% Uitgaan 25% Sport en sportieve recreatie 30% Uitgaan 23% Sport en sportieve recreatie 31% Toeren 3% Recreatief winkelen 11% Toeschouwer/begeleider bij sport 4% Bezoek attractiepunt e.d. 10% Toeren 2% Recreatief winkelen 11% Toeschouwer/begeleider bij sport 4% Bezoek attractiepunt e.d. 11% Bron: CBS-Dagtochten 2001/2002 Bron: CBS-Dagtochten 2001/2002

23 Aantal dagtochten in de categorie sport en sportieve recreatie in ,5 4 3,5 3 mln 2,5 2 1,5 1 0,5 0 Bron: CBS-Dagtochten 2001/2002 Fietsen Wandelen Golfen Watersport Vissen Paardrijden Trimmen, hardlopen, fitness e.d. Schaatsen Overige binnnensport Overige buitensport Nederlanders maken gemiddeld 62 dagtochten per jaar. De leeftijdsgroep van 15 tot en met 24 jaar gaat het vaakst op pad, namelijk 84 keer per jaar. Meer dan 40% van deze dagtochten valt in de categorie uitgaan. Vijfenzestigplussers maken slechts 49 dagtochten per jaar, bijna 30% van deze dagjes uit valt in de categorie sport en sportieve recreatie, 25% van de dagtochten van deze groep heeft als bestemming een hobbyclub of vereniging. Inwoners van het oosten van Nederland maken 57 dagtochten per jaar, dit is minder vaak dan de bewoners van het zuiden en het westen van het land. 21 Procentuele stijging of daling van het aantal dagtochten in Overijssel in 2002 t.o.v % 60% 40% 20% 0% Overijssel Nederland -20% -40% -60% -80% -100% Bron: CBS-Dagtochten 1995/1996 en 2001/2002 Fietsen Wandelen Golfen Watersport Vissen Paardrijden Trimmen, hardlopen, fitness e.d. Schaatsen Overige binnnensport Overige buitensport

24 HOOFDSTUK 9 ACCOMMODATIES EN MILIEU 22 Verblijfsaccommodaties Overijssel is een gastvrije provincie. De kwaliteit van de dienstverlening wordt door 86% van de toeristen als goed of uitstekend beoordeeld. Het grote aanbod aan verblijfsaccommodaties zorgt ervoor dat iedereen zijn plekje vindt. Hotels, bungalowparken, vakantiehuisjes, campings en groepsaccommodaties zijn er in alle soorten, maten en prijscategorieën. Naast de reguliere campings zijn er steeds meer mogelijkheden voor kamperen en logeren bij de boer. Toeristen die eens wat anders willen kunnen bijvoorbeeld wild kamperen bij een paalkampeerplek. Aantal verblijfsaccommodaties in Overijssel per januari 2003 Hotels/pensions/jeugdaccommodaties 163 Kampeerterreinen (incl. mini-campings) 302 Huisjesterreinen 75 Groepsaccommodaties 78 Bron: CBS-Aanbod logiesaccommodaties en slaapplaatsen 2003 Het aantal accommodaties in Overijssel is sinds januari 2000 toegenomen. Er zijn bijna 7% meer hotels en groepsaccommodaties, het aantal huisjesterreinen is gestegen met bijna 9% en het aantal kampeerterreinen met ruim 10%. Ruim 70% van alle slaapplaatsen in Overijssel is te vinden op kampeerterreinen, 16% op huisjesterreinen, 8% in de hotels/pensions/jeugdaccommodaties en ruim 5% in een groepsaccommodatie. In Overijssel zijn 29 locaties met in totaal 76 trekkershutten. Een trekkershut is een houten blokhut met een oppervlakte van ongeveer 12 m 2 die staat op een camping. Vakantiegangers worden steeds kritischer en stellen hoge eisen aan de kwaliteit van accommodaties. Om toeristische ondernemers te stimuleren tot het ontwikkelen van kwaliteitsverbeterende investeringen op hun bedrijven is de subsidieregeling Kwaliteitsimpuls Toerisme Overijssel 2002 (KITO) in het leven geroepen. Toeristische ondernemingen uit delen van Overijssel kunnen hier een beroep op doen. De subsidieregeling is bedoeld voor bestaande toeristische ondernemingen zoals hotels, pensions, kampeerterreinen, pretparken, verkeerstuinen, recreatieparken en waterrecreatieondernemers. Adviestrajecten en kwaliteitsverbeteringsprojecten komen in aanmerking voor subsidie. De regeling is zeer succesvol, in het eerste jaar zijn 75 aanvragen gehonoreerd. De subsidieregeling is van kracht van 2002 tot 2005 en wordt uitgevoerd door de uitvoeringsorganisatie van het Samenwerkingsverband Noord-Nederland (SNN). Kampeerauto s In totaal bezitten Nederlanders circa kampeerauto s en dit aantal zal volgens de Nederlandse Kampeerauto Club (NKC) de komende tijd nog flink groeien. Belangrijke verschillen met de reguliere vormen van kamperen zijn dat vakantiegangers met kampeerauto s mobieler zijn en vaak korte periodes op één plek verblijven. Daarnaast is de kampeerauto vanwege de voorzieningen die in de auto zelf aanwezig zijn meer geschikt om ook buiten de campings te gebruiken, hierdoor is het kamperen minder seizoensgebonden. De laatste jaren zijn op verschillende plaatsen in het land plekken aangewezen waar kampeerauto s een beperkt aantal nachten kunnen verblijven. Deze plekken worden aangeduid met de term GOP (Gereguleerde Overnachtingsplaats). De voorzieningen op deze plekken verschillen per gemeente. In Nederland zijn op dit moment circa 35 GOP s waarvan er zes in Overijssel liggen, namelijk in Almelo, Goor, Bathmen, Wijhe, Ommen en Giethoorn. Overijssel is samen met Gelderland de provincie met de meeste GOP s. Door het aanleggen van GOP s hebben gemeentes de mogelijkheid om de groeiende stroom kampeerautotoeristen in goede banen te leiden en wildkamperen tegen te gaan. Milieu Het milieu staat niet hoog op de agenda van de vakantieganger. Dit blijkt uit onderzoek van TRN. Bij de keuze van een accommodatie kijkt men vooral naar de ligging en de omgeving, het comfort en de prijs. Toch vindt meer dan driekwart van de vakantiegangers het

25 Overijsselse bedrijven met een gouden milieubarometer 2003 Camping De Kleine Wolf Stegeren/Ommen Camping De Kom De Bult Camping De Papillon Denekamp Camping De Rammelbeek Lattrop Camping De Roos Beerze/Ommem Camping De Zandstuve Rheeze Camping t Reestdal Balkbrug Kampeercentrum De Beerze Bulten Beerze Landal GreenParks Twenhaarsveld Holten Recreatiehof 't Stien n Boer Haaksbergen Resort De Arendshorst Ommen Bron: Passantenhaven - Wijhe instellen van een milieukeurmerk voor accommodaties een goed idee. Ongeveer de helft van de Nederlandse vakantiegangers geeft aan rekening te zullen houden met zo n keurmerk bij de keuze van een accommodatie. Tweederde van de vakantiegangers zou voor een bedrijf met een milieukeurmerk kiezen als er verder geen verschil was tussen de accommodaties. Ongeveer de helft van de mensen is bereid (iets) meer te betalen voor een overnachting op een bedrijf met een milieukeurmerk. Veel mensen vinden rust en ruimte en een groene, natuurlijke omgeving belangrijk bij het uitkiezen van een vakantiebestemming. Veel recreatieondernemers weten dit en zijn zich ook bewust van de waarde van natuur en landschap voor hun bedrijf. Door de leefomstandigheden van dieren en planten op het recreatiebedrijf te verbeteren komt er meer natuur op een bedrijf. De camping, bungalowpark of groepsaccommodatie kan zo een (verbindende) schakel worden naar de omliggende natuur. In een Bedrijfsnatuurplan (BNP) staat hoe een bedrijf dit aan kan pakken. Vaak moet het terrein en soms zelfs de bedrijfsvoering aangepast worden. In een BNP staat onder meer welke planten en dieren thuis horen in een gebied. Bedrijven kunnen bijvoorbeeld exotische bomen en struiken vervangen door inheemse soorten zoals meidoorn en hulst. Verder kunnen ze nestkastjes ophangen of takkenrillen aanleggen waardoor bepaalde diersoorten zich thuis voelen op het bedrijf. Inmiddels hebben 32 Overijsselse bedrijven een Bedrijfsnatuurplan (BNP), ruim 80% van deze bedrijven is ook in het bezit van een Milieubarometer. 23 De Milieubarometer De Milieubarometer is in 1998 in het leven geroepen. Een proefproject met 15 Overijsselse recreatieondernemers verliep zo succesvol dat al snel daarna de Milieubarometer landelijk is ingevoerd. De Milieubarometer is een keurmerk voor bedrijven die serieus en controleerbaar bezig zijn met de milieuzorg op het bedrijf. Het is een beloning voor de ondernemer die meer aan het milieu doet dan de wet- en regelgeving verlangt en het is een middel om het milieubewuste imago van de onderneming naar anderen (gasten, overheden) te communiceren. Inmiddels beschikt een groot aantal bedrijven in Nederland over de Milieubarometer. De Milieubarometer kent drie niveaus: brons, zilver en goud. Het gouden niveau is gelijk aan het landelijk gewaardeerde Milieukeur. In 2002 kende volgens TRN één op de tien vakantiegangers de Milieubarometer. In Overijssel hebben 25 bedrijven een Milieubarometer.

26 Verblijfs- en dagrecreatie Verblijfsrecreatie Dagattractie Dagrecreatieproject 24 Cartografie: Provincie Overijssel

27 HOOFDSTUK 10 TOERISTISCH RECREATIEVE PROJECTEN EN VOORZIENINGEN Attractieparken en dagrecreatiegebieden Attractiepark Slagharen is al jaren de attractie met de meeste bezoekers in Overijssel, in 2002 trok dit park 1,2 miljoen bezoekers. Avonturenpark Hellendoorn staat op de tweede plaats maar mag geen bezoekersaantallen noemen doordat het bedrijf beursgenoteerd is. Slagharen staat op de derde plaats van de meest bezochte attractieparken in Nederland. Overijssel telt zes grote dagrecreatiegebieden en 13 recreatieplassen. De top drie hiervan in 2002 voor wat betreft bezoekersaantallen bestaat uit Recreatiegebied de Wythmenerplas bij Zwolle, dit gebied trekt de meeste bezoekers ( ). Recreatiepark Het Rutbeek bij Enschede werd keer bezocht en recreatiepark Het Hulsbeek bij Oldenzaal mocht mensen verwelkomen. Bos- en natuurgebieden Bijna 14% van de provincie Overijssel bestaat uit bos- en natuurgebieden, waarvan De Wieden, Nationaal Park De Weerribben en Nationaal Park i.o. de Sallandse Heuvelrug de bekendste zijn. Daarnaast zijn er vele particuliere landgoederen. In bezoekerscentra krijgt de bezoeker uitgebreide informatie over het ontstaan van de gebieden, de flora en fauna en de recreatiemogelijkheden. De belangstelling voor de bezoekerscentra in Overijssel neemt de laatste jaren steeds toe, gemiddeld hebben de bezoekerscentra in % meer bezoekers ontvangen dan in Van de toeristen gaat 22% naar Overijssel voor een op de natuurgerichte vakantie (landelijk is dit 20%), 34% bezoekt tijdens de vakantie een natuurgebied of natuurreservaat. De natuur is een belangrijk motief voor het bezoeken van Overijssel. Het is dus zaak dat deze gebieden behouden blijven, maar ook dat ze zoveel mogelijk toegankelijk zijn voor de toerist. Nationale parken De Weerribben (ca ha) ligt in Noordwest Overijssel in de buurt van Steenwijk. Water en riet overheersen in dit gebied dat samen met De Wieden het belangrijkste moerasgebied van Noordwest Europa vormt. Het nationale park is vooral geschikt voor natuurvriendelijke vormen van recreatie, zoals kanoën, varen per fluisterboot, fietsen en wandelen. Hier zijn ook voorzieningen voor aanwezig. Om de natuur niet teveel te verstoren zijn bepaalde gebieden aangewezen als rustgebieden, deze gebieden zijn niet toegankelijk. In 2000 is het zuidelijk deel van de Sallandse Heuvelrug (ca ha tussen Nijverdal en Holten) ingesteld als Nationaal Park in oprichting. De Sallandse Heuvelrug bestaat uit een aantal bergen met als hoogste de Koningsbelt (75 m boven zeeniveau). De uitgestrekte bossen en heidevelden bieden goede mogelijkheden voor rustige vormen van recreatie zoals wandelen, fietsen en paardrijden. Een deel van het gebied is tijdens het broedseizoen van het korhoen afgesloten. 25 Bezoekersaantallen attractieparken* Attractiepark Slagharen-Slagharen Recreatiecentrum De Waarbeek-Hengelo Ecodrome-Zwolle Kids City-Borne g.g. g.g Bron: GOBT-Inventatisatie bezoekersaantallen *Avonturenpark Hellendoorn geeft geen informatie over bezoekersaantallen

28 Bezoekersaantallen bezoekerscentra in natuurgebieden Bezoekerscentrum De Wieden Bezoekerscentrum Sallandse Heuvelrug Natuuractiviteitencentrum De Weerribben Bron: GOBT-Inventatisatie bezoekersaantallen 1995 t/m 2002 Bezoekersaantallen tuinen in 2002 Arboretum Poortbulten: botanisch park met 1000 soorten bomen en struiken uit de hele wereld Jan Boomkamp Gardens: tuinideeënpark van m 2 met 55 model- water- en thematuinen Vijvertuin Ada Hofman: 30 tuinen met daarin 50 vijvers rondom 3 natuurvijvers vormen samen één grote tuin Tuinen van Mien Ruys: beroemde tuinarchitecte Mien Ruys ( ) heeft 25 proeftuinen ingericht Tuinen van Kasteel Twickel: uitgestrekt park met Engelse tuin, orangerie, rotstuin en formele tuin Bron: GOBT-Inventatisatie bezoekersaantallen Tuinen Overijssel is de Tuin van Nederland. De provincie vormt één zeer gevarieerde tuin, met natuurgebieden, bossen, heide en watergebieden. Binnen deze tuin liggen vele bijzondere tuinen, variërend van traditionele tuinen tot hedendaagse tuinen en van eeuwenoude, gerestaureerde kasteeltuinen tot particuliere tuinen met een bijzondere architectuur. Deze tuinen zijn op de in 2002 door het GOBT uitgebrachte tuinenkaart in kaart gebracht. In 2003 is de gemeente Losser samen met Gronau het decor voor de LAGA. LAGA is afgeleid van Landesgartenschau, een Duits fenomeen, dat al meer dan 150 jaar bestaat. Toeristen en recreanten genieten in Gronau van bloemententoonstellingen, kunst en cultuur en fietsen of wandelen langs de mooiste plekjes in het buitengebied van Losser. De Landesgartenschau is een toeristische attractie van formaat, waar honderdduizenden bezoekers op afkomen. Grenzenloos in het Groen Zestien campings en evenzoveel landgoederen in Twente en in het aangrenzende Münsterland en Osnabrückerland hebben de handen ineengeslagen. Hierdoor kunnen de campinggasten hun verblijf in deze regio combineren met een bezoek aan één van de landgoederen. Bij de reservering ontvangt de gast een Grenzeloos in het Groen -voucher, hij krijgt hiermee niet alleen korting op het overnachtingstarief, maar ook gratis entree bij één van de landgoederen naar keuze. Toeristen in het Euregiogebied worden zo gestimuleerd hun campingbezoek te combineren met natuur en cultuur. Plattelandstoerisme Meer dan 70% van de grond in Overijssel heeft een agrarische bestemming, landelijk ligt dit op een kleine 57%. Deze gebieden dragen voor een belangrijk deel bij aan de aantrekkelijkheid van de groene provincie Overijssel. Steeds meer agrariërs richten zich ook op de toerist en de recreant, door bijvoorbeeld zuivel te verkopen of niet meer in gebruik zijnde stallen in te richten als logiesaccommodatie. Reguliere toeristische ondernemers op het platteland, maken ook steeds meer gebruik van hun omgeving en stellen het platteland centraal in hun bedrijfsvoering. Ruim 90 kleinschalige ondernemers die een plattelandsactiviteit aanbieden hebben zich verenigd in Het Tuinpad. Naast de samenwerking binnen deze vereniging wordt er ook steeds meer samengewerkt tussen agrotoeristische ondernemers en reguliere toeristische ondernemers. Hierdoor ontstaan veel nieuwe mogelijkheden om het platteland te versterken. Het GOBT heeft in 2003 het Masterplan Plattelandstoerisme Gelderland en Overijssel geschreven. Dit plan is een beleidsadvies voor beide provincies en wordt ook door het GOBT gevolgd. De provincie Overijssel hecht groot belang aan het stimuleren van plattelandstoerisme. De behoefte om dit plan op te stellen komt voort uit het feit dat er gezocht wordt naar nieuwe economische peilers om het platteland te versterken, hiervoor biedt het toerisme mogelijkheden. Daarnaast zorgt plattelandtoerisme voor een grotere diversiteit van het aanbod en levert een bijdrage aan het behoud van de leefbaarheid van het platteland.

29 Bos- en natuurgebieden Staatsbosbeheer, natuurmonumenten, overijssels landschap en landgoederen Overige bos- en natuurgebieden 27 Cartografie: Provincie Overijssel

30 Musea en cultuurhistorie Het rijke verleden van Overijssel is zowel in het landschap als in de stad terug te vinden. Voorbeelden hiervan zijn kastelen, (water)- molens, landgoederen, vestingwerken, historische boerderijen en de historische panden in de steden. De voormalige Zuiderzeestadjes en de Hanzecompagnie in Zwartsluis en Kampen herinneren aan een zeevarend verleden. Van de toeristen in Overijssel bezoekt 22% bezienswaardige gebouwen (monumenten, oude steden, kerken en kastelen) of musea en oudheidkamers (11%). Overijssel heeft bijna 300 musea, oudheidkamers en galerieën. Daarnaast zijn diverse landgoederen, havezaten en kastelen (gedeeltelijk) toegankelijk voor het publiek. In onderstaande tabel staan alle musea en historische gebouwen met minimaal bezoekers in Bezoekersaantallen musea/historische gebouwen 2002 Museum Buurt Spoorweg Haaksbergen Museum Jannink/Natuurhistorisch Museum Enschede Openluchtmuseum Los Hoes Ootmarsum Kasteel t Nijenhuis Heino/Wijhe Speelgoed en Blikmuseum Deventer Natuurdiorama Holterberg Holten Rijksmuseum Twente Enschede Museum De Oude Aarde Giethoorn Stedelijk Museum Zwolle Zwolle Bron: GOBT-Inventatisatie bezoekersaantallen 2002 Hanzesteden aan de IJssel In de 14e en 15e eeuw was het Hanzeverbond een economische machtsfactor waar terdege rekening mee moest worden gehouden. Ruim 200 steden waren lid van dit handelsverbond rondom de Noord- en Oostzee. Ook nu werken de Hanzesteden langs de IJssel weer samen, maar dan op toeristisch gebied. Dit is een goed voorbeeld van een provinciegrensoverschrijdend toeristisch product. De roemrijke geschiedenis van het Middeleeuwse Hanzeverbond heeft z n sporen ruimschoots achtergelaten en heeft de steden omgetoverd tot aantrekkelijke toeristische trekpleisters. De Hanzesteden langs de IJssel werken nauw samen bij het ontwikkelen van arrangementen en producten, zoals fiets- en wandelroutes. Er zijn Hanzerestaurants waar de toerist traditionele Hanzepotjes kan eten en er is een Hanzestripboek voor de jeugd. FBC Stadion - Hengelo Evenementen In Nederland worden in totaal ruim 34 miljoen dagtochten gemaakt met een evenement als bestemming. Het aandeel van Overijssel binnen het totale evenementenbezoek in Nederland bedraagt bijna 6%. In 1996 lag dit nog iets boven de 6%. In totaal bezochten in 2001/2002 ruim 2 miljoen mensen een evenement in Overijssel. Dit is een stijging van 2,3%, landelijk is deze stijging aanzienlijk hoger, namelijk 7,5%. Eén derde van de bezoekers van evenementen in Overijssel gaat naar een jaarmarkt, braderie of corso, één vierde bezoekt beurzen, tentoonstellingen of shows en de rest (42%) bezoekt een ander soort evenement. Het bezoek aan jaarmarkten, braderieën en corso s in Overijssel is sinds 1995/1996 met een derde afgenomen, landelijk is sprake van een daling van slechts 3%.

31 Nederlanders maken 15% minder dagtochten naar beurzen, tentoonstellingen en shows, in Overijssel wordt juist 15% meer van dit soort dagtochten gemaakt. Opvallend is dat zowel in Overijssel als in heel Nederland juist het aantal bezoeken aan evenementen die niet in deze twee categorieën vallen is toegenomen met meer dan 60%. Een voorbeeld is de stad Deventer die zichzelf goed op de evenementenkaart zet met de Internationale Deventer Boekenmarkt ( ), het Dickensfestijn ( ) en Deventer op Stelten (90.000). n Boeskool is Lös in Oldenzaal bracht in 2002 zo n mensen op de been en het Oogstcorso Stöppelhaene in Raalte trekt jaarlijks bezoekers. Kampen heeft zichzelf in 2002 in één klap boven in de lijst met bezoekersaantallen geplaatst; de eerste editie van Sail Kampen werd bezocht door mensen. Ook het Vlöggeln en de Poaskearls in Ootmarsum brengen bezoekers van ver buiten de provincie op de been, evenals de diverse corso s in de Kop van Overijssel. Industrieel toerisme Industrieel toerisme is een betrekkelijk nieuwe vorm van toerisme. Het biedt de toerist en recreant een kijkje achter de schermen van een aantal gerenommeerde Twentse bedrijven. In tegenstelling tot het beeld dat de naam industrieel toerisme oproept, gaat het hierbij niet alleen om industriële bedrijven, maar ook om bedrijven in de dienstverlenende sector. Op basis van positieve ervaringen in Amsterdam en Rotterdam heeft de provincie Overijssel in samenwerking met het Twents Bureau voor Toerisme en het GOBT het initiatief genomen om een pilotproject in Twente op te zetten. Doel is het stimuleren van de bekendheid en het positieve imago van Twente. Toeristen en recreanten kunnen een kijkje nemen achter de schermen bij het Arkestadion, het thuisstadion van voetbalclub FC Twente of sfeer proeven in de Grolschfabriek. Ook de Nationale Reisopera, Twence afvalverwerking, het Waterschap Regge en Dinkel en Camping en Bungalowpark De Papillon openen hun deuren voor belangstellenden. Twence afvalverwerking - Hengelo 29

32 HOOFDSTUK 11 ACTIEVE RECREATIE 30 Wythmenerplas - Zwolle Wandelen Bijna 60% van de vakantiegangers in Overijssel wandelt tijdens de vakantie, vooral in de Kop van Overijssel (75%) en in Salland wordt veel gewandeld (69%). Overijssel telt honderden routes, variërend van het Laarzenpad in Giethoorn tot de Kootje Krekkel speurtocht in Enschede en diverse wandelingen over de Sallandse Heuvelrug. Routebeschrijvingen zijn veelal verkrijgbaar bij de VVV s. Jaarlijks worden er ruim 3,6 miljoen recreatieve wandelingen gemaakt door het Overijsselse landschap. Wandelaars besteden per wandeling gemiddeld 4,65 euro. Op basis van landelijke cijfers zou dit betekenen dat er in Overijssel 16,7 miljoen euro wordt uitgegeven tijdens wandelingen. Ruim 60% van deze uitgaven betreft consumpties. Kuierroutes In Overijssel betekent kuieren zowel rustig lopen als praten. Rond een aantal kleine kernen in Overijssel zijn 38 kuierroutes (ruim 20 km per route) uitgezet. Al kuierend kan de toerist of recreant het Overijsselse platteland verkennen.

33 Wandelroutes Voetwijzer Thema wandelroute NS wandeltocht Kuierroute Streekpad LAW route 31 Cartografie: Provincie Overijssel

34 LAW/streekpaden In Nederland zijn 35 Lange Afstand Wandelpaden (LAW) en 14 streekpaden (rondgaande routes, met een lengte tussen de 80 en 260 km). Dertien van deze routes lopen geheel of gedeeltelijk door Overijssel. Voorbeelden hiervan zijn het Twentepad en het Overijsselpad. Langs deze routes kan men paalkamperen. Het Maarten van Rossumpad volgt de sporen van de 16e eeuwse legeraanvoerder Maarten van Rossum en loopt van Den Bosch naar Ommen. Verdeling aantal kilometers fietspad naar provincie in 1996 Zuid-Holland 12,7% Noord-Holland 13,2% Zeeland 3,8% Groningen 4,9% Friesland 5,6% Drenthe 6,7% Overijssel 8,2% NS Wandelroutes De NS hebben 38 ééndaagse en 8 tweedaagse wandeltochten uitgestippeld. Hiervan gaan er zes (gedeeltelijk) door Overijssel. De routefolders zijn te krijgen op de NS stations of te downloaden op de NS Internetsite. Utrecht 5,9% Limburg 5,9% Bron: CBS-Historie verkeer en vervoer 1996 Noord-Brabant 16,4% Flevoland 3,3% Gelderland 13,3% 32 Voetwijzer Stichting Op Lemen Voeten geeft Provincie-Voetwijzers en Regio- Voetwijzers uit. In de Voetwijzer voor de provincie Overijssel staan 17 dagwandelingen door hoofdzakelijk rustige gebieden. Dit boek is in samenwerking met de Provincie Overijssel uitgegeven. Fietsen Fietsen is een populaire bezigheid in het afwisselend vlakke en glooiende Overijsselse land. In 2002 maakte ruim één derde van de vakantiegangers in Overijssel een of meerdere fietstochten tijdens de vakantie. Dat Nederlanders de Overijsselse bergen niet schuwen blijkt wel uit het feit dat fietsen vooral in Salland populair is. Overijssel heeft een uitgebreid fietspadennetwerk, waar toeristen en recreanten kunnen genieten van het afwisselende landschap. Er worden door recreanten in Overijssel bijna 2,8 miljoen dagtochten gemaakt, waarbij de belangrijkste activiteit fietsen is. Fietsers geven tijdens een dagtocht gemiddeld 4,27 euro uit. Op basis van de landelijke cijfers betekent dit dat er jaarlijks tijdens fietsdagtochten in Overijssel bijna 12 miljoen euro uitgegeven wordt. Van iedere euro die wordt uitgegeven tijdens een fietsdagtocht, wordt 78 cent aan consumpties besteed. Ruim 8% van alle fietspaden in Nederland ligt in 1996 in Overijssel. Dit ligt ongeveer op het landelijk gemiddelde. Na Noord-Brabant, Gelderland en Noord- en Zuid-Holland is Overijssel de provincie met de meeste fietspaden in Nederland. Volgens het Raamplan Fietspaden van de provincie Overijssel ligt er in 2003 in totaal 1226 kilometer fietspad in de provincie en moet er nog 292 kilometer gerealiseerd worden. In totaal komt dit neer op 1518 kilometer fietspad. Sinds het eerste Raamplan Fietsen in 1978 is er 593 kilometer fietspad aangelegd. Het aantal kilometers fietspad in Overijssel is in de afgelopen 25 jaar bijna verdubbeld. Er zijn drie categorieën fietspaden, namelijk fietspaden met een utilitaire functie (verkeerspaden), fietspaden voor recreatief gebruik (recreatieve paden) en fietspaden met een mengfunctie (mengpaden). Bijna de helft van de bestaande fietspaden is een recreatief pad, van de fietspaden die nog aangelegd wordt krijgt ook bijna de helft een recreatieve functie. Uiteraard wordt er niet alleen op fietspaden gefietst, dus het werkelijk aantal kilometers weg dat ter beschikking staat aan de fietser ligt aanzienlijk hoger. Een groep fietsers die juist het liefst niet op fietspaden rijdt is de ATB-ers. Er zijn in Overijssel zes bewegwijzerde ATB-routes. Door ATB-routes aan te leggen wordt de overlast door wildrijders tot een minimum beperkt en wordt het spanningsveld tussen de ATBrecreatie en de bescherming van bos, natuur en landschap kleiner.

35 Fietsroutes Themaroute LF route ANWB route 33 Cartografie: Provincie Overijssel

36 34 Fietsroutes Bij de Overijsselse VVV s zijn meer dan 300 beschreven fietsroutes verkrijgbaar. De routes hebben vaak een bepaald thema of voeren door een specifiek landschap. In het Overijssels Vechtdal neemt het stripfiguurtje Aert Korenaar de kinderen mee op een fietstocht langs een aantal boerderijen. Kinderen voeren onderweg opdrachten uit. De Kapelletjestocht in De Lutte gaat langs sporen van religie in het landschap. In Giethoorn steekt de fietser de grens over naar Drenthe, tijdens de Bruggetjes en Hunebedden-fietstocht. ANWB Fietroutes Van de 341 ANWB dagroutes zijn er 44 in Overijssel uitgezet. De meeste routes zijn tussen de 20 en de 50 kilometer lang en kunnen vaak gekoppeld worden. Naast kaartmateriaal verkoopt de ANWB ook fietsgidsen met routebeschrijvingen en aanvullende informatie over het gebied. NS Fietsroutes Door Overijssel lopen twee NS Fietsroutes van en naar NS stations met fietsverhuur. Ook niet-treinreizigers kunnen gebruik maken van deze routes. De routefolders zijn te krijgen op de NS Stations of te downloaden van de NS Internetsite. Landelijke fietsroutes Landelijke fietsroutes (LF) maken onderdeel uit van een nationaal fietsroutenetwerk van meer dan 6000 kilometer. Ongeveer een derde is in twee richtingen bewegwijzerd. De Stichting Landelijk Fietsplatform stelt de routes samen en zet ze uit. De routes gaan over fietspaden en rustige binnenwegen. Waterrecreatie Het populairste watersportgebied in Overijssel is zonder twijfel de Kop van Overijssel. In dit veelzijdige gebied kunnen watersporters hun hart ophalen. De Kop kent een netwerk van meer dan 400 kilometer vaarwater, die de watersporter op alle mogelijke manieren kan verkennen. De natuurgebieden De Weerribben en De Wieden kunnen bijvoorbeeld prima per kano of fluisterboot ontdekt worden, terwijl men in Giethoorn nog menig punter voorbij ziet glijden. Op de grote plassen in de Kop wordt volop gezeild. In de andere Overijsselse regio s zijn de mogelijkheden voor watersport beperkter, maar zeker aanwezig. In Twente en Salland kan er goed gekanood worden op de Regge, terwijl in het Overijssels Vechtdal, de Vecht uiteraard de belangrijkste rivier is. Surfen kan op de diverse recreatieplassen in de provincie. De Tuin van Nederland -route, speciaal samengesteld voor motorbootvaarders, verbindt de toeristische regio s van Overijssel met de aangrenzende regio s in Drenthe en Gelderland. In de provincie verhuren bijna 100 bedrijven boten of kano s, ruim 50 bedrijven verzorgen rondvaarten en ruim 50 jachthavens zijn aangesloten bij een VVV. Landelijk is er een netwerk voor de toervaart deze route gaat ook door Overijsel. Per dagtocht werd bij de diverse soorten watersport in 2001/2002 gemiddeld 9,45 euro besteed. Van ongeveer de helft van dit bedrag werden consumpties gekocht, een derde werd besteed aan entreeen deelnamekosten. De groep die per persoon per dag het meest uitgeeft zijn de zeilers. Passages bij bruggen en sluizen Sinds 1965 vinden bij bruggen en sluizen in Overijssel scheepvaarttellingen plaats. Deze geven een goed beeld van de omvang van de watersport in Overijssel. In 2002 passeerden bij negen telpunten in totaal recreatievaartuigen, waarvan motorboten, zeiljachten en overige recreatievaartuigen (speedboten, sportvissers, kano s en surfplanken). In totaal zijn er sinds % meer boten langs de meetpunten gekomen. Hoewel de grootste groep waterrecreanten nog steeds met een motorboot vaart is deze groep met 2% afgenomen, terwijl het aantal zeiljachten dat de telpunten passeerde is toegenomen met 6%. Het aantal overige recreatievaartuigen is zelfs met 55% toegenomen. Milieu Met een fluisterboot kan de toerist of recreant op een milieuvriendelijke en stille manier het gebied verkennen. De komende jaren wordt in de Kop van Overijssel gewerkt aan de realisering van de Ottervloot, dit zijn door een elektromotor aangedreven sloepen waarmee mensen een meerdaagse vakantie in dit gebied door kunnen brengen. In de Kop van Overijssel zijn inmiddels 9 walstations, waar boten met een vuilwatertank hun afvalwater kunnen laten afpompen.

37 Passages van de recreatievaart in Overijssel in 1997 en Arembergersluis Ronduite Ossenzijl Beukersschutsluis Blauwe Hand Giethoorn Zuid Blokzijl 1997 Kuinre Ganzensluis Bron: Provincie Overijssel 2003 Motorjachten Zeiljachten Overige recreatievaart Motorboten zijn in Overijssel veruit de grootste groep waterrecreanten. Zij maken het meest gebruik van de vaarroutes. Langs het telpunt in Ossenzijl komen de meeste motorboten. De zeilers blijven veelal op de grote plassen zoals de Belter- en Beulakerwijde. In 2002 waren er 5283 passages van zeilschepen bij de Blauwe Hand (een stijging van 6% ten opzichte van 1997). Bij de Ganzensluis bij Kampen passeerden in 2002 de meeste sportvisboten, kano s en speedboten. Zeilende chartervaart Naast het zelf varen is het mogelijk om mee te varen op één van de authentieke Nederlandse zeeschepen, ook wel de bruine vloot genoemd. Deze vloot is tegenwoordig aangesloten bij de Hanzecompagnie en heeft als thuishavens Zwartsluis, Kampen, Lelystad en Makkum. De vloot bestaat in totaal uit 44 schepen waarvan er 12 in Kampen en 4 in Zwartsluis liggen. Het trotse boegbeeld van de compagnie is de sierlijke driemaster De Stedemaeght. Kanoroutes Overijssel heeft ruim 400 kilometer kanoroutes. In de provincie zijn 53 kanoverhuurders te vinden, waarvan 37 in de Kop van Overijssel. Er kunnen dag- en meerdaagse tochten gemaakt worden. Veel routes in de Kop van Overijssel zijn bewegwijzerd. In de andere regio s komt de kanovaarder ook aan zijn trekken. In het Overijssels Vechtdal is de Vecht de belangrijkste kanorivier. Door Salland lopen de Regge, de Schipbeek en het Overijssels Kanaal. De Regge loopt ook door Twente, evenals de Dinkel. De Dinkel mag in de zomermaanden niet bevaren worden. In Twente zijn voor Nederlandse begrippen veel hoogteverschillen, daardoor zijn op diverse plaatsen glijgoten voor kano s aangelegd. In heel Overijssel zijn kano-overdraagplaatsen aangebracht voor het kanonetwerk.

38 36 Natuurgebied De Wieden - Sint Jansklooster Schaatsen Ook als het water bevroren is kan er in Overijssel volop op het water gerecreëerd worden. Op de schaats wel te verstaan. In Overijssel kan zowel op natuur- als op kunstijs geschaatst worden. Als het weer meezit kan er s winters op meerdere plaatsen geschaatst worden, maar de afgelopen winters waren steeds te zacht. In de winter 2002/2003 kon er in de Kop van Overijssel slechts één weekend geschaatst worden, de rest van de periode was het ijs niet betrouwbaar. In 2001/2002 werd tijdens een dagje schaatsen gemiddeld 8,53 euro uitgegeven. Er werden tijdens dit jaar echter slechts dagtochten per schaats gemaakt. Uitgaand van de landelijke cijfers werd er in Overijssel ruim 1,5 miljoen euro uitgegeven. In 1995/1996 lagen de uitgaven per dagtocht aanzienlijk lager, namelijk op 2,10 euro maar dat jaar werden er wel dagtochten per schaats gemaakt in Overijssel. De 200 kilometer lange Noordwest Overijsselroute ligt al jaren op de plank, maar is nog nooit geschaatst. In Deventer en in Enschede zijn kunstijsbanen waar, ook bij zachte winters, naar hartelust kan worden geschaatst. De ijsbaan in Deventer is met zijn 400 meter baan geschikt voor officiële wedstrijden. Overige actieve recreatie Paardrijden Opvallend is dat, hoewel de belangstelling voor het paardrijden sinds 1995/1996 landelijk daalde met 5%, er in Overijssel een toename van het aantal dagtochten per paard te zien is van 74%. Waarschijnlijk wordt deze stijging veroorzaakt doordat in de tussenliggende periode de paardrijroutes voor Salland, Twente en het Overijssels Vechtdal zijn verschenen. Deze gemarkeerde routes

39 laten de ruiter en koetsier op ontspannen wijze genieten van het afwisselende landschap van de Tuin van Nederland. Er zijn bordjes met een hoefijzer voor ruiters en een wiel voor aanspanningen. In totaal werden in Overijssel in 2001/ dagtochten per paard gemaakt. Per dagtocht geeft de recreant gemiddeld 7,08 euro uit, uitgaand van dit landelijke cijfer komt dit voor Overijssel neer op een besteding van ruim 4 miljoen euro. Van dit bedrag wordt ruim 65% besteed aan entree- en deelnamekosten. Van de vakantiegangers in Overijssel gaat 2% paardrijden. Golfen De belangstelling voor golf is de afgelopen tijd aanzienlijk toegenomen. Er werden in Overijssel in 2001/2002 ongeveer golfdagtochten gemaakt. Dit is een stijging ten opzichte van 1995/1996 van 93%. Landelijk nam de belangstelling voor het golfen in deze periode met 65% toe. Het aantal mensen dat tijdens hun vakantie in Overijssel golft is klein. Blijkbaar gaan Nederlanders vooral golfen vanaf hun huisadres en niet vanaf een vakantieadres. Mogelijke oorzaak hiervan is dat mensen niet zomaar kunnen gaan golfen, omdat bij de meeste golfbanen wordt gevraagd naar een golfvaardigheidsbewijs (GVB). Als reactie hierop ontstaan pitch en putt-banen, dit zijn kleinschalige golfterreinen die ook zonder GVB toegankelijk zijn. In Overijssel zijn in totaal 10 golfbanen, elk met zijn specifieke eigenschappen. Golfers geven relatief veel uit, tijdens een golfdagtocht wordt per persoon per dag 22,92 euro besteed. Op basis van de landelijke cijfers betekent dit dat tijdens golfdagtochten in Overijssel ruim 1,2 miljoen euro uitgegeven wordt. Ruim de helft hiervan wordt besteed aan entree- en deelnamekosten. 37 Autorondritten In de verschillende regio s van Overijssel zijn door de ANWB vijf autoroutes bewegwijzerd. De routes laten de recreant kennismaken met het Overijsselse landschap. De door het GOBT uitgegeven Kastelenroute leidt de automobilist langs de mooiste kastelen, havezaten en landhuizen in Overijssel. De route is in z n geheel of in delen te rijden. De stem van meesterverteller Willem de Ridder leidt de toerist tijdens de Sagensafari met streekverhalen over heksen, roofridders en spookboerderijen door Twente en de grensstreek. Kanaal Almelo - Nordhorn